1

Bronisław Malinowski, Mit, magia, religia, Dzieła, tom VII

Warszawa 1990, PWN

Rozdział: Magia, nauka i religia, str 368-445

I. Człowiek pierwotny i jego religia
– w każdej społ. istnieje religia i magia, nie ma dzikich ras
- w każdej społ. pierwotnej występują 2 dziedziny: sacrum (dziedzina Magii i religii) oraz profanum
(dziedzina nauki)
- czynności i obrzędy święte, z zakazami i regułami, związane są z wiarą w siły nadprzyrodzone, duchy,
zmarłych przodków, bóstwa itp.
- zdolność rozumowania i wiara w moc rozumu, czyli zasady nauki warunkują funkcjonowanie człowieka
(polowanie, zdobywanie pożywienia, rzemiosło, działania artystyczne itd.)

E.B.Tylor – stworzył podstawy antropolog. badań nad religią. Wg Tylora istotą religii pierwotnej jest
animizm, wiara w istoty duchowe, która zrodziła się z błędnej, ale konsekwentnej interpretacji snów, wizji,
halucynacji itp. Pierwotni filozofowie doszli do przekonania o rozdzielności ciała i duszy. Uznano, że dusza
istnieje nadal po śmierci – straszy, nawiedza w snach itp. Tak narodziła się wiara w życie po śmierci,
nieśmiertelność, w duchy.
Każdy człowiek, zwł. pierwotny wyobraża sobie świat zewn. na podobieństwo swojego – więc uznano, że
zwierzęta, rośliny i przedmioty też mają dusze lub ducha – i tak narodził się animizm. M. krytykuje Tylora –
bo przypisuje pierwotnym nadmierną kontemplacyjność i racjonalizm, oni bardziej interesują się
rybołóstwem niż roztrząsaniem swoich wizji.

J.G.Frazer – wyróżnił 3 zasadn. problemy religii pierwotnej:
1.magia i jej zw. z religią i nauką
2.totemizm i socjologiczny aspekt wczesnych form wiary
3.kulty płodności i wegetacji
ad 1 Złota gałąź – animizm to nie jedyna ani pierwotna forma wiary w kult. pierw.
Człowiek pierwotny głównie chce zapanować nad przyrodą dla celów praktycznych; dopiero potem ze
strachu, nadziei i świadomy własnej słabości kieruje się do istot wyższych, demonów, duchów przodków i
bogów.
Magia – oparta na wierze, że człowiek może bezpośrednio opanować przyrodę znając prawa rządzące nią w
sposób magiczny; podobna nauce
Religia – człowiek przyznaje się do niemocy, jest ponad magią
Powyższa teoria magii i religii to pkt wyjścia wielu badań (Mauss, Marett, Preuss).

Nauka

Magia

Rodzi się z doświadczenia

tworzy ją tradycja

Kieruje się rozumem

odporna na rozum i obserwację, w sferze mistycyzmu

Otwarta dla wszystkich

tajemna, poznawana podczas mistycznej
inicjacji

Oparta na pojęciu sił natury

Wyrasta z idei mistycznej, bezosobowej siły, która pobudza
wszelkie działania znaczące dla pierwotnego człowieka,
wywołuje wszystkie wydarzenia z zakresu sacrum

To mana, a nie animizm stanowi sedno religii przedanimistycznej, a także magii, która tym właśnie diametralnie
różni się od religii.
Ad 2 Totemizm wg Frazera – ścisły związek, o którym sądzi się, że istnieje między grupą krewnych z jednej
strony a określonym rodzajem przedmiotów naturalnych lub wytworzonych z drugiej. Te przedmioty to totemy
danej grupy.
Totemizm to: - system tworzenia się grup społecznych – podział plemienia na mniejsze jednostki (klany, rody,
rodzeństwa, fratrie)

- religijny system wierzeń i praktyk – odzwierciedla pragnienie człowieka do powinowactwa z

przedmiotami uważanymi za najważniejsze, i panowania nad nimi. Gatunki zwierząt i roślin – podstawowe
pożywienie otoczone są totemiczna czcią i stanowią tabu dla członków klanu.
Religia pierwotna jest bliższa rzeczywistości i bezpośrednim, praktycznym zainteresowaniom życiowym
człowieka dzikiego, niż to ujawnia jej postać animistyczna, na którą kładł nacisk Tylor.
Dziki, dużo bardziej niż współczesny człowiek zależny jest od grupy. Wczesne formy kultu i rytuału są ściśle
powiązane z działaniami praktycznymi i z potrzebami psychicznymi, dlatego musi istnieć zw. między organizacją

2

społ. a wiarą religijną. Wg Durkheima to, co religijne jest identyczne z tym, co społeczne. Durkheim uważa
totemizm za pierwotną formę religii.
Ad 3 kulty płodności i wegetacji
Analiza Złotej gałęzi wykazuje, że śmierć dla czlowieka pierwotnego to gł. krok w kierunku zmartwychwstania,
rozkład to stadium ponownego odrodzenia itp. Na tej podstawie rozwinęło się witalistyczne podejście do religii. –
wiara i kult to wynik kryzysów ludzkiej egzystencji, wielkich wydarzeń życia ludzkiego(narodzin, śmierci,
małżeństwa, dojrzewania...)
2 problemy zwykle pomijane – pierwotna idea jednego Boga – istnieje prosta i czysta postać monoteizmu

- moralność w religii pierwotnej

Religię ujmuje się coraz bardziej elastycznie i wyczerpująco. Twierdzi się nawet, że zawiera się ona w całym
życiu jednostki. Co zatem jest profanum, co pozostaje poza religią w życiu człowieka pierwotnego?
Religia wg współcz. badaczy zawiera w sobie: animizm – wyobrażenia dusz przodków, duchów i widm, nieliczne
fetysze; mana – wszechobecna siła i moc; po wprowadzeniu totemizmu także zwierzęta, rośliny i niektóre
przedmioty; działania i troski ludzi; gigantyczna Dusza Zbiorowa – Zdefiniowane Społeczeństwo.
M. zgadza się, że magia i religia to nie wyłącznie doktryna i filozofia, ani zestaw opinii. To szcz. sposób
zachowania, postawa pragmatyczna zrodzona z rozumu, uczucia i woli. To sposób działania i system wierzeń,
zjawisko społ. i jednostkowe.

II. Racjonalne panowanie człowieka nad środowiskiem
Zaniedbywano w antropol. problem wiedzy człowieka pierwotnego aż do badań Levy-Bruhla. Wg L-B człowiek
pierwotny nigdy nie myśli trzeźwo, zawsze jest pogrążony w myśleniu mistycznym, niezdolny do myślenia
abstrakcyjnego, nie umie tworzyć ani rozumieć najprostszych praw przyrody. Jego światopogląd jest prelogiczny,
składa się z mistycznych uczestnictw i wykluczeń.
Całkiem przeciwnie do L-B uważał J.L.Myres – wiedza człowieka pierw. oparta na obserwacji jest jasna i ścisła.
Podobnie uważał też Goldenweiser.
No i jak to pogodzić? M. uważa, że każda społ. pierw. posiada wiedzę opartą na doświadczeniu i ukształtowaną
przez rozum. Należy odpowiedzieć na pyt. czy tubylcy odróżniają te 2 dziedziny, czy też sfera wiedzy jest ściśle
powiązana z magią i religią.
Ale czy zatem wiedza pierwotna to elementarna forma nauki?
M. opisuje swoje badania Melanezyjczyków. Ich podst. źródłem utrzymania jest ogrodnictwo. Do dobrych
zbiorów potrzebują wiedzy o glebach, sadzonkach, czasie karczowania itp. Kierują się wiedzą o pogodzie, porach
roku, roślinach, szkodnikach, glebie itd. są przekonani o prawdziwości tej wiedzy i uważają, że trzeba się do niej
dokładnie stosować.
Z tymi działaniami powiązana jest magia, czarownik uczestniczy w pracach w ogrodzie, rytuał i działania
praktyczne są ze sobą powiązane, pozornie zachowania mistyczne i racjonalne są przemieszane.
Tubylcy wierzą, że magia jest nieodzowna do zapewnienia pomyślności ogrodów, zawsze jest stosowana. Ale nie
poświęcony ogród na pewno zniszczony byłby przez klęski żywiołowe, susze deszcze itp.
Jednak tubylcy wszelkich pozytywnych rezultatów nie przypisują magii. Ich wiedza jest ograniczona ale
sensowna.
Istnieje wyraźny podział na znane warunki, proces wzrostu, szkodniki i zagrożenia, przed którymi można się
zabezpieczyć – to stosuje się wiedzę i pracę; oraz niespodziewane i niepomyślne wpływy, nadspodziewany
urodzaj – tu stosuje się magię. Podobny podział istnieje w kontekście społ. pracy i rytuału. Nigdy role czarownika
i pracującego nie nakładają się na siebie.
Podobny rozdział pracy i magii także przy np. budowie czółna. Tak jak przesądy są obecne wśród marynarzy np.
podczas sztormu, tak magia obecna jest u tubylców. Ciekawy wg M. fakt – podczas połowów ryb w łatwych
warunkach nie stosuje się żadnej magii, tam rezultaty są zawsze tak samo dobre, magię stosuje się przy połowach
niebezpiecznych, trudniejszych, na otwartym morzu, gdzie wyniki zależą np. od przypływu.
Także przy walce stosowana jest magia, by zapanować nad czynnikiem przypadku i szczęścia.
Jednak nigdzie rozdzielność przyczyn naturalnych (wiedza) i ponadnaturalnych (magia) nie jest taka słaba, jak
przy zdrowiu i śmierci. Wg tubylców zdrowie to stan naturalny czł., ale sa też czynniki naturalne wpływające na
zdrowie – rany, trucizny, poparzenia, starość itp.
Ale są też czynniki ponadnaturalne wpływające na zdrowie i te dominują. Im bardziej dany przypadek dotyczy
osoby, która o nim mówi, tym bardziej przyczyny będzie widział on w kategoriach magicznych, a nie
naturalnych. Podobnie, wg M. jest u każdego z nas, gdyż swojej choroby nie potrafimy wytłumaczyć racjonalnie.
Cz. pierw. chce wykorzystać przyrodę i oszukać przeznaczenie, uznaje on działanie czynników naturalnych i
ponadnat. i wykorzystuje je dla swojego dobra.
M. twierdzi, że powyższe wnioski są uniwersalne dla całego świata. Człowiek pierwotny potrafi obserwować i
myśleć i posiada, wyrażane we własnym języku, systemy metodycznej, choć elementarnej wiedzy.

3

Czy wiedza pierwotna to elementarna forma nauki?
Jeśli nauka to zespół zasad i pojęć oparty na doświadczeniu i zaczerpniętych z niego dzięki logicznemu
wnioskowaniu urzeczywistnionych w formie materialnych osiągnięć i określonej tradycji i prowadzonych przez
jakiś rodzaj organizacji społ. to dzicy dysponują początkami nauki, choć bardzo elementarnymi. Zawężona
definicja (sformułowanie zasad explicite, poddawanie kontroli eksperymentu i krytyce rozumu) też dotyczy
tubylców. Także kryterium prawdziwie naukowej postawy, bezinteresowne poszukiwanie wiedzy też można
odnaleźć u tubylców. Cz. pierw. ma swój świecki świat działań praktycznych i racjonalnego światopoglądu obok
świętego obszaru kultu i wiary.

III. Życie, śmierć i przeznaczenie we wczesnych formach wiary i kultu
Religia – nie jest kultem duszy, przodków, czy przyrody

-

obejmuje naraz animizm, animatyzm, totemizm i fetyszyzm

-

nie jest tożsama ze społeczeństwem ani tym, co społeczne

-

nie odnosi się tylko do życia, bo i do śmierci

-

jest to nie tylko odwołanie się do sił wyższych (to jedynie odróżnia r. od magii)

twórcze akty religii

fizjologiczne fazy ludzkiego życia (narodziny, poczęcie, ciąża, dojrzewanie, małżeństwo, śmierć) to zalążek
rozlicznych rytuałów i wierzeń – istnieją wierzenia w reinkarnację, wejście ducha w ciało, magiczne zapłodnienie
itd. i związane z tym rytuały i obrzędy
jaki jest zatem cel tych wierzeń i rytuałów? M. nie potrafi odpowiedzieć na to pyt. więc próbuje odnaleźć
funkcje.
Można rytuały i wierzenia podzielić na 2 grupy:

1. rytuał jako środek do celu ( np. zapobiegający śmierci podczas połogu)
2. rytuał jako cel sam w sobie (impreza na cześć urodzin dziecka)

taki podział jest adekwatny do magii i religii:

1. magia – idea i cel czynności magicznych są zawsze jasne, bezpośrednie i określone, potrafią ją wskazać

tubylcy

2. religia – u podłoża ceremonii relig. nie leży żaden zamiar

ceremonie inicjacji – wszędzie są podobne (odosobnienie i przygotowania, próby, rytuał okaleczania, idea śmierci
i ponownych narodzin, nauka młodzieży mitów i tradycji, ujawnianie świętych przedmiotów); tajemnice
plemienne ustanowione przez legendarnego przodka, ponadludzką Istotę Wyższą; inicjacja wiąże nowicjuszy z
siłami i istotami wyższymi.
Pyt. o funkcję tych obyczajów!!!

-

poznawanie tradycji i mitów podczas niebezpiecznych prób i na mocy sankcji istoty nadprzyrodzonej,

-

wierność tradycji jako wartość najwyższa, która daje społeczności siłę i trwałość

główna funkcja inicjacji – ceremonie inicjacji stanowią rytualny i dramatyczny wyraz najwyższej mocy i
wartości tradycji, służą wpajaniu tej mocy i wartości; są skutecznym sposobem przekazywania nauki
plemiennej, zapewniania trwałości tradycji i jedności plemienia
inicjacja to typowy akt religijny; ceremonia zlewa się ze swym celem, cel jest realizowany przez samo
dopełnienie czynności

rytuał małżeństwa – ceremonia religijna, cel sam w sobie; fakt pierwotnie biologiczny uzupełniony zostaje więzią
usankcjonowaną przez czynniki nadprzyrodzone; małżeństwu monogamicznemu nadano charakteru wartości i
świętości religijnej

opatrzność w życiu człowieka pierwotnego
prokreacja i odżywianie się – żywotne potrzeby ludzkie, często akcentowany ich związek z wierzeniami i
praktykami relig.
odżywianie się – obwarowane etykietą, zaleceniami i zakazami
istnieje magia pożywienia - zapewnianie obfitości lub zapobieżenie niedostatkom; znaczenie pożywienia w
ceremoniach religijnych (ofiara z pierwszych płodów, ceremonie żniwne, święto z okazji obfitych łowów
rybaków, myśliwych itd.)
takie akty wyrażają radość społeczności, przekonanie o wlk. wartości pożywienia
obfitość pożywienia jest czynnikiem normalnego życia
pożywienie jako główny łącznik między człowiekiem a jego otoczeniem; wielkie kulturowe i biologiczne
znaczenie religii pierwotnej w sakralizacji pożywienia

4

ważną rolę w akcie ofiary religijnej odgrywa idea dawania, wymiana podarunków; źródeł darów ofiarnych należy
szukać w psychicznym aspekcie dawania, które ma na celu połączenie się w dobroczynnej obfitości
sakramentalny posiłek, komunia – rzadko występują u ludzi pierwotnych


wybiórcze zainteresowanie człowieka przyrodą
pożywienie – główny łącznik między człowiekiem pierwotnym a Opatrznością
potrzeba pożywienia i pragnienie jego obfitości skłoniły człowieka do zbierania, polowania, łowienia itp.,
zainteresowanie skupione na gatunkach – głównych źródłach pożywienia; przyroda to żywa spiżarnia , droga z
dżungli do żołądka jest bardzo krótka  a świat jest tłem, na którym pojawiają się pożyteczne i smaczne gatunki
zwierząt i roślin; wokół każdego takiego gatunku tworzą się uczucia społeczne, znajdujące swój wyraz z
folklorze, wierzeniach i rytuałach. Zwierzęta są w zasadzie podobne do ludzi, a nawet przewyższają ludzi (np.
ptaki fruwają, ryby pływają pod wodą itp.) siłą, zręcznością i sprytem. Czł. pierw. jest bardzo zainteresowany
dzikimi zwierzętami, gatunkami roślin – następuje selekcja przedmiotu ludzkich zainteresowań.
Rodzaj zainteresowania gatunkami totemicznymi pozwala określić typ wierzeń i kultów, jakich można się
spodziewać. Człowiek chce wierzyć w swoje pokrewieństwo z najb. niebezpiecznymi, jadalnymi gat., chce
wierzyć w posiadanie nad nimi władzy. To z kolei wywołuje ograniczenia i zakazy – zabijania i jedzenia; daje też
człowiekowi moc wpływu na obfitość, wzrost i liczebność.
Magia dąży do specjalizacji, wyłączności, odrębności i dziedziczności w ramach rodziny lub klanu. Celem
totemizmu zawsze jest zapewnienie plemieniu obfitości pożywienia. Istnienie klanów totemicznych i ich
współzależność z kultem i wiarą są jedynie przykładem podziału magii oraz tendencji do dziedziczenia
określonego rytuału magicznego przez jedną rodzinę.
Wybiórcze zainteresowanie człowieka gatunkami roślin i zwierząt to nat. rezultat pierwotnej egzystencji,
spontanicznej postawy wobec przedmiotów naturalnych i jego głównych zajęć.
Totemizm to błogosławieństwo udzielone przez religię zmaganiom człowieka pierwotnego z otoczeniem, rozwija
pełen czci stosunek człowieka do zwierząt i roślin, wypływa z wiary w pokrewieństwo człowieka z istotnymi
siłami natury. Istnieje wartość moralna i znaczenie biologiczne totemizmu.

Śmierć i reintegracja grupy
Śmierć to źródło religii o najgłębszym znaczeniu. Wielka złożoność reakcji człowieka na życie znajduje
odpowiednik w postawie wobec śmierci – wielka kondensacja, potężny i złożony wybuch reakcji religijnych.
Postawa wobec śmierci jest złożona i bardzo bliska naszej. Wg Wundta przerażenie na widok zwłok i strach przed
duchem to źródło wszelkich religijnych wierzeń i praktyk – wg M. to nie do końca prawda. Emocje wobec
śmierci są b. złożone – miłość do zmarłego, odraza wobec zwłok, przywiązanie i strach – to wszystko wpływa na
spontaniczne zachowania i rytuały pogrzebowe (czuwanie, opłakiwanie, pogrzeb itd.)
Podobieństwo na całym świecie działań związanych ze śmiercią – upublicznianie umierania, ogólnoplemienne
czuwanie przy umierającym, zróżnicowanie ról (czuwanie, przygotowania do nadchodzącego końca, akty
religijne); po śmierci mycie ciała, namaszczanie, wystawianie na widok publiczny, żałoba – wybuch smutku i
rozpaczy (np. wyrywanie włosów, kaleczenie się...), widoczne oznaki żałoby - malowanie się, określone kolory
ubrania.... ciągła opieka nad zwłokami – głaskanie, przytulanie itp. Potem usuwanie zwłok na różne sposoby.
Dwoista tendencja – z jednej strony zachowanie ciała (np. mumifikacja), z drugiej – pozbycie się go, uwolnienie
od niego, zniweczenie go (np. palenie zwłok). Dwoistość uczuć – tęsknota za zmarłym i wstręt i strach wobec
śmierci. Jednoczesna chęć podtrzymania więzi ze zmarłym i tendencja do jej zerwania. Rytuały pogrzebowe –
nieczyste, kalające, niebezpieczne...
Najważniejsza funkcja kultu religijnego:
Wlk znaczenie emocji w kontakcie ze śmiercią i zwłokami, na podłożu tych emocji rodzi się idea ducha, wiara w
nowe życie zmarłego. Dziki boi się śmierci, dlatego pokrzepia się myślą i wiarą w duchowe trwanie i życie po
śmierci. W rozgrywkę emocji wkracza religia dając pierwszeństwo wiedzy pozytywnej, pocieszającej, wierze w
nieśmiertelność i życie po śmierci. Poprzez ceremonie związane ze śmiercią religia tworzy istotę wiary w
zbawienie i nadaje jej kształt. Wiara w nieśmiertelność to wynik emocjonalnego objawienia ujednoliconego przez
religię. Religia chroni prze poddaniem się śmierci i destrukcji.
Rytuały żałobne można uznać za wzory działań religijnych, a wiarę w nieśmiertelność za prototyp aktu wiary
religijnej – akty religijne jak cel sam w sobie, odgrywają ważną funkcję i mają wielką wartość dla kultury
pierwotnej. Funkcja religii jest biologiczna, także w rytuałach żałobnych. Śmierć to wielkie wydarzenie w
społeczności, zaburzające normalny tok życia, wywołuje strach, przerażenie, porzucanie zwłok, niszczenie mienia
zmarłego. Takie ciągłe poddawanie się impulsom reakcji na śmierć mogłoby uniemożliwić ciągłość tradycji i
istnienie cywilizacji materialnej. Ceremonie związane ze śmiercią neutralizują działania strachu, przerażenia,
demoralizacji i są środkiem reintegracji zachwianej solidarności grupy i przywrócenia zasad moralnych.
Religia zapewnia zwycięstwo tradycji i kultury nad czysto negatywną reakcją zagrożonych instynktów.

5

IV. Publiczny i plemienny charakter kultów pierwotnych
Cecha religii – uroczysty i publiczny charakter ceremonii kultowych (modlitwa, ofiara, błaganie, dziękczynienie –
to prototypy ceremonii religijnych). Religia potrzebuje społeczności do wspólnego czczenia świętych
przedmiotów i bóstw, a społeczność potrzebuje religii do utrzymania prawa moralnego i porządku.
Ceremonie (narodziny, małżeństwo, pogrzeb itp.) mają charakter publiczny i zbiorowy, wpływają na całe plemię.
Publiczny charakter świąt ujawnia się zwł. podczas okresowych świąt –żniwa, polowania, połowy... takie
zgromadzenia wywołują radość, można spotkać się z krewnymi itp., składają wizyty duchy przodków i zmarłych,
czczona jest ich pamięć.
Religia wymaga okresowych, cyklicznych świąt z publicznością, radosnym nastrojem, odświętnymi ozdobami i
jadłem, złagodzeniem zasad moralnych i tabu. Pojawiają się też inne społeczne zjawiska – plemienny charakter
ceremonii rel., społ. uniwersalizm zasad moralnych, utożsamianie się całego plemienia ze swoją religią,
wykluczenie wszelkiego sekciarstwa czy herezji.

Społeczeństwo jako kwintesencja Boga
Religia plemienna jest sprawą społeczności, nie jednostki – wg W.R.Smitha, M. się zgadza
Wg szkoły Durkheima religia jest zjawiskiem społecznym, ponieważ wszelkie jej istoty to zdeifikowane
Społeczeństwo.
Krytyka M. powyższego – przecież najsilniejszych przeżyć religijnych doznaje się w samotności i skupieniu, z
dala od tłumu – takie zachowania spotkać można przy praktykach inicjacji (odosobnienie inicjowanego), religia
nie ma tylko charakteru społecznego.
Zasady moralne są wzmacniane przez sumienie. Przestrzega się tabu nie ze strachu przed karą czy opinią
publiczną, ale głównie ze względu na własne poczucie odpowiedzialności i sumienie, z obawy przed
konsekwencją wynikającą z woli bóstwa. – i to jest postawa jednostkowa
Zatem religia jest jednocześnie społeczna i jednostkowa

Wg Durkheima Społeczeństwo jest surowcem, z którego powstaje Bóg.
Jednak, jak twierdzi M. choc większość ceremonii relig. ma charakter publiczny, to duża część objawienia
religijnego występuje w samotności.
Istnieją jednak działania zbiorowe, tak emocjonujące jak religijne, jednak bez relig. zabarwienia (np. praca w
ogrodzie – całkowicie świecka, inne przykłady to bitwa, regaty morskie, handlowe spotkania plemienne). Zatem
zbiorowe nie zawsze musi oznaczać religijne.
Społeczeństwo – trwałe, przywiązane do tradycji, można uznać za prototyp Boga. Można tak uznać, ale wg M. nie
do końca, ponieważ tradycja zawiera nie tylko relig. elementy. Społeczeństwo jako stróż tradycji świeckiej nie
może być zasadą relig. ani bóstwem, ponieważ miejscem tego bóstwa jest tylko sfera sacrum. Zadaniem religii
jest uświęcanie religijnej części tradycji, zatem religia nie może czerpać całej swojej świętości ze źródła, które
jest uświęcone właśnie przez religię.
M. odrzuca socjologiczną teorię religii ponieważ:

-

zasady moralne to tylko część tradycyjnego dziedzictwa człowieka

-

moralność nie jest tożsama z Mocą istnienia

-

pojęcie metafizyczne „Dusza Zbiorowa” jest bezużyteczne dla antropologii

M. nie akceptuje poglądów Durkheima, bo:

-

religia wyrasta także ze źródeł indywidualnych

-

zbiorowości ludzkie nie zawsze wywołują wierzenia religijne, są też świeckie ekscytacje zbiorowe

-

tradycja obejmuje i uzależnia od siebie i sacrum, i profanum

-

personifikacja społeczeństwa (dusza zbiorowa) jest bezzasadna i sprzeczna z metodologią nauk społ.

moralna skuteczność wierzeń dzikich
szkoła Durkheima postawiła ważne pytanie: Dlaczego w każdym plemieniu występuje tylko jedno wierzenie i nie
akceptuje się odmienności opinii?
Ceremonie związane ze śmiercią:

-

potrzeba religii związana z przełomowym momentem życia

-

potrzeba pokrzepienia

-

pokonywanie strachu

-

nadzieja na życie pozagrobowe

-

rytuał jako wyraz wiary, która daje umierającemu pocieszenie

-

zaangażowanie całej społeczności i jej nadzieja na zbawienie i nieśmiertelność

religia pomaga w stanie dezintegracji psychicznej (strach i pobożność, miłość i odraza) poprzez duchowe
współuczestnictwo w uświęconych rytuałach żałobnych. Zwłoki to przedmiot odrazy i miłości, a religia umacnia

6

oczywiście tą drugą postawę, czyni ciało zmarłego obiektem świętych obowiązków. Więź umarłych z żyjącymi
jest utrzymana, co jest ważne dla ciągłości kultury i ochrony tradycji.
Należy rozróżnić: - wiarę i etykę rytuału

- metody pocieszenia religijnego jednostki

Wiara jest wpisana w umysł jednostki, nie jest wytworem społecznym, jej źródłem jest instynkt
samozachowawczy. Społeczność pomaga współodczuwać cierpienie, łatwiej znosi się nieszczęście. Pocieszenie,
które przynosi rytuał to rezultat 2 przeciwstawnych skłonności, emocji wobec śmierci. Religijna postawa polega
na wyborze i potwierdzeniu słuszności jednej z możliwości – nadziei na nieśmiertelność i życie po śmierci.
Publiczne uczestnictwo w rytuale potwierdza tą wiarę. Społeczność szerzy moralne prawdy ale nie daje
zapewnienia własnej świętości.
W ceremoniach inicjacji rytuał dowodzi istnienia siły czy osoby od której pochodzi prawo plemienne. By
wzmocnić tą wiarę ceremonia jest jak najbardziej uroczysta, niezapomniana. Publiczny charakter służy
potwierdzeniu wielkości najwyższego prawodawcy i osiągnięciu jednomyślności w nauce moralności. Ceremonia
jest okazją do religijnej edukacji. Jednak przekazywana treść nie jest wytworem społeczeństwa a istnieje w
jednostce.
Religia uświęca obfitość i zaopatrzenie, wykształca postawę czci wobec dobroczynnych sił zewn. (np. ofiary z
pierwszych plonów). Wartość pożywienia ustala się przez pokazanie go wszystkim, rywalizację, podziwy itp.
Religia zatwierdza kulturowo wartościową postawę i wzmacnia ją przez publiczne wprowadzanie w życie.
Kolejne istotne zadanie takich ceremonii – moralna wartość harmonii i dobrej woli są najważniejsze, zapomina
się o negatywnych tabu, miłosierdzie usprawiedliwia wiele grzechów.
Totemizm – religia klanu głosi ideę zbiorowej władzy klanu nad jego zasadami, narzuca totemiczne tabu
Kultu przodków – doprowadza do spotkań krewnych i rodziny
Duchy opiekuńcze są przedmiotem czci danej wioski, plemienia, miasta, zawodu...
Kulty z pogranicza magii i religii muszą być odprawiane publicznie. Ceremonie pełnią swoją kulturową funkcję,
ponieważ jednoczą grupę we wspólnym akcie czci religijnej.

Religia ogniskuje się wokół istotnych czynności życiowych wymagających zainteresowania publicznego, zatem
każda ceremonia relig. musi mieć charakter publiczny i być odprawiana przez grupę. Ważne momenty życia
człowieka i przedsięwzięcia mają swoje odpowiedniki w ceremoniach magicznych lub religijnych.

Społeczny i jednostkowy wkład w religię pierwotną
Rozgłos jest niezbędny dla objawienia relig. ale społeczność nie tworzy prawd relig. ani nie jest przedmiotem
samoobjawienia.

1. Współpraca zbiorowa jest konieczna do nadania rzeczom i istotom świętym uroczystego majestatu,

społeczność wywołuje atmosferę jednolitej wiary.

2. w społ. pierw. publiczne przedstawianie dogmatu religijnego jest konieczne dla zachowania obyczajów.

Zasady moralne i normy postępowania muszą być powszechne. Zasady moralne mają zasadnicze
znaczenie dla kształtowania podstaw pierwotnej organizacji i kultury. Nauczanie moralności musi być
otwarte, publiczne i powszechne.

3. przekazywanie i przechowywanie uświęconej tradycji wymaga rozgłosu lub zbiorowego uczestnictwa w

ceremoniach. Dogmaty musza być uznawane za niezmienne i niepodważalne. uczestnictwo wielu ludzi w
przechowywaniu tradycji zapewnia jej ciągłość, dlatego istnieje wiele środków do ochrony religijnej
(klany, rady starszych, stowarzyszenia...)

zasady moralne ale i dogmaty muszą być jednakowe dla całej społeczności. Istniej potrzeba otwartego i
zbiorowego charakteru aktów religijnych i uniwersalności zasad moralnych.

V. sztuka magii i moc wiary
Mamy nadzieję znaleźć w magii istotę pragnień i mądrości czł. pierw.; magia wyzwala w człowieku ukryte
siły umysłu, ufność w to, co nadprzyrodzone, wierzenia w możliwości ludzkie. Magia to zespół czynności
praktycznych będących środkiem do celu (w przeciwieństwie do religii, która sama w sobie jest celem).
Magia jest silnie powiązana z nauką i sztuką użytkową i do nich podobna.

Rytuał i zaklęcie
Typowa czynność magiczna pochodzi z zakresu czarnej magii, najbardziej rozpowszechnione to celowanie
magiczną strzałką w człowieka, który ma być zabity przez czary. Wszędzie można znaleźć opisy tego rytuału,
ale nigdzie nie ma opisu stanu emocjonalnego czarownika, jego gestów i wypowiedzi, a to właśnie jest
najważniejsze. Nie wiedząc co czarownik robi i kim jest, można by pomyśleć że jest lunatykiem, i to w
dodatku bardzo wściekłym – tak wygląda. W tym rytuale odtwarza się akt przemocy i zakłucia i także uczucie
gniewu. Odtwarzany jest stan emocjonalny działającego, nie śmierć ofiary – cel rytuału. Podobnie jest w

7

magii miłości, wojny, przerażenia – te rytuały wyrażają przede wszystkim uczucia. Służą temu także
stosowane przedmioty i substancje. Są one powiązane z celem danej magii przez uczucia, nie przez idee.
Istnieją także rytuały magiczne imitujące swój cel, czynność magiczna zapowiada pewien skutek, np.
naśladowanie śmiertelnych drgawek przez czarownika. Dokładnie opisał to Frazer, więc M. nie chce się
powtarzać.
Są jednak też takie rytuały, gdzie nie ma ani imitacji, ani zapowiedzi, nie wyrażają one ani idei, ani emocji.
Np. kiedy czarownik zwraca się do wiatru, który nagle się zrywa.
Każdy akt, rytuał magiczny charakteryzuje to, że siła i moc magii musi zostać przeniesiona na przedmiot
poddawany działaniu czarów. Ta moc jest zawarta w zaklęciu, dlatego najważniejszym elementem magii jest
zaklęcie, to tajemna część magii. Znać magię, to znać zaklęcie. Rytuał koncentruje się zawsze na
wypowiadaniu zaklęcia. Formuła jest istotą magicznego przedstawienia.
3 typowe czynniki wpływające na skuteczność magii to:
1. efekty dźwiękowe – symbolizują pewne zjawiska, które można wywołać (wiatr, szum morza...)
2. słowa, które wypowiada się by wybłagać pewien cel, oznajmić ten cel czy domagać się go (np. opis

objawów choroby, którą chce się wywołać, opis śmierci niedoszłej ofiary...)

3. element, który nie ma odpowiednika w rytuale (aluzje mitologiczne, odniesienia do przodków i

bohaterów kulturowych)

tradycja mitu
tradycja sprawuje najwyższą władzę w cywilizacji pierwotnej, nawarstwia się wokół rytuału i kultu
magicznego; istnienie magii jest wyjaśniane w formie jakiejś opowieści, jednak nie mówi się o jej genezie, bo
istniała ona od zawsze.
W Melanezji magia pochodzi z czasów, kiedy ludzkość żyła pod ziemią, a magia była naturalną wiedzą
przodków człowieka. Wiara w pierwotne naturalne pochodzenie magii jest powszechna. Tylko dzięki
niezmienionemu przekazowi magia zachowuje swoją skuteczność, odstępstwa mogłyby spowodować fatalne
skutki. Istniej związek między przedmiotem a magią. Magia jest właściwością rzeczy, związku człowieka z
rzeczą; nie została wprawdzie stworzona przez człowieka ale istnieje dla człowieka., jest częścią naturalnego
wyposażenia pierwotnej ludzkości.
Magia ma ludzkie właściwości nie tylko przez formę, ale i przez treść, bowiem odnosi się do ludzkich działań
i stanów (polowania, łowy, handel, miłość...). skierowana jest na związek człowieka z przyrodą i na
czynności człowieka oddziaływujące na przyrodę. Skutki magii są czymś, czego przyroda sama nie jest w
stanie wytworzyć, co ma charakter wyłącznie magiczny. Magia nie pochodzi z obserwacji przyrody ani ze
znajomości jej praw ale stanowi pierwotne wyposażenie człowieka, które można poznać tylko dzięki tradycji.
Magia nie jest mocą uniwersalną, jest szczególną siłą, mocą właściwą tylko człowiekowi, wyzwolić ją może
tylko sztuka magiczna.
Ciało człowieka – nośnika magii – czyli czarownik musi przestrzegać tabu, bo np. wierzy się, że magia jest w
brzuchi itp. Magia spoczywa w człowieka w sensie dosłownym.
Magii nigdy nie uważa się za siłę przyrody tkwiącą w rzeczach i działającą niezależnie od człowieka.

Mana i moc magii
Błędne są teorie wykazujące, że mana itp. leży u podłoża magii. Moc magii tkwi tylko w człowieku.
Rzeczywista moc magii tkwi tylko w zaklęciach i nie może być przeniesiona na wszystko, bo przeniesienie
może zostać dokonane tylko w określony sposób. Działa w kierunkach wyznaczonych ściśle przez tradycję.
Nie przejawia się w postaci siły fizycznej, bo jej wpływ na moc i doskonałość człowieka jest ograniczony.
Podobne do mana – wakan u Indian z Dakoty, orenda u Irokezów. Nie mają one także nic wspólnego z
ograniczoną, konkretną mocą magii, z siłą zawierającą się w zaklęciu i rytuale. Myślą przewodnią każdej
wiary w magię jest wyraźne oddzielenie tradycyjnej mocy magii od wszelkich innych mocy.
Badania M. nie potwierdzają teorii, że mana stanowi istotę religii i magii. Nie ma też danych nt tego, że mana
łączy się z kultem i systemem wierzeń religijnych i magicznych.
U podłoża magii nie leży abstrakcyjne wyobrażenie uniwersalnej mocy stosowanej później w konkretnych
przypadkach. Magia powstawała niezależnie, jest wynikiem spontanicznej reakcji człowieka. W każdym
takim przypadku powstały uniwersalne cechy magii i ogólne wyobrażenia leżące u podstaw magicznego
myślenia i zachowania się człowieka.

Magia i doświadczenie
Analiza umiejscowienia magii i wynikających z niego doświadczeń.
Człowiek nie pogodzi się z bierną bezczynnością, gdy cos mu się nie powiedzie (żeglarz traci pomyślny
wiatr, umyka zwierzyna itd.). próbuje jakiejś czynności zastępczej. Zacznie wykonywać coś, co podyktuje mu
nadzieja i podyktuje uczucie silnej namiętności.

8

Wściekły na kogos człowiek wyobraża sobie cierpienie wroga, mamrocze przekleństwa itp. Zakochany
marzy, że przytula, całuje ukochaną itd. – to całkiem naturalne reakcje. Uruchamia się uniwersalny
mechanizm psychofizjologiczny. Wywołana zostaje manifestacja uczuć, zapowiadająca realizację
upragnionego celu. Wyrażanie uczuć przez gesty, słowa.
Pojawia się obraz upragnionego celu, połączony ze specyficznym uczuciem – postawa aktywności. Po
rozładowaniu napięcia przez słowa i gesty obsesyjne wizje upragnionego celu znikają. Silne przeżycie
emocjonalne, które samo się wyładowuje przez subiektywny strumień obrazów, słów i zachowań pozostawia
przekonanie o swej realności. Człowieka jest przekonany, że osiągnął cel dzięki sile, jaka została mu
objawiona. I tylko wydaje się, że ta siła ma źródło poza człowiekiem.
Większość rytuałów magicznych ma odpowiedniki w formie spontanicznych rytuałów będących manifestacją
uczuć lub zapowiadających realizację jakiegoś upragnionego celu. Elementy zaklęć magicznych mają
odpowiedniki w formie przekleństw, próśb, egzorcyzmów, opisów marzeń.
Wiara i praktyki magiczne są wynikiem rzeczywistych przeżyć, w trakcie których człowiek doznaje
objawienia swojej mocy osiągnięcia upragnionego celu.
Jak jednak ma się obietnica realizacji celu a jej rzeczywiste spełnienie? Dlaczego się w to wierzy???

-

pozytywne przypadki lepiej się pamięta

-

magia idzie w parze z wielką inteligencją czarownika – powstaje zjawisko współczesnej mitologii
magii (opowiastki o cudownych uzdrowieniach, wielkiej mocy...). to stanowi trzon wiary w magię. W
połączeniu z osobistymi doświadczeniami można ochronić magię przed wszelkimi wątpliwościami.

Mit nie jest tylko martwym produktem minionych czasów. Jest żywą siłą stale dostarczającą dowodów
prawdziwości magii. Magia zyskuje na ciągle odradzającym się micie. Magia jest pomostem łączącym
pierwotną sztukę Złotego Wieku z dzisiejszą zdolnością dokonywania cudów.
Mit

-

nie jest pierwotną formą spekulacji nt pochodzenia rzeczy

-

nie jest rezultatem rozważań o przyrodzie

-

jest opowieścią o jednym historycznym wydarzeniu, które gwarantuje prawdziwość danej formy
magii.

-

Stanowi gwarancję prawdziwości magii, podaje genezę jej powiązań, sankcjonuje prawo do
doniosłości. – jest naturalnym rezultatem wiary człowieka

-

Nie musi się odnosic tylko do magii, ale też do innej formy siły społecznej lub roszczeń społecznych
(mit religijny, społeczny)

Najbardziej rozwinięta w społ. pierw. jest mitologia związana z magią, a funkcją mitu nie jest wyjaśnienie
ale dawanie gwarancji, nie zaspokajanie ciekawości, a budzenie zaufania, nie snucie niestworzonych historii,
ale utrwalanie wątku niezależnego od współczesnych wydarzeń.
Funkcja mitu jest tak ważna jak funkcja wiary.

Magia i nauka
Mit jest wywoływany realnym lub wyobrażonym sukcesem działania magicznego.
Działanie magiczne musi się odbywać w ściśle określonych warunkach. – zapamiętać zaklęcie, odtworzyć
rytuał, przestrzegać tabu itp.
Jednak nawet idealnie odprawiona magia może nie zadziałać bo zadziała jej przeciwmagia.
Magia powstaje wskutek zderzenia się nieodpartego pragnienia z kaprysami losu. Zatem każde pragnienie
musi mieć swoją magię. Pragnienia mogą być zaspokajane przez własny sukces lub niepowodzenia innych
(tak samo będę się cieszyć, gdy będę mieć więcej niż ma sąsiad, jak i wtedy gdy mu coś ukradną i będzie miał
mniej niż ja). Temu odpowiada magia i przeciwmagia, magia biała i czarna.
W Melanezji każda magia ma swoją przeciwmagię. Przeciwdziałanie o większej mocy niweczy efekt magii.
Czarownicy uczą się „parami” – uzdrawiania i usmiercania, rozkochiwania i powodowania nienawiści...
Zawsze istnieją bliźniacze siły magii – jest biała i czarna.
Podobieństwo magii do nauki:

-

Magia ma zawsze określony cel, związany z potrzebami ludzkimi.

-

Magia służy do realizacji celów praktycznych,

-

Magia rządzi się teorią, systemem zasad skuteczności działań

-

Jest przyporządkowana zasadom ogólnym

-

Rozwija, jak nauka, specjalną technikę

-

Można zniweczyć jej rezultaty, lub je naprawić

Magia więc to, jak mawiał Frazer, pseudonauka
Dlaczego magia to pseudonauka, a nie nauka?

9

-

jej podstawą nie jest uniwersalne doświadczenie życiowe, a przeżywanie stanów emocjonalnych,
gdzie człowiek obserwuje samego siebie, prawdę poznaje nie przez rozum, a poprzez grę uczuć we
własnym organizmie

-

opiera się na wierze, że nadzieja nie może zawieść a pragnienie oszukać (a nie na przekonaniu o
słuszności korzystania z doświadczeń i rozumu)

-

teorie magiczne narzucane są nie przez logikę, a kojarzenie wyobrażeń pod wpływem pragnień

-

zawiera się w innych typach tradycji, kontekstach społecznych, wyraża się w innych typach działań

-

wiedza magiczna współtworzy, w przeciwieństwie do racjonalnej, sferę sacrum

magia i religia
-

powstają i funkcjonują w sytuacjach stresu emocjonalnego ( przełomowe momenty życia,
niepowodzenia ważnych przedsięwzięć).

-

dają możliwość ucieczki z takich sytuacji, z których nie ma wyjścia, jak tylko przez rytuał i wiarę w
rzeczy nadprzyrodzone. W religii ta sfera to duchy, dusze itp., w magii – wiara w pierwotną siłę i
skuteczność magii.

-

Obie znajdują oparcie w tradycji mitologicznej, stale objawiają moc dokonywania cudów.

-

Obwarowane są obrządkami i tabu – to oddziela je od świata profanum

Różnice między magią a religią
-

magia dysponuje prostszą techniką (zaklęcie, rytuał, cechy czarownika) religia ma złożone postacie i
cele

-

wiara w magię jest bardzo prosta – to potwierdzenie ludzkiej zdolności do wywoływania określonych
skutków dzięki określonemu zaklęciu. Wiara religijna obejmuje cały świat zjawisk nadprzyrodzonych

-

mitologia religijna jest bardziej zróżnicowana, złożona i twórcza; mitologia magiczna jest
„ustawicznym chełpieniem się pradawnymi osiągnięciami człowieka” 

-

magia musiała być przekazywana z pokolenia na pokolenie – tylko w ręce czarowników, religia jest
sprawą wszystkich, wszyscy tak samo biorą w niej udział

-

w magii ważną rloę gra magia czarna i biała, w religii istnieje niewielka różnica między dobrem a
złen

-

magia ma charakter praktyczny, ma na celu osiąganie bezpośrednie, ilościowe rezultaty; religia mado
czynienia z nieuchronnością, nieodwracalnością

fałszywe jest twierdzenie, że bogów zrodził strach człowieka

funkcje wiedzy pierwotnej
-

zaznajomienie człowieka z otoczeniem

-

umożliwienie korzystania z sił przyrody

-

obdarza przewagą biologiczną

funkcje religii
-

kształtuje, uwydatnia i utrwala cenne postawy umysłu (szacunek dla tradycji, współistnienie ze
środowiskiem, odwaga i ufność w walce z trudnościami i w obliczu śmierci)

(więcej – omówione wcześniej)
funkcje magii
-

opanowuje wierzenia w skuteczność spontanicznych wybuchów i elementarnych zachowań i rytuały,
ujednolica je, tworząc niezmienne tradycyjne formy

-

dostarcza gotowe rytualne działania i wierzenia i okresloną technikę myslenia i postępowania

-

daje pewność siebie w realizacji ważnych zadań, pozwala zachować równowagę i integralność
umysłu w gniewie, smutku, nienawiści...

-

rytualizuje ludzki optymizm, umacnia wiarę w zwycięstwo nadziei nad strachem

-

akcentuje wyższość ufności nad zwątpieniem, nieugiętości nad wahaniem, optymizmu nas
pesymizmem

bez mocy i przewodnictwa magii cz. pierw. nie byłby w stanie tak opanować praktycznych trudności ani
podnieść się na wyższe poziomy kultury. Stąd tak powszechne występowanie magii i jej wlk wpływ

wg M. powinniśmy widzieć magię jako ucieleśnienie wzniosłej fantazji nadziei, która jak dotąd była
najlepszą szkołą ludzkiego charakteru