Lekcja 15: Odmiana rzeczowników na –u i dezideratiwum

47

15

sūnu (m) syn

madhu (n) miód

dhenu (f) krowa

sg

N sūnuḥ madhu dhenuḥ

Acc sūnum madhu dhenum

I sūnunā madhunā dhenvā

D sūnave madhune dhenvai, dhenave

Abl sūnoḥ madhunaḥ dhenvāḥ, dhenoḥ

G sūnoḥ madhunaḥ dhenvāḥ, dhenoḥ

L sūnau madhuni dhenvām, dhenau

V sūno madho dheno

dl

N sūnū madhunī dhenū

Acc sūnū madhunī dhenū

I sūnubhyām madhubhyām dhenubhyām

D sūnubhyām madhubhyām dhenubhyām

Abl sūnubhyām madhubhyām dhenubhyām

G sūnvoḥ madhunoḥ dhenvoḥ

L sūnvoḥ madhunoḥ dhenvoḥ

V sūnū madhunī dhenū

pl

N sūnavaḥ madhūni dhenavaḥ

Acc sūnūn madhūni dhenūḥ

I sūnubhiḥ madhubhiḥ dhenubhiḥ

D sūnubhyaḥ madhubhyaḥ dhenubhyaḥ

Abl sūnubhyaḥ madhubhyaḥ dhenubhyaḥ

G sūnūnām madhūnām dhenūnām

L sūnuṣu madhuṣu dhenuṣu

V sūnavaḥ madhūni dhenavaḥ

Koniugacja pochodna: desiderativum (wyraża chęć dokonania czynności)
Temat: reduplikacja przez i + cecha sa (setowe iṣa):
√pā (pić) – pipāsa (mieć pragnienie)

√gam (iść) – jigamiṣa (chcieć iść)
Odmiana: w czasie teraźniejszym wg. pierwszej klasy, w futurum zawsze -iṣya:
jigamiṣati – pragnie iść (3sg.ind.P); ajigamiṣat – pragnął iść (3sg.impf.P); jigamiṣiṣyati – zapragnie iść
(3sg.fut.P)

Lekcja 15: Odmiana rzeczowników na –u i dezideratiwum

48

Zasady reduplikacji przy tworzeniu tematu dezyderatywnego:

Jeśli w rdzeniu jest u, ū, lub r̥ z wargową, reduplikacja
przez u:
√mr̥ (umrzeć) – mumūrṣa (pragnąć śmierci)

√bhū (być) – bubhūṣa (pragnąć istnienia)

√muc (uwalniać) – mumukṣa (pragnąć wyzwolenia)

Wygłosowe r̥ przed sa zamienia się w īr lub ūr:
√kr̥ (robić) – cikīrṣa (chcieć robić)

√tr̥̄ (przekraczać) – titīrṣa (pragnąć przekroczyć)

√mr̥ (umierać) – mumūrṣa (pragnąć śmierci)

Wygłosowe i, u przed sa zawsze wydłużone:
√ji (zwyciężać) – jigīṣa (pragnąć zwycięstwa)

Przed iṣa wygłosowe i, u, r̥, czasem także
śródgłosowe, przybierają guṇa:
√vr̥ḍh (wzrastać) – vivardhiṣa (pragnąć wzrostu)

Wygłosowe –an, -am może się wydłużyć:
√man (myśleć) – mīmāṃsa (pragnąć rozważania)

√han (zabić) – jighāṃsa (pragnąć zabijania)

Niektóre nagłosowe podniebienne i h zamieniają się w
gardłowe:
√han(zabić) - jighāṃsa

√ji (zwyciężać) jigīṣa

ale:

√jñā (znać) jijñāsa (pragnąć poznać)

Kilka rdzeni skraca się (traci samogłoskę):
√āp (osiągać) – īpsa (pragnąć osiągnąć)

√dā (dawać) – ditsa (pragnąć dawać)

√dhā (kłaść) – dhitsa (pragnąć umieścić)

Formy nominalne pochodne od dezideratiwum:
- nomen agentis (mfn) na –u (które wchodzi na miejsce końcowego –a tematu dezyderatywnego): osoba/ rzecz
pragnąca wykonać czynność/ wejść w stan, opisywany przez rdzeń:
cikīrṣu – pragnący zrobić
mumūkṣu – pragnący wyzwolenia

yuyutsu (

√yudh) – pragnący walczyć

jijñāsu – pragnący wiedzieć, ciekawy

bubhukṣu - głodny
pipāsu -- spragniony

vivakṣu (

√vac) – pragnący mówić

- nomen actionis (f) na –ā: pragnienie wykonania czynności/ wejścia w stan, opisywany przez rdzeń:
jijñāsā – pragnienie wiedzy, ciekawość

cikīrṣā – pragnienie czynu

Niektóre z tych rzeczowników posiadają szczególne znaczenie:

√man – mīmāṃsā – dociekanie; dokładne rozważanie; nazwa szkoły filoz.

√āp – īpsā – pragnienie, chęć, życzenie (sobie czegoś)

√śru – śuśrūṣā – posłuszeństwo

√bādh (1Ā, odpychać, powstrzymywać, opierać się) - bibhatsā – niechęć, wstręt

√bhuj (jeść) – bubhukṣā – głód

√pā – pipāsā – pragnienie

Lekcja 15: Odmiana rzeczowników na –u i dezideratiwum

49

Ćwiczenia:

1. kākāstarau asīdan | te cañcubhiḥ phalānyakhādan | dhenvāścañcurna bhavati ||

2. eṣa bālakaḥ punarvivakṣurāgacchati sabhāyai | guruṇā saha bhāṣṭumicchati ||

3. yadi janakaḥ śiśuṃ tudettarhi sa śiśustaṃ janakaṃ paśuṃ cintayet ||

4. phalānām rāśau reṇavaḥ patanti | tāni phalāni yūyaṃ mā khādeta ||

5. vīraḥ śatrūṇāṁ rājyaṁ vijigīṣati | ugrāṁ senāṁ gurubhirasibhiryutāṁ samānayet ||

6. arīṇāṃ rākṣasānāṃ tanūḥ śastreṇa kṛntatu | teṣāṃ hṛdayāni dhanoriṣubhiḥ nitudatu ||

7. yo naro mama dhanamacorayat tamahaṃ rātrau rajjvā atudam ||

8. daruṇo gṛhamanalo dahatīti matvā daruṇo gṛhe na vasāmi ||

9. munirmr̥tyorjīvaṁ mumukṣati | ājāneśca | tasmāt saṁnyasyati ||

10. yasya narasya bhāryā cārurbhavati sa bahūni mitrāṇi labhate ||

11. yadā devo lokaṁ sisr

̥kṣati tadā sa vedasya śabdānbhāṣate ||

12. yānyāñchabdān sa bhāṣate tāni tāni vastūni prādurbhavanti ||

13. satyaṁ cikīrṣurnaro nāsatyaṁ cikīrṣet | eṣā cikīrṣā taṁ jīvane nayati ||

14. guruḥ kathaṃ gururbhavati | yato gurorjñānaṃ guru bhavati tataḥ sa gururbhavatīti guravo vadanti ||

15. keṣāñcid gurūṇāṃ tanavo’pi guravo bhavanti | keṣāñcittu tanava eva guravo bhavanti ||

16. yatasteṣāṃ jñānaṃ laghu bhavati tataste gurava eva na vartante | iti sarve kuśalāḥ śiṣyāḥ manyante ||

Zaimek wskazujący

idam -„ten”,”ten tutaj” (bliżej mówcy) (opozycja do adas, „tamten, dalszy”)

sg dl pl
m n f m n f m n f

N

अयम ्

इदम ्

इयम ्

इमौ

इमे

इमे

इमे

इमािन

इमा

Acc

इमम ्

इमाम ्

इमान ्

I

अनेन

अनया

आ याम ्

एिभः

आिभः

D

अ मै

अ यै

ए यः

आ यः

Abl

अ मात ्

अ याः

G

अ य

अनयोः

एषाम ्

आसाम ्

L

अि मन ्

अ याम ्

एषु

आसु

Słowniczek:

anu

√sthā (1P) anutiṣṭhati - podejmować, działać,

praktykować
anyādr̥śa (mfn) - innego rodzaju, inny
ājāni (f) - narodziny
iṣu (m) - strzała

ud

√sr̥j 1PĀ utsr̥jati, -te - wypuścić, wyemitować,

wydać (z siebie)

kāka (m) - kruk
kuśala (mfn) - zręczny, sprytny, mądry
√kṛt (6P) kṛntati - ciąć, odcinać, rozcinać
guru (mfn) - ciężki
guru (m) - guru, mistrz
cañcu (f) – dziób
cāru (mfn) – piękny, uroczy
jīva (m, n) - dusza

Lekcja 15: Odmiana rzeczowników na –u i dezideratiwum

50

tanu (f) - ciało
taru (m) - drzewo
daru (n) - drzewo, drewno
divya (mfn) - niebiański, boski
draṣṭavya (mfn) - należy widzieć/ rozumieć
(necessitativum - imiesłów przyszły bierny)
dhanu (m. lub n.) - łuk
ni +√tud (6P) nitudati - przebijać
nidhana (n) - konkluzja, koniec, zniszczenie
paśu (m) – zwierzę
pravartana (n) - rozpoczęcie, utworzenie, użycie,
tworzenie się, dzianie się, ciągłość, etc.

pra

√vr̥t (1Ā) pravartate - toczyć się, dziać się,

procedować, kontynuować, zdarzyć się, zaistnieć,
powstać, etc.

prādur

√bhū (1P) – przejawiać się

pr̥thak - oddzielnie, osobno, jedno po drugim,
niezależnie
bahu (mfn) - wiele, liczny
manas (n) - umysł (L.sg: manasi)
mr̥tyu (m) - śmierć
rajju (f) - sznur
rāśi (m) - stos
reṇu (f) - pył, kurz

laghu (mfn) – lekki
vastu (n) – rzecz, przedmiot
vāc (f) - mowa
vācaka (mfn) - wyrażający, nazywający, znaczący;
werbalny, słowny, etc.
vedamaya (mf (-ī)n) - zawierający Wedę, związany
z Wedą (sufiks - maya: zawierający, składający się
z, powiązany z)
vaidika (mfn) - wedyjski

vyā

√hr̥ (1PĀ) vyāharati, -te - wypowiedzieć,

wygłosić, odezwać się, nazwać
śatru (m) - wróg
śiśu (m) – dziecko

sam ā

√nī (1PĀ) samānayati, -te – zebrać,

zjednoczyć, zgromadzić

sam ni

√as (4P) saṁnyasyati – wyrzekać się,

odrzucać (świat, w ascezie)
sampradāya (m) - przekaz, tradycja ciągła (mistrz-
uczeń)
sambhava (m) - powstanie, przyczyna, istnienie
samsthā (f) - porządek, reguła, zasada
svayambhu (m) - „samoistny”, brahman

Śankara, Śārīrakamīmāṃsābhāṣya, 1.3.28. (fragment)

smṛtirapi - „anādinidhanā nityā vāgutsṛṣṭā svayaṃbhuvā /

ādau vedamayī divyā yataḥ sarvā pravṛttayaḥ” /iti /

utsargo 'pyayaṃ vācaḥ saṃpradāyapravartanātmako draṣṭavyaḥ, anādinidhanāyā

anyādṛśasyotsargasyāsaṃbhavāt /

tathā „nāma rūpaṃ ca bhūtānāṃ karmaṇāṃ ca pravartanam /

vedaśabdebhya evādau nirmame* sa maheśvaraḥ”/ iti /

„sarveṣāṃ tu sa nāmāni karmāṇi ca pṛthakpṛthak /

vedaśabdebhya evādau pṛthaksaṃsthāśca nirmame” /iti ca /

apica cikīrṣitamarthamanutiṣṭhaṃstasya vācakaṃ śabdaṃ pūrvaṃ smṛtvā paścāttamarthamanuṣṭhatīti sarveṣāṃ

naḥ pratyakṣametat /

tathā prajāpaterapi sraṣṭuḥ sṛṣṭeḥ pūrvaṃ vaidikāḥ śabdā manasi prādurbabhūvuḥ,*

paścāttadanugatānarthānsasarja* iti gamyate* /

tathāca śrutiḥ - „sa bhūriti vyāhāratsa bhūmimasṛjata” ityevamādikā bhūrādiśabdebhya eva manasi

prādurbhūtebhyo bhūrādilokānsṛṣṭāndarśayati /

*nirmame - 3sg. pf.(=perfectum, czas przeszły) od nir

√

mā „wymierzyć, utworzyć, zbudować”

*prādurbabhūvuḥ - 3pl. pf. od prādur

√

bhū „pojawić się, zamanifestować się, ujawnić się, etc.”

*sasarja - 3sg.pf. od

√

sr̥j

*gamyate - pass. (str.bierna), tu w znaczeniu: „uznaje się, rozumie się, przyjmuje się”