Człowiek pierwotny był dla Mircea Eliadego modelem człowieka religijnego, stąd jego nacisk na badanie dawnych form religii. W antropologii Mircea Eliadego wyraźnie widoczne są wpływy Carola Gustawa Junga. Podobnie jak on plasuje się Eliade w nurcie ruchu rewitalizacji religii w nadchodzącym stuleciu. Uważając religijność za immanentną cechę człowieczeństwa, poszukuje Eliade ponadczasowych, elementarnych cech natury człowieka. Jego stanowisko, podobnie jak stanowisko Junga, jest antyredukcjonistyczne. Stara się powiedzieć coś o istocie faktu religijnego, niesprowadzalnego do czynników natury psychologicznej, społecznej, historycznej czy teologicznej.
Najciekawsze jednakże światło na wczesne formy wierzeń rzucają malowidła naskalne w grotach Hiszpanii, Francji, południowych Włoch, jak też znajdywane w jaskiniach od Uralu do Atlantyku figurki zwierząt interpretowane jako przejaw magii łowieckiej. Znajdują się one w głębi jaskiń, dotarcie do nich jest trudne, co potwierdza hipotezę o sanktuaryjnym charakterze tych jaskiń.
Magia i religia dla według Jamesa Frazera były to dwa różne etapy rozwoju myśli ludzkiej, dla Emile'a Durkheima religia była czymś w istocie swej społecznym, magia zaś była sprawą indywidualną. Dla antropologa prowadzącego badania terenowe jasne się staje, że odróżnienie zjawisk o charakterze czysto religijnym od zjawisk o charakterze czysto magicznym nastręcza w praktyce duże trudności. Wiele obrzędów ma bowiem charakter pod pewnymi względami religijny, pod innymi zaś magiczny. Np. australijskie ceremonie totemiczne włączają istoty duchowe, a więc pod tym względem są religijne. Mają jednak określony cel na uwadze (pomnożenie lub ochrona gatunku), a więc pod tym względem są magiczne. Podobnie jak wiele innych ceremonii, takich jak rytuały mające na celu spowodowanie deszczu czy odwrócenie klęsk żywiołowych, zapewnienie sukcesu w wojnie można uznać zarówno za religijne, jak i magiczne. Bronisław Malinowski podkreślał, że magia ma zawsze jasny i skierowany w przyszłość cel, podczas gdy celem ceremonii religijnych jest samo wyrażenie kultu lub konsekracja (uświęcenie) jakiegoś zjawiska czy wydarzenia.
Współcześnie za charakterystyczne dla religii uważa się:
wiarę w jednego Boga lub większą liczbę istot duchowych,
działalność kolektywną,
większe zgromadzenia w czasie obrzędów kościelnych, których głównym celem jest wyrażenie kultu i kolektywnej jedności, dążenie do celów zaakceptowanych przez społeczeństwo.
Natomiast magia ma powodować rezultaty bezpośrednio, często bez interwencji istot nadprzyrodzonych (moc jest zawarta w samym zaklęciu), jest na ogół indywidualistyczna i przez to często ukrywana (czarownictwo na Oceanii) i społecznie potępiana (czarna magia), ma zawsze jakiś praktyczny cel na uwadze.
Funkcje systemu magiczno religijnego
Funkcja poznawczo-psychologiczna. Religia bowiem dostarcza w pierwszym rzędzie uporządkowanego poglądu na to, jak zbudowany jest świat, jak powstał i jak działa
Drugą ważną funkcją jest umacnianie solidarności społecznej. Wspólne uczestnictwo w rytuałach w połączeniu z jednorodnością leżących u ich podłoża wierzeń wzmacnia poczucie wspólnoty i identyfikacji z grupą. Atmosfera, jaka towarzyszy zazwyczaj rytuałom, sprzyja powstawaniu i wyrażaniu pozytywnych uczuć optymizmu i kolektywnej jedności.
Rytuały magiczno-religijne pełnią też ważną funkcję praktyczną - umacniają one, zapewniają, a niekiedy także organizują ludzką współpracę. Otwierają np. i wieńczą etapy pracy ogrodowej, mag jest często uważany za eksperta w sprawach gospodarczych.
Wreszcie w sytuacjach zmiany kulturowej religia może pełnić funkcję nowej, ważnej siły integracji społecznej, ideologii scalającej narody.
Dogmaty pierwotnej wiary. Ich badanie nie jest sprawą prostą, brak bowiem w tych społeczeństwach czegoś, co odpowiadałoby naszemu credo, wyznaniu wiary. Dogmaty religii pierwotnej musimy wyławiać z obserwacji konkretnego zachowania. Ogólnie można powiedzieć, że niemal w każdej kulturze ludzkiej można wyodrębnić trzy zasadnicze rodzaje wierzeń:
nuklearne, a więc zasadnicze i przez nikogo nie podważane,
pomocnicze, stanowiące często osobiste koncepcje związane z głównymi tematami dogmatu religijnego,
zupełnie peryferyjne, co do których nikt nie ma pewności, są więc one z natury najbardziej płynne.
Rytuały magiczno religijne są to pewne werbalne czy cielesne formy zachowania, polegające na uzyskaniu w symboliczny i udramatyzowany sposób pożądanych rezultatów (rytuały magiczne) lub też na wyrażaniu również w symboliczny sposób określonych postaw społecznych (rytuały religijne). Spośród najczęściej spotykanych form rytuałów należałoby wymienić przede wszystkim ceremonie inicjacji, pośmiertne i totemiczne.
Inicjacja może być zdefiniowana jako sakralizacja czy konsekracja (uświęcenie) przez formę obrzędową przełomowych momentów w życiu ludzkim, przejścia jednostki z jednego statusu społecznego do drugiego.
Religia jest to system symboli, które wytwarzają silne, głębokie i trwałe nastawienia uczuciowe i motywujące u ludzi przez sformułowanie ogólnej koncepcji porządku istnienia i zamknięcia tej koncepcji, w takiej oprawie faktów, które tym nastawieniom i motywacjom nadają charakter unikalnie realistyczny (C. Geerta)
Współczesne ujęcia religii:
Orientacja materialistyczna- wpływ religii na zachowania społeczne, związki wierzeń, praktyk na rozładowanie wrogości, epatowanie wrogością.
Orientacja strukturalistyczna- akcentuje się autonomiczność zjawisk religijnych od psychologicznych, socjologicznych
Religia wg Eliade
Mircea Eliade – człowiek to przede wszystkim homo-religiosus, istota posiadająca zdolność tworzenia wyobrażeń i systemów religijnych.
Punktem wyjścia dla definicji religii jest teoria sacrum jako tego, co stałe
Człowiek pierwotny był dla niego modelem człowieka religijnego.
Fakt religijny nie jest sprowadzalny do natury psychologicznej, społecznej. (Edward Evans Pritchard)
Punktem wyjścia dla definicji religii jest teoria sacrum jako tego, co stałe, nieprzypadkowe, a co jest w opozycji do profanum -> charakteryzuje się zmiennością zdarzeń wypełniającą doczesność. Świat profanum jest miejscem objawienia się świętości. (Profanum = (łac.) – to co ludzkie, sfera świeckości, przeciwieństwo sacrum – sfery świętej. W sferze tej odbywają się wszystkie codzienne wydarzenia z życia człowieka)