MAGIA I RELIGIA

R. Stark, W.S. Bainbridge, Teoria religii, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2000

Def.3 Wszystko to, w imię czego ludzie są skłonni ponosić koszty, jest nagrodą

Def.4 Wszystko to, czego ludzie starają się uniknąć, jest kosztem

Def.12 Żadna osoba ani grupa nie jest w stanie osiągnąć nagród, które nie istnieją

Def. 17 Wartość nagrody równa jest maksymalnej wysokości kosztów, jakie jednostka jest gotowa ponieść w zamian za zdobycie nagrody

Def. 18 Kompensatory są to zapowiedzi nagrody przedstawione w oparciu o wyjaśnienia, które nie poddają się jednoznacznej ocenie

Def.19 Kompensatory, które substytuują pojedyncze, szczegółowe nagrody, nazywamy kompensatorami szczegółowymi

Def. 20 Kompensatory, które substytuują wiązkę wielu nagród oraz nagrody o dużym zasięgu i wartości, nazywamy kompensatorami ogólnymi

Def. 22 Religia odnosi się do systemów ogólnych kompensatorów, które opierają się na założeniach nadprzyrodzonych

Def.30 Kultura to zbiór wyjaśnień stanowiących przedmiot wymiany

Def. 46 Osoby, które specjalizują się w produkcji i wymianie kompensatorów o dużym stopniu ogólności, opartych na założeniach nadprzyrodzonych, to specjaliści religijni

Def. 52 Magia odnosi się do szczegółowych kompensatorów, które obiecują dostarczenie pożądanych nagród, niezależnie od wszelkich świadectw dotyczących stosowanych przez nią środków

Def. 53 Specjaliści kulturowi, których głównym zadaniem jest dostarczenie szczegółowych kompensatorów, to magowie

Def. 56 Kościół to konwencjonalna organizacja religijna

Def. 61 Przywiązanie to wynik pozytywnej oceny partnera wymiany

Def. 67 Kulty to przedsięwzięcia społeczne zajmujące się przede wszystkim wytwarzaniem i wymianą owych kompensatorów

Def. 68 Założyciele kultów to specjaliści religijni lub magowie, którzy powołują do życia nową organizację, aby za jej pośrednictwem tworzyć, podtrzymywać i wymieniać nowe kompensatory

Def. 76 Przedsiębiorcy to ludzie, którzy organizują i promują nowe przedsięwzięcia, aby uzyskać nagrody płynące z korzystnych wymian

Def. 78 Inżynieria religijna to świadome projektowanie zestawów kompensatorów i innych elementów kultury z zamiarem wykorzystania ich w działalności kultu

Def. 101 Nauka to specjalność kulturowa polegająca na opracowywaniu i systematycznej ocenie wyjaśnień

Def. 104 Sekularyzacja to stopniowa utrata władzy przez organizacje religijne

Twierdzenia:

T1 nagrody i koszty mają charakter komplementarny: utracona lub poniechana nagroda jest równoznaczna z kosztem, a uniknięcie kosztów jest równoznaczne z nagrodą

T4 Wyjaśnienia to nagrody o pewnym stopniu ogólności

T6 Poszukując pożądanych przez siebie nagród, ludzie będą się wymieniać nagrodami

T7 Ludzie poszukują korzystnych współczynników wymiany

T11 Nie sposób z cała pewnością stwierdzić, że dana nagroda nie istnieje

T14 Często, wobec braku pożądanej nagrody, przyjmuje się wyjaśnienia, które umieszczają odebranie nagrody w odległej przyszłości lub w jakimś innym nieweryfikowalnym kontekście

T15 Ludzie traktują kompensatory, jakby te były nagrodami

T29 Ludzie będą wybierać sobie partnerów wymiany, uzależniając wybór od rodzaju pożądanej nagrody oraz współczynnika wymiany przyjętego w wymianach z różnymi partnerami

T31 Ludzie nawiązują z reguły trwałe relacje wymiany z konkretnymi osobami i grupami

T74 Kiedy jednostka dochodzi do wniosku, że nie jest w stanie samodzielnie zdobyć pożądanej nagrody, zaczyna zwykle szukać partnera wymiany, który mógłby jej dostarczyć tę nagrodę

T 78 Specjaliści religijni, powołując się na bogów, wpajają ludziom takie normy postępowania, które przysparzają dodatkowych nagród specjalistom religijnym

T 79 Specjaliści religijni, powołując się na bogów, wpajają swoim klientom takie normy postępowania, które ułatwiają im wynagradzanie specjalistów religijnych

T 80 Specjaliści religijni, powołując się na bogów, wpajają swoim klientom takie normy postępowania, które zwiększają ogólną pulę posiadanych przez nich nagród

T 86 Specjaliści religijni mogą w istotny sposób wpływać na wysokość swoich współczynników wymiany, wpływając zarazem na wysokość współczynników wymiany innych osób

T87 Specjaliści religijni tworzą elitę

T 91 Magia, w większym stopniu niż religia, narażona jest na skompromitowanie

T 92 W interesie specjalistów religijnych leży unikanie ryzyka związanego z możliwością skompromitowania dostarczanych przez nie kompensatorów

T 93 Z upływem czasu specjaliści religijni będą wycofywać się z działalności o charakterze magicznym

T 94 Jeżeli po wycofaniu się specjalistów religijnych zapotrzebowanie na magię utrzyma się, jego zaspokajaniem zajmie się inna wyspecjalizowana do tego celu grupa ludzi

T 95 Role specjalisty religijnego i maga różnią się od siebie, podobnie jak cała kultura religijna i magiczna

T 96 Magowie nie mogą wymagać od ludzi, aby ci angażowali się w długotrwałe, stabilne, powtarzające się wymiany

T 97 Działalność organizacji złożonej z magów i zaangażowanych laików jest niemożliwa bez długotrwałych, stabilnych, powtarzających się wymian

T 98 Magowie będą świadczyć usługi pojedynczym klientom, nie powołując do życia własnej organizacji

T 99 Magowie dysponują znacznie mniejszą władzą, niż specjaliści religijni

T 100 Wyjaśnienia magiczne nie tworzą systemu kulturowego

T 101 Niebezpieczeństwo kompromitacji wyjaśnień magicznych skłania magów do tworzenia wielu nowych, niepowiązanych za sobą wyjaśnień

T 162 Przedsiębiorcy, którzy zakładają nowe kulty, wcześniej terminują zwykle u przywódców dobrze prosperujących kultów

T 310 Postęp kulturowy zmniejsza zapotrzebowanie na magię

T 311 Postęp kulturowy sprzyja odrzuceniu magii przez religię

T 339 Na krótką metę sekularyzacja sprzyja rozwojowi ruchów sektowych

T 340 Na krótką metę sekularyzacja sprzyja rekrutacji do członków ruchów sektowych

T 343 Postęp kulturowy podważa zwykle tradycyjne systemy kompensatorów

T 344 Postęp kulturowy sprzyja ostatecznie rozwojowi ruchów kultowych

James George Frazer, Złota gałąź, PIW, Warszawa 1965

R. III. Magia sympatyczna/ R. IV. Magia i religia

♦ Dwie zasady magii opartej na prawie powinowactwa (magia sympatyczna): dwa fałszywe zastosowania związku idei na zasadzie podobieństwa, „impulsy przekazywane przez jakiś „niewidzialny eter”

1. podobne powoduje podobne (skutek jest podobny do przyczyny), jest to magia homeopatyczna, zwana także naśladowczą

• robienie laleczek mających przedstawiać kogoś- niszczenie ich ma szkodzić tej osobie,

• tabu dotyczące jedzenia: nie wolno spożywać pewnych potraw, by nie nabyć niepożądanych cech (np. mięsa jeża nie mogą jeść żołnierze na Madagaskarze, bo powoduje tchórzostwo),

• zapobieganie lub leczenie chorób: wypędzanie żółtaczki w żółte ptaki,

rzeczy, które pozostawały ze sobą w styczności nadal działają na siebie, nawet, gdy przestał istnieć kontakt fizyczny między nimi, jest to magia przenośna

• w Sussex nie wolno było wyrzucać zębów dzieci, bo gdyby jakieś zwierzę je znalazło i pogryzło, to zęby dziecka upodobniłyby się do zębów zwierzęcia,

• los człowieka utożsamiany bywa z losem łożyska lub pępowiny,

• wbicie noża w ślad stopy miało spowodować ból nogi,

♦Prywatny i publiczny charakter magii

♦Czarownik cieszy się autorytetem, gdy istnieje przekonanie, że dobrobyt plemienia jest od niego zależny. Zawód ten przyciąga ludzi chętnych sławy, których kusi perspektywa zaszczytów. Czarownik bywa z reguły nieuczciwy, ale inteligentny. Dzięki jego wiedzy

władza wpada w ręce ludzi inteligentnych, ale pozbawionych skrupułów. Zdaniem Frazera inteligentni, lecz pozbawieni skrupułów rządzący są lepsi od głupków. W ten sposób magia oddała władzę monarchii, przyczyniła się do wyzwolenia z tradycji, w wielu kierunkach utorowała drogę nauce.

♦ Błąd magii: nie ogólna zasada o prawie rządzącym kolejnością wydarzeń, ale fałszywa interpretacja istoty poszczególnych praw rządzących tym następstwem,

♦ „Przez religię rozumiem zjednywanie sobie czy zyskiwanie przychylności sił wyższych od człowieka, które zgodnie z wierzeniami kierują biegiem przyrody i życia ludzkiego”

♦2 elementy religii:

• teoretyczny (wiara w siły wyższe),

• praktyczny (próby przebłagania) Na pewnych etapach kultury funkcje czarownika i kapłana łączyły się, Francja- msza Ducha Św., msza św. Sekariusza

♦ Przejście od magii do religii ma charakter ewolucyjny, bardzo powolny:

- późno następuje odkrycie zwodniczości magii - przyczyną konserwatyzm, nieoczywistość:

„Czyż może być coś bardziej oczywistego, że gdy ja zapalam świeczkę na ziemi, słońce rozpala wielki ogień na niebie? Chciałbym wiedzieć, czy kiedy ja wkładam wiosną moją zieloną szatę, drzewa nie czynią tego samego?”

-wykazanie nieskuteczności magii nie usuwa wątpliwości i strachu przed naturą, potrzeba wiary nadal istniała- wiara w potężne istoty, na które nie ma bezpośredniego wpływu

Bronisław Malinowski, Mit, magia, religia

R. Magia, nauka, religia

♦ Powszechność magii i religii- występowanie we wszystkich społecznościach, bez wyjątku; człowiekowi od początku towarzyszy plątanina wierzeń i rytuałów. Idea i cel magii są jasne, w religii- brak konkretnego zamiaru, traktowana jest jako istniejący „od zawsze” zwyczaj, dla wyjaśnienia jej genezy opowiada się mit

♦ Wspólne cechy magii i religii:

• powstanie i funkcjonowanie w sytuacjach stresu emocjonalnego; w przełomowych okresach życia, ważnych przedsięwzięciach,

• dają możliwość ucieczki z takich sytuacji poprzez rytuał i wiarę w rzeczy nadprzyrodzone,

• znajdują oparcie w tradycji mitologicznej, funkcjonują w atmosferze cudowności, stale objawiają swą moc dokonywania cudów,

• obwarowane są obrządkami i tabu, należą do sfery sacrum

♦ Magia- sztuka praktyczna, składająca się z czynności będących środkami do osiągnięcia konkretnych celów. Magia ma swoją technikę- zaklęcie, rytuał, konkretne warunki. Wiara w magie jest prosta, to potwierdzenie ludzkiej zdolności do wywoływania określonych skutków dzięki zaklęciu i rytuałowi. „Funkcją magii jest rytualizacja ludzkiego optymizmu, umocnienie wiary w zwycięstwo nadziei nad strachem. Magia akcentuje wyższość ufności nad zwątpieniem, nieugiętości nad wahaniem, optymizmu nad pesymizmem.” Przekonanie o istnieniu przeciwmagii, mogącej odwracać skutki zaklęć, bądź je niwelować.

♦ Religia- zespół czynności samowystarczalnych, stanowiących cel sam w sobie. Wiara religijna obejmuje cały świat zjawisk nadprzyrodzonych, mitologia religijna jest o wiele bardziej zróżnicowana od magicznej

♦ Stworzenie podstawy antropologicznych badań religii- E.B. Tylor (istotą religii pierwotnej wg niej byłby animizm- wiara w istoty duchowe).

♦ Durkheim stwierdza identyczność tego, co społeczne, z tym, co religijne. Bóg wg niego ma być zdeifikowanym społeczeństwem. Społeczeństwo jako kwintesencja Boga- religia sprawą społeczeństwa, nie jednostki. Malinowski odrzuca takie rozumienie religii!

♦ Magia a nauka:

- nauka otwarta, opiera się na pojęciu natury,

- magia tajemna, wyrasta z idei mistycznej, bezosobowej siły (zwanej u różnych ludów min.: mana, wakan, orenda, manitu)- ta siła ma być sednem „religii preanimistycznej” wg Malinowskiego

Zdaniem Malinowskiego można mówić o elementarnych formach nauki u dzikich, bo mają charakter zasad i pojęć opartych na doświadczeniu, zaczerpniętych dzięki logicznemu wnioskowaniu, urzeczywistnionych w formie materialnych osiągnięć i określonej tradycji

♦ Totemizm i społeczny aspekt religii: totemizm jest ścisłym związkiem, o którym się sadzi, że istnieje miedzy grupa krewnych, a określonym rodzajem przedmiotów naturalnych lub wytworzonych, nazywane są one totemami (np. za totem można uznać jakieś zwierzę lub roślinę). Społeczny aspekt totemizmu polega na podziale na mniejsze plemiona, zwane klanami, rodami, rodzeństwami lub fratriami

♦ Podkreślenie, że magia i religia nie są wyłącznie filozofiami, ale szczególnym sposobem zachowania, postawą pragmatyczną zrodzoną jednocześnie z rozumu, uczucia i woli

♦ Problem wiedzy człowieka pierwotnego- badanie psychiki dzikich ograniczone do spraw związanych z wczesnymi formami magii, mitologii i religii, nie zastanawiano się, jak człowiek pierwotny myśli. Czy dziki ma racjonalny światopogląd, czy mistyczne podejście do rzeczywistości (Levy-Bruhl)? Czy jego wiedza jest jakąś forma nauki, czy też czymś absolutnie pozbawionym wartości teoretycznych?

Odpowiedzi na te pytania dostarcza analiza świeckich aspektów życia: tubylcy są przekonani, że magia jest niezbędna np. do uprawy ogrodów, ale nie można powiedzieć, że wszystko się jej przypisuje. Czyli: występuje i racjonalność- gdy jest znany zestaw warunków, zagrożenia, przed którymi można się zabezpieczyć, i magia- dziedzina niespokojnych wpływów rybołówstwo na Triobriandach. W rzeczywistości krajowcy zatem mają wiele zasad o charakterze racjonalnym

♦ Wyodrębnienie sfery sacrum- i profanum

♦ Wybiórcze zainteresowanie przyrodą

♦ Śmierć jako jedno z najważniejszych źródeł religii -człowiek boi się śmierci, nie jest w stanie uznać jej za koniec- tu przychodzi mu z pomocą idea ducha i duchowej egzystencji Problem utrzymania ciągłości np. wobec śmierci- podczas obrzędów pogrzebowych następuje reintegracja, więź miedzy zmarłymi i żywymi zostaje utrzymana, jest to równocześnie jakby przygotowanie do własnej śmierci i oswojenie z nią. Na tym opiera się moralna skuteczność wierzeń dzikich

♦ Publiczny i plemienny charakter kultów pierwotnych, zbiorowy charakter ceremonii religijnych:

3. niezbędny dla otoczenia uroczystym majestatem,

4. konieczny dla zachowania obyczajów w społeczności,

5. pozwala na przekazywanie tradycji, wymaga rozgłosu

Clifford Geertz, Religia jako system kulturowy, [ w: Socjologia religii. Antologia tekstów, red. Ks. Wł. Piwowarski, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 1998]

Religia to: „(1) system symboli, które doprowadzają do (2) wytworzenia u ludzi skutecznych, powszechnych oraz trwałych usposobień i motywacji (3) poprzez formułowanie koncepcji ogólnego porządku egzystencji oraz (4) przybieranie tych koncepcji w taką powłokę realności, iż (5) owe usposobienia i motywacje wydają się wyjątkowo rzeczywiste”

Klasyfikacje religii:

1. Ze względu na przedmiot kultu:

• ateizm- nieuznawanie istnienia boga, przykład- niektóre odłamy buddyzmu,

• monoteizm- wiara w jednego boga (chrześcijaństwo, islam, judaizm),

• henoteizm, monolatria- czczenie tylko jednego boga („swojego”), niezaprzeczanie istnieniu „innych” bogów,

• politeizm- wielobóstwo (hinduizm, shintoizm)

• Ze względu na sposób powstania:

• naturalnie ukształtowane,

• założone (buddyzm- Budda Siddharta Gautama, Chrześcijaństwo- Jezus z Nazaretu, islam- Mahomet)

• Ze względu na zasięg oddziaływania:

• plemienne,

• narodowe (judaizm),

• światowe (chrześcijaństwo, islam)

Typy religii wg Tylora:

• typ szamański- szaman pośredniczy w między społecznością a duchami,; występuje w społecznościach łowieckich,

• typ wspólnotowy- rytuały zbiorowe; społeczności rolnicze,

• typ olimpijski; występuje zawodowa, zhierarchizowana kasta kapłańska,

• typ monoteistyczny

Fetyszyzm to przypisywanie jakiemuś przedmiotowi mocy sprawczej, oddawanie czci przedmiotom

Idolatria - oddawanie czci wizerunkom boga, idol to symbol ikoniczny

1

---