1

THOMAS MANN „CZARODZIEJSKA GÓRA”

Thomas Mann – biografia:

∗

właśc. Paul Thomas Mann [p

ȹa

ʊ

l ˈt

ȹ

ɔ

:mas man], po polsku Tomasz Mann

∗

ur. 6.6.1875 w Lubece, Niemcy, zm. 12.8.1955 w Zurychu - Szwajcaria)

∗

prozaik i eseista niemiecki, laureat literackiej nagrody Nobla w 1929 roku.

∗

najwybitniejszy pisarz niemiecki w pierwszej połowie XX wieku i jednen z
najwybitniejszych, m.in. obok Goethego, w dziejach literatury niemieckiej w ogóle.

Pochodzenie i dom rodzinny

∗

Mann urodził się w Lubece, mieście hanzeatyckim, wchodzącym w skład Cesarstwa
Niemieckiego na prawach samodzielnego landu.

∗

ojciec, Thomas Heinrich Johann Mann, pochodził ze starej hanzeatyckiej rodziny, zaś
matka, Júlia da Silva Bruhns, z mieszanej niemiecko-brazylijsko-kreolskiej.

∗

T. Mann był powściągliwy [z północy] i żywiołowy [z południa].

∗

Jego starszy brat[1871]Heinrich, miał jak on być w przyszłości sławnym pisarzem.

∗

Ojciec - bogaty hurtownik zbożowy i senator miasta Lubeki. Zmarł w 1891, kiedy T.
miał zaledwie kilkanaście lat. Ojciec, kiedy zmuszony był poddać się poważnej
operacji, której nie przeżył, napisał w pośpiesznie sporządzonym testamencie, że jego
dochodowa firma ma zostać, w wypadku śmierci, zlikwidowana i że upłynnione
fundusze przeznaczone zostaną na wykształcenie i życie rodziny. Senator nakładał też
na kuratorów obowiązek przeciwdziałania wczesnym próbom literackim chłopców.
Jednak obawy senatora bardziej odnosiły się do skłonności Heinricha, niż Thomasa.

∗

Po śmierci senatora rodzina przeprowadziła się do Monachium w Bawarii, gdzie
Thomas pracował pewien czas w firmie rachunkowej i uczęszczał na tamtejszy
uniwersytet jako wolny słuchacz. W Monachium mieszkał na stałe w latach 1891-
1933.

Początki kariery literackiej

∗

Pisarstwo coraz bardziej go pociągało. Podczas pobytu z Heinrichem we Włoszech
miał już na koncie pierwsze napisane nowele. Część z nich opublikował i wydał z
zbiorze (Mały pan Friedemann) jeszcze przed końcem XIX wieku.

∗

1900 [ma 25l.] napisał swą 1 powieść pt. Buddenbrookowie. Była to powieść-saga
rodzinna o świetności i upadku możnego mieszczańskiego hanzeatyckiego rodu.
Niewątpliwie dzieje jego własnej rodziny dostarczyły cennego tworzywa. Książka
wyszła drukiem, w 2 tomach, rok później, przynosząc autorowi wielki rozgłos. Rok
później (1902) wydał Królewską wysokość.

Rodzina

∗

1905 poślubił Katię Pringsheim, córkę profesora matematyki na Uniw. Monachijskim.
Małżeństwo trwało aż do śmierci T. i wydało 6 dzieci (Erikę, Klausa, Golo, Monikę,

Elżbietę i Michała). Klaus i Erika poszli w ślady ojca i zostali ludźmi pióra. Golo był
znanym historykiem, zaś Michał grał na skrzypcach, a w późniejszych latach został
historykiem literatury.

∗

T. był bardzo muzykalnym, a jedna z jego późniejszych powieści: Doktor Faustus
traktuje właśnie o muzyce i polityce.

∗

Żona przez cały czas wspierała męża w jego twórczości, poświęciła swemu
małżeństwu książkę Moje nienapisane wspomnienia. Katia Mann spisała i wydała je z
pomocą dzieci; Eriki, Golo i Michała, gdy miała już 90 lat, ponad 20 lat po śmierci T.
Spełniła tym samym jego życzenia by listów i pamiętników nie publikować aż do
upłynięcia 20 lat od jego śmierci.

∗

Klaus popełnił samobójstwo w 1949. Michał, w ‘76, wkrótce po skończeniu pracy
edytorskiej nad pamiętnikami T. Samobójstwa w rodzinie Manna były częste. W
młodości przeżył samobójstwa swoich sióstr (Carla w 1910 i Julia w 1927).

∗

U schyłku życia Mann wykazywał wiele serdeczności i opieki nad swoim wnukiem
Frido - synem Michała.

Dwa światy Tomasza Manna

∗

przez wielu uznawany za1 z największych pisarzy niem. miał, paradoksalnie, dość
skomplikowane życie prywatne.

∗

Pozornie typowa mieszczańska rodzina niem.: wierna i oddana żona (Katia Mann), 6
dzieci, finansowa zaradność i zasobność.

∗

W tym portrecie brak jednak ważnej informacji: pisarz był homoseksualistą lub
biseksualistą. Wiele względów zmusiło go do nieupubliczniania tego. Sam
wychowany w tradycyjnych zasadach mieszczańskich uznawał klasyczne podstawy
rodziny niem.

∗

Najbliżsi i przyjaciele wiedzieli, ale wobec świata zewnętrznego unikał
demonstrowania swej orientacji seksualnej.

∗

Wielu badaczy już bardzo wcześnie zauważyło szereg podobieństw między
doświadczeniami Manna-człowieka a głównymi bohaterami jego powieści i
opowiadań. Baczna obserwacja samego siebie i zjawisk zachodzących wokół, służyła
za kanwę jego literackich fikcji:

−

Tonio Kruger - postać Hansa Hansena to jego własnych doświadczeń romantycz. ze
szkolnym kolegą Arminem Martensem.

−

Czarodziejska Góra - Pribislav Hippe to inny kolega lat szkolnych, Willri
Timpe.

−

Doktor Faustus – 1 z głównych miłości Paul Ehrenberg z monachijskiej Akademii
Sztuk, odrodził się jako Rudi Scherdtfeger.

−

Śmierć w Wenecji - Chłopiec jest portretem autentycznego zdarzenia fascynacji
młodym Polakiem, którego z uwielbieniem podpatrywał na plaży w Wenecji podczas
rodzinnego urlopu w 1911. Wspomina to obszernie jego żona w pamiętnikach
opublikowanych wiele lat po śmierci męża.

∗

Dwoje dzieci pisarza, Erika i Klaus było homoseksualistami.

2

∗

W liście do Klausa z ‘27 T. domaga się wręcz, by syn nie obracał się w tych samych
kręgach, co 17-letni Klaus Heuser wobec którego on sam miał słabość. Napomina
syna, że sam będąc sławnym, ale już starszym panem ma wszak prawo do
doświadczania tych samych przygód, co syn i zadaje retoryczne pytanie: czy tylko ty
masz być tym, który stale grzeszy?

∗

Autor obszernej monografii o T., Anthony Heilbut stawia tezę, że doświadczenie
homosex. T. było centrum jego twórczości. Homosex. T. był dość rzeczowo
udokumentowany przez 2 innych znanych badaczy lit. europ.: Ronalda Haymana i
Donalda Pratera, autorów monografii o T. Nie idą daleko w ferowaniu opinii o
wpływie homoseksualizmu Manna na jego twórczość.

Dalsza kariera:

I wojna światowa:

∗

W jej czasie T. poparł przeciwnie do swego brata Heinricha, politykę wojenną
WilhelmaII. Dał temu wyraz w swym monumentalnym eseju pt. Wyznania człowieka
apolitycznego - po pewnym czasie ją zrewidował [dał temu wyraz w przedmowie do
tego dzieła].

Republika Weimarska

∗

Po wojnie M. popiarł ustanowienie Republiki Weimarskiej i angażował się na rzecz
kulturalnego pojednania pokonanych Niemiec z zagranicą.

∗

W tych latach powstała m.in. wielka biblijna tetralogia o Józefie i jego bodajże
najsłynniejsza powieść Czarodziejska Góra, będąca symbolicznym obrazem
kryzysu duchowego Europy przed wybuchem wojny. Jej akcja rozgrywa się w
odizolowanym od świata sanatorium w szwajcarskim Davos.

Nagroda Nobla

∗

1929 M. otrzymał literacką nagrodę Nobla. Po raz pierwszy jako kandydat do niej był
wymieniany już po ukazaniu się (1913) Śmierci w Wenecji, a od kilku lat przed jej
przyznaniem niezmiennie znajdował się w gronie faworytów.

∗

Oficjalne uzasadnienie głosiło, iż otrzymał ją za Buddenbrooków, jednak naprawdę
większość członków komitetu pragnęła przyznać mu ją za Czarodziejską górę, lecz

ten z nich, który miał w przedmiocie decydujący głos, powiedział, że zagłosuje za
kandydaturą M., pod warunkiem, że w protokole zapisze się, iż nagrodę otrzymuje za
Buddenbrooków. Tak też się stało.

Emigracja

∗

M., należał do aktywnych przeciwników ruchu nazistowskiego, w chwili przejęcia
przez Hitlera władzy w Niemczech znajdował się za granicą i tam też postanowił
pozostać. Decyzja ta umocniła się w nim po pożarze Reichstagu w lutym ‘33 niedługo
po nominacji Hitlera na kanclerza Rzeszy. Stosunki z Mannami zerwał m.in. również
noblista i dawny przyjaciel Gerhart Hauptmann, który pozostał w kraju.

∗

Początkowo rodzina M. mieszkała w Szwajcarii. W ‘37 przyjęli obywatelstwo
Czechosłowacji. Potem przenieśli się do bezpiecznego USA, gdzie zamieszkał też
Heinrich i inni znani niemieccy pisarze walczący z hitleryzmem np. Bertold Brecht.
Mieszkali w Princeton w stanie New Jersey, gdzie M. wykładał gościnnie na Princeton
University. Niedługo przenieśli się do Kalifornii, gdzie wybudowali dom. Pod koniec
trwania II wojny światowej M. uzyskał obywatelstwo amerykańskie.

∗

Po pokonaniu Hitlera M. został w USA (potem wyjechał do Szwajcarii, ‘52), tylko 2
razy odwiedzając swą ojczyznę (ostatni raz w roku swej śmierci’55).

Dzieła Manna:

∗

M. stworzył nowy typ powieści epickiej o charakterze intelektualnym i nierzadko
ironicznym (jak jego powieść łotrzykowska i zarazem ostatnie dzieło Wyznania
hochsztaplera Feliksa Krulla).

∗

W okresie Weimaru i po jego upadku M. był orędownikiem demokracji i
parlamentaryzmu i ogólnie pojętego humanizmu (wcześniej też). Świadectwem jego
zaangażowania politycznego jest też cykl mów radiowych do narodu niem. w czasie
wojny.

Inspiracje twórcze:

∗

Znajdował się pod wyraźnym wpływem Goethego, któremu poświęcił powieść Lotta
w Weimarze ‘39.

∗

Wśród innych jego inspiratorów znajdują się:

−

Biblia

−

Marcin Luter

−

Gotthold Ephraim Lessing

−

Friedrich von Schlegel

−

E.T.A. Hoffmann

−

Arthur Schopenhauer

−

Edgar Allan Poe

−

Richard Wagner

−

Theodor Fontane

−

Fiodor Dostojewski

−

Friedrich Nietzsche

−

Sigmund Freud

−

Joseph Conrad

−

Carl Gustav Jung

Wpływ na literaturę polską:

∗

Zaproszony przez polski PEN Club Mann odwiedził Wa-wę w ‘27. Wydawany już
wcześniej w Pl miał w trakcie kilkudniowej wizyty szczególnie głośną recepcję.
Wizyta była na bieżąco opisywana przez Wiadomości Literackie, które zamieściły

wywiad z nim, a także uzupełniony przekład przedmowy do "Tajnego agenta" Josepha
Conrada.

∗

Po 2 latach kupił posiadłość w Nidzie na Litwie, gdzie spędzał wakacje. Jednym z
pierwszych pisarzy polskich, którzy zafascynowali się twórczością M. był B. Schulz.
Prawdopodobnie zainspirowany wizytą napisał opowiadanie znane dziś wyłącznie w
języku niem.- Die Heimkehr (Ojczyzna- nie jest pewne, czy opowiadanie niem jest

3

oryginałem, czy tłumaczeniem), które wysłał do M., jednak nigdy nie otrzymał
odpowiedzi. Fascynację Schulz utrzymał do końca życia, co wyraża się w jego listach
do St. I. Witkiewicza (35) i do Anny Płockier (41).

∗

W tym czasie powstało kilka wierszy o M. – np. O rzeczach Tomasza Manna" Jana
Lechonia, Exegi monumentum Antoniego Słonimskiego i Na powrót Tomasza Manna
do Europy Witolda Wirpszy.

∗

najwcześniejsze i najbardziej znaczące pisma krytyczne o M. to teksty St.
Brzozowskiego, Zyg. Łempickiego, Z.Nałkowskiej, J. Lechonia, Egona Naganowskiego,
M. Dąbrowskiej i W. Gombrowicza.

∗

Wielki wpływ M. znajduje się w dziełach Miłosza, który przyznawał, że
"Czarodziejska góra" przetransformowała zupełnie jego myślenie, że nie mógłby bez
niej napisać "Doliny Issy" (voir: wywiad dla Radio France 2003). Współcześnie żyjący
polscy pisarze zainspirowani i zajęci od lat badaniem twórczości Manna to między
innymi Adam Zagajewski i Paweł Huelle.

Twórczość:

Upadła (1894)
Mały pan Friedemann (1899)
Buddenbrookowie (1901)
Tonio Kröger (1903)
Tristan (1903)
U proroka (1904)
Królewska Wysokość (1909)
Śmierć w Wenecji (1912)
Rozważania człowieka apolitycznego (1918)
Czarodziejska góra (1924)
Mario i czarodziej (1930)

Józef i jego bracia (1933-1943)
Historie Jakubowe (1933)
Młody Józef (1934)
Józef w Egipcie (1936)
Józef Żywiciel (1943)
Lotta w Weimarze (1939)
Doktor Faustus (1947)
Jak powstał Doktor Faustus. Powieść o powieści (1949)
Wybraniec (1951)
Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla (1954)
Niemcy, słuchajcie! (cykl mów radiowych, 1942)

CZARODZIEJSKA GÓRA

∗

Czarodziejska góra (niem. Der Zauberberg) (1924) – powieść autorstwa Tomasza
Manna. Uważana za najlepsze dzieło tegoż autora i jedno z najbardziej wpływowych
dzieł literatury niemieckiej w XX wieku. Przetłumaczona na polski w 1933 przez
Władysława Tatarkiewicza (pod pseudonimami: Józef Kramsztyk i Jan Łukosz).

∗

„Czarodziejska góra” to historia Hansa Castorpa, młodego inżyniera z Hamburga;
historia jego czasu – i czasów. Mamy tu do czynienia z genialnym obrazem ideowej
przepaści i konieczności wyboru, przed którymi stanęła Europa początku XX wieku.
Razem z nią – nad przepaścią stanął zagubiony człowiek, niepewny swojego losu.
Główny bohater powieści, Hans Castorp, udaje się w odwiedziny do swojego kuzyna,
Joachima Ziemssena, który przebywa w międzynarodowym górskim sanatorium
gruźliczym w Davos. Początkowo planowany na trzy tygodnie pobyt przedłuża się do
siedmiu lat – jak się okazuje, płuca Castorpa także wymagają leczenia. Za sprawą tej
diagnozy ma on szansę posmakować czasu, który „tu, w górze” – płynie całkiem
inaczej, można go dotknąć, przepuścić przez palce; można obserwować. Młody
Castorp, początkowo beztroski i pewien stabilności mieszczańskiego świata, staje się
obiektem pedagogicznych zabiegów włoskiego humanisty, Lodovica Settembriniego.
Po pewnym czasie do kształtowania postawy moralnej młodzieńca miesza się drugi
mentor, pozostający w zupełnej opozycji do literata: to eks-jezuita, teraz zagorzały
zwolennik idei dyktatury i komunizmu, Leon Naphta. Na wzór średniowiecznego
moralitetu, wiodą oni zaciekły bój o duszę młodego człowieka. Hans zmuszany jest do
wyboru między prawdą, mądrością, jasną prostotą duszy i humanistycznym
liberalizmem (przy jednoczesnym rygorze moralnym) a potęgą, mistyką zła,
ciemnymi i fascynującymi tajemnicami ciała. Mann rysuje w postaciach Naphty i

Settembriniego opozycję Zachodu i Wschodu, który jawi się tu rozmyciem moralno-
obyczajowym, beztroską, zauroczeniem ciałem, cichym misterium przemijania i
cierpienia, bierną postawą wobec rzeczywistości. Hans Castorp, choć życzliwie
skłaniający się ku ideom Włocha, jest jednak podatny na panującą w uzdrowisku
rozwiązłość i „brak wierności” względem życia. Daje się wciągnąć w maszynerię
nieoznakowanych dni i lat, biernego przepływu czasu. Nie potrafi wyzbyć się podziwu
wobec cierpienia, ciekawią go ciemności i paradoksy, których rzecznikiem jest
przecież Naphta. Jeszcze realniejsze zagrożenie dla duszy bohatera stanowi fatalne
zauroczenie osobą Kławdii Chauchat, skośnookiej piękności, ucieleśnieniem
piętnowanej przez Settembriniego „złej mistyki”. Mann nie doprowadza do
rozstrzygnięcia konfliktu racji między Włochem i Naphtą; w pewnym momencie
Castorp zaczyna poszukiwania na własną rękę, dystansuje się do sanatoryjnego
świata, ucieka w książki i naturę. Jego alienację potęguje jeszcze śmierć Joachima,
który, wbrew zaleceniom lekarzy, opuścił wcześniej sanatorium, aby służyć w
ukochanej armii. Ten i podobne przykłady upewniają Castorpa w przekonaniu, że
atmosfera „góry” jest atmosferą śmierci, powolnego zatapiania się w nicości. Między
Naphtą a Settembrinim dochodzi w końcu do finalnego starcia: nie znajdując już
innych sposobów na rozstrzygnięcie sporu, ani, jak wcześniej – podatnego na wiedzę
ucznia, stają do pojedynku. Kiedy jednak Settembrini strzela w powietrze, Naphta
popełnia samobójstwo. Na wieść o wybuchu I wojny światowej, Hans Castorp,
otrzymawszy pomyślnie rokującą na przyszłość diagnozę lekarską, zaciąga się jako
ochotnik do wojska. Jako dawny przedstawiciel konserwatywnego mieszczaństwa,
teraz – dojrzały człowiek o bogatym dorobku poszukiwań – staje po stronie
możliwości zmian.

4

∗

Czarodziejska Góra (1924), powieść Thomasa Manna, ukazująca duchowe
dojrzewanie bohatera na tle prądów umysłowych zmierzchającej kultury
mieszczańskiej. Hans Castorp, niczym nie wyróżniający się młodzieniec, inżynier po
studiach, odwiedza przyjaciela w szwajcarskim uzdrowisku Davos. Okazuje się, że i
Hans ma zaczątki gruźlicy. Młodzieniec poddaje się kuracji, pozostając w sanatorium
"Berghof" przez siedem lat. Dojrzewa duchowo, nabiera doświadczenia, styka się z
rozmaitymi postawami wobec świata. Przede wszystkim zaś poddaje się trybowi
życia, podporządkowanego chorobie i śmierci, kultywowanym tutaj z pewnym
niezdrowym odcieniem. Zafascynowany śmiercią, jej uwodzicielską tajemnicą
utrzymywał związki ze śmiercią, w których można było znajdować upodobanie.
Castorp powoli nawyka do trybu życia "na górze", przyjmując jako stan normalny
swego rodzaju zatrzymanie czasu. Pacjenci i on sam mogą czas kontemplować, który
wydaje się nawet do pewnego stopnia zawieszony. Hans o czasie rozmyśla, doznaje
jego niemal fizykalnego dotyku. Wiedzie jak inni pensjonariusze "Berghofu" życie na
poły próżniacze, na poły pracowite: oddając się leczeniu, wyklucza się ze świata "na
dole". Stąd rozmaite pasje zastępcze: kolekcjonerstwo, wybujały seks, namiętne spory,
fotografia amatorska i inne manie. Hans dojrzewa duchowo przysłuchując się
niekończącym się debatom dwóch mentorów, wiodących ze sobą spór o duszę
młodzieńca, humanisty, pisarza i skrajnego racjonalisty Settembriniego i nihilisty,
wychowanka jezuitów, rzecznika dyktatury, Naphty. Pierwszy reprezentuje idee
wywiedzione z oświecenia, drugi romantyzmu, pierwszy może uchodzić za
reprezentanta kultury Zachodu, drugi Wschodu. W ich dialogach zderzają się
odwieczne argumenty idealistów i materialistów. Spór oponentów kończy się
tragicznie, podczas pojedynku sprowokowanego przez Naphtę: Settembrini celowo
strzela w niebo w odpowiedzi Naphta popełnia samobójstwo. Ten tragiczny finał
ideowego sporu przyspiesza decyzję Hansa o opuszczeniu dobrowolnego miejsca
odosobnienia. Na wieść o wybuchu wojny staje na wezwanie jako ochotnik, obrońca
ojczyzny.W Czarodziejskiej górze trudno mówić o tradycyjnej akcji. Powieść
wypełniają długie dyskusje, obserwacje, opisy doznawania czasu. Bohater chłonie
życie w zwolnionym tempie, może smakować jego treść, ma czas na kontemplacje
"Berghof" to nie tylko sanatorium, zamknięty świat grupki chorych, to zarazem chora
Europa, obserwowana jak pod szkłem powiększającym. Pisarz przedstawił jedną z
najważniejszych diagnoz kondycji moralnej i intelektualnej Europy w XX w.

∗

Dwudziestotrzyletni Hans Castorp jedzie do Szwajcarii, by odwiedzić kuzyna, który
przebywa na leczeniu w sanatorium "Berghof", położonym wysoko w górach. Pobyt
zaplanowany na trzy tygodnie w rezultacie trwał siedem lat (siódemka miała dla
Thomasa Manna znaczenie magiczne!). Przerwał go dopiero wybuch pierwszej wojny
światowej. Świat zastany przez Castorpa "na górze", tak odległy od normalności i
różny od tego na "nizinie", to po mistrzowsku sportretowane panopticum
napotkanych tam ludzi, dla których czas - konstytutywny czynnik powieści! - upływa
bez celu i bez refleksji. Niczym ruchome piaski, z wolna zaczyna wchłaniać młodego
Castorpa. Z jednej strony u w o d z i go atmosfera miejsca, z jego rutynowym
rozkładem dnia i chorobliwym zaiste rozplotkowaniem, z drugiej - rodząca się miłość.
Skomplikowana. Jak to nieraz bywa. Jej punkt kulminacyjny wyznacza bal kostiumowy

w zapustny wtorek. "Berghof" to jednak nie tylko sanatorium, zamknięty świat
chorych, to zarazem symbol chorej Europy, obraz jej duchowego kryzysu w
przededniu wybuchu Wielkiej Wojny.

∗

Powieść zakrojona pierwotnie na krótkie opowiadanie, po dwunastu latach pracy i
przemyśleń autora stała się jednym z najważniejszych głosów na temat kondycji
moralnej i intelektualnej Europy XX wieku. Akcja tej powieści rozgrywa się w
odciętym od normalnego życia sanatorium dla gruźlików, w latach poprzedzających
wybuch I wojny światowej. Jej głównym bohaterem jest młody inżynier Hans Castorp,
którego kilkutygodniowe odwiedziny u kuzyna zmieniają się w 7-letni pobyt,
odmieniający całkowicie bohatera. Hans Castorp w pewnym momencie zaczyna
przypominać bohatera średniowiecznego moralitetu, o jego duszę walczą bowiem
dwie osoby: wyznawca humanizmu Settembrini i cyniczny rzecznik przemocy -
Naphta. Jest to opowieść o dojrzewaniu, miłości, przyjaźni, godności w obliczu
nadchodzącej śmierci... Po prostu arcydzieło lit!

∗

Symbolika nazw osobowych w Czarodziejskiej gorze

Nie wszyscy polscy czytelnicy dzieł T. zdaja sobie sprawę z tego, iż ten wielki pisarz to
jeden z najbardziej płodnych i tworczych mistrzow nazewnictwa lit. Jego notatki i
autobiograficzne zapiski ujawniaja świadoma i przemyślaną grę „w nazwy własnych.
żadna z postaci nie nosi nazwiska przypadkowego, a jeśli nawet to dzieje się tak, gdy „w
ogóle nie warto o nim mówić”

1.

Tomasz Mann – ,,czarodziej imion”

−

Osobowe nazwy własne spełniają w dziełach rozmaite funkcje. „mówiące”

nazwiska postaci charakteryzują je, są konstytutywnym elementem
realistycznego opisu Świata przedstawionego. Mają fu-ę lokalizacyjną,
socjologiczną aluzyjną. Determinują losy postaci i współkreują antytezy tak
charakterystyczne dla twórczości noblisty.

−

W Czarodziejskiej górze postaci główne różnią się od drugoplanowych przez

nadane im imiona. W licznej grupie pacjentow Sanatorium „Berghof”,
noszących nazwiska mówiące (Gerngross, Blumenkohl, Stohr, Iltis, Einhuf,
Engelhart, Rotbein, Eberding), jak i nazwiska lokalizacyjne (np. Angielka
Robinson, Rosjanin Popow, Chińczyk Ting Fu, Grek Polypraxios, Polak
Cieszyński, Żyd Sonnenschein), wyróżnić można postaci główne o nazwiskach
symbolicznych.

−

Symboliczne najłatwiej opisać porównując je do nazwisk znaczących

(mówiących), stosowanych powszechnie w bajkach, satyrach, komediach etc.
Zasadnicza różnica polega na semantycznej wartości nazw mówiących musi
zostać rozpoznana, aby mogły one realizować wyznaczona im funkcję (np.
charakteryzowania postaci, wywołania komizmu), podczas gdy symboliczna
moc nazw własnych jest raczej ukryta.

−

Interpretacji nie można dokonywać niezależnie od kontekstu, w

przeciwieństwie do nazw mówiących nam coś w oderwaniu od tekstu (np.
Fredrowski „Raptusiewicz”). Wystarczy stwierdzić, że istnieje relacja pomiędzy
nazwą a postacią. Symboliczne wymagają, interpretacji. Przykładowo doktor

5

Edhin Krokowski może kojarzyć się czytelnikowi polskiemu z krokodylem,
krokiem, krokwią, kroczem, krokusem itp., zapytać jednak trzeba, które z tych
skojarzeń wnosi istotę do analizy postaci. Nazwisko to ma przede wszystkim
fu-ę lokalizacji (Wschód) i klasyfikacji sanatoryjnego psychoanalityka
pochodzenia żydowskiego.

2.

Symbolika antroponimow

−

Główne postaci Czarodziejskiej góry noszą imiona i nazwiska symboliczne: Hans

Castorp i jego kuzyn Joachim Ziemssen, 2 adwersarze walczacy o „dusz´”
Castorpa, Lodovico Settembrini i Leon Naphta, para kochankow Kławdia
Chauchat i Pieter Peeperkorn, a także postaci dopełniajace niejako osób pani
Chauchat, Ellen Brand i Przybysław Hippe.

−

Symbolika nazwisk nie tyczy się tylko do osób, lecz też do innych

antroponimów, szczególnie w napięciu zach – wsch

−

Wschód ucieleśnia: Emierc („Kirgiz” Hippe), erotyka (Kławdia Chauchat),

ciemność i demoniczność (Edhin Krokowski, Leon Naphta), - jaskrawa
opozycjia do Oświeceniowego świata Zach (H.Castorp, J. Ziemssen, Lodovico
Settembrini).

−

Hans Castorp, głowny boh. powieści, nosi imię i nazwisko, które Ingeborg

Bachmann zalicza do owych nazw „ostatecznych”, na zawsze „stopionych” z
wymyślonymi postaciami (obok takich bohaterow jak Lulu, Emma Bovary,
Anna Karenina, Don Kichote), co do których jesteśmy przekonani, że nie
mogłyby nazywać się inaczej. Imię Hans jest generalizujące – to bardziej
kreacja niż indywidualność.
Castorp przybywa do Davos jako przeciętny, młody człowiek, jako Jedermann,
który w ciągu 7 (symbolicznych) lat pobytu w „Berghof” staje się
indywidualnością.
Madame Chauchat, wyzyskując owa generalizującą moc imienia, zwraca sie do
niego per „deutsches Hanschen” [W wersji pl nie ma tego zwrotu
(„niemiecki Jasiu”), który jest nawiązaniem do osoby Hansa Castorpa
(zdrobnienie Hans – „Hanschen”), jak i do przysłowiowego, generalizującego
typu. Pl wersja „ty poczciwy Niemiaszku”]
Nazwisko Castorp ma kilka rożnych znaczeń:

a)

funkcję lokalizacyjną jako nazwisko typowe dla obszaru pół Niem [postac
można przypisać nie tylko do Świata Zach, ale i do pół „nizin”,
przeciwstawnego sanatoryjnemu „na gorze”, gdzie „pojęcia ulęgają
zmianie”]

b)

bliskie jest nazwie wsi Castorf (w okolicach Lubeki), posiadłość ojca
chrzestnego Manna, Nicolausa Stolterfohta.

c)

ma w sobie niem, słowo „Tor” (głupiec, głuptas). jest on jak Parsifal, głupiec
doskonały (tumber tor), człowiek wahający się, błądzący - stopniowo osiąga
dojrzałość.

d)

To też niepełny anagram słowa „pastor”, które obrazuje zamiłowanie do
rzeczy poważnych i dostojnych, potrzeba „poważnego traktowania i
uszanowania choroby i śmierci tudzie˝

e)

Występuje też podobieństwo brzmieniowe nazwiska do niemieckiego
Kasten (skrzynia). W ten sposób zwraca się do Castorpa Emiertelnie chora
pani Zimmermann, a przejęzyczenie to przywołuje na myśl trumienną
skrzynię.

f)

Próby substytuowania elementu znaczącego nazwiska (np. Castorp jako
„Costuch” czy te˝ „Castrup”) byłyby zbyt daleko idącym spolszczeniem.

g)

w innej grze słownej wyzyskuje radca Behrens, witając Hansa Castorpa i
jego „bliźniaczego” towarzysza, kuzyna Joachima, w sposob: „Halo! – zawoła.
– Oto nasi Dioskurowie! „Castorp” sugeruje konieczność zaistnienia Poluksa.
Hansowi Castorpowi towarzyszy nieodłączny Joachim Ziemssen.

−

Joachim - Kuzyn Castorpa to młody mężczyzna marzący o karierze oficerskiej,

którego choroba skazała na sanatoryjna bezczynność. Etymologia tego
hebrajskiego imienia („Bog wzmocni, podniesie”) wskazuje na obietnicę
zawarta w imieniu postaci, która w pewnym momencie podnosi się z
„poziomego” trybu życiu i ucieka do koszar, co przypłaca pogorszeniem stanu
zdrowia, i śmiercią. Joachim to imię rozpowszechnione w pół. Niem.
(Meklemburgia, Pomorze, Brandenburgia), popularne wśrod książąt
brandenburskich (Joachim I, Joachim II, Joachim Fryderyk), o też wybitny
pruski generał Joachima von Zietena (1699/86) – bohater chciał realizować
tradycyjne pruskie wartości: dyscyplinę, posłuszeństwo, koszarowy dryl.
Nazwisko czytać można przez jego elementy apelatywne. „Ziemssen” zawiera w
sobie nawiązanie do sich ziemen, sich geziemen (szczegolnie w zwrocie „es [ge]
ziemt sich” – „wypada coś zrobic”), jak i do dezent (przyzwoity), które trafnie
podsumowuje charakter tego subtelnego, taktownego i wrażliwego człowieka.

−

2następne postaci o symbolicznych nazwiskach: Lodovico Settembrini,[sługa

postępu] i reakcyjny jezuita Leon Naphta.

a)

Settembrini

człowiek

„liberalizmu

i

mieszczańskiej

rewolucji”,

sztandarowy przykład ideałow i przekonań kojarzonych z Europą zach. Co
do pochodzenia nazwiska Włocha wskazać można na literata i patriotę Luigi
Settembriniego (1813–1876). Istotniejsza jest jednak sama wartość
semantyczna nazwiska. Zasadnicze jest nawiązanie do miesiąca wrzenia
(wł. settembre) - miesiąca rewolucji wrześniowej 1848 r., gdy Settembrini
marzy o rewolucji i wyzwoleńczych wojnach. Ważna jest symbolika cyfry 7,
obecnej w nazwisku Włocha. Narzuca się związek nazwiska z 7, co ujawnia
przejęzyczenie Castorpa, gdy ten 1 raz spotyka Włocha. 7 pojawia się w tej
powieści w najrozmaitszych konstelacjach – Hans Castorp spędza w
sanatorium 7lat, a zanim przyzna się do swej miłości minie 7 miesięcy,
mieszka w pokoju nr 34 (3+4), a pani Chauchat oczywiście w pokoju nr 7, w
jadalni stoi 7 stołów dla gości. Jeden z niem. „mannistow” sugerował też
związek nazwiska Settembrini z homoseksualnymi skłonnościami Włocha,
jako że od nazwy miesiąca września nazywa się w Wenecji
homoseksualistów, korzy pojawiają się tam jesienią jak „wrześniowe
muchy”. Interpretację taką trudno jest zweryfikować, jakkolwiek nie można
zaprzeczyć, że stosunek Settembriniego do męskich przyjaźni.

6

b)

Leon Naphta, antagonista Settembriniego, reprezentuje żywioł wsch.
Konwersja żydowskiego chłopca, który stał się fanatycznym jezuita,
zilustrowana jest zmiana imienia. Lejb staje się neofitą Leonem. Typowo
żydowskie imię zastąpiono imieniem chrześcijańskim, kojarzonym z
papieżem Leonem Wielkim, Leonem XII i XIII, którzy mieli udział w
zwalczaniu wolnomularstwa (wystarczy przypomnieć, iż Settembrini był
członkiem loży masońskiej). Dodatkowo niem. forma imienia Lejb – Leib –
jest identyczna z rzeczownikiem der Leib, kojarzonym z fraza der Leib
Christi (Ciało Chrystusa’). Nazwisko Naphta jest jednym z tych, które z racji
swojego pochodzenia wydają się bardziej przejrzyste w języku przekładu
niż oryginału (podobnie jak „Krakowski”). W j. pl. pierwszym skojarzeniem
jest „nafta”, przy czym j. niem dysponuje (przestarzałym) das Naphtha
oznaczającym ropę naftową. Znaczenie można odnieść do wyglądu jezuity –
ostry, nieprzyjemny zapach ropy naftowej mogły być paralela do „ostrej,
jakby gryzącej brzydoty, która przy pierwszym spotkaniu „prawie zdziwiła
kuzynów” . należy zwrócić uwagę na związek nazwiska z imieniem jednego
z synów Jakuba, Neftali (niem. Naphtali) – „Neftali[ścigła łania]. W imieniu
manifestuje się nie tylko pochodzenie postaci, lecz, jak dowodzi tego
biblijny cytat, także oratorska swada uczonego.

−

Rosjanka Kławdia Chauchat, wielka H. Castorpa, ma ros. imię, a po mężu fr.
nazwisko. Reprezentuje żywioł wsch. i charakterystyczne dla miłości; erotykę i
śmierć. Nieprzypadkowo właśnie Lodovico Settembrini, piewca postępu i
racjonalizmu, ostrzega C. przez mocami Orientu, ucieleśnianymi przez Rosjankę
o „kirgiskich” rysach twarzy: „Azja pochłania nas. Gdziekolwiek spojrzeć:
tatarskie fizjonomie (…). Awiecace Ślepia wilka stepowego, Śniegi i wodka,
nahajka, Schlisselburg i chrześcijaństwo.Fr. nazwisko to zapowiedź wielkiego
dialogu miłosnego, który C. prowadzi z K. w noc karnawałowa. To w lit.
Światowej rozmowa 1 w swoim rodzaju, bo toczona niemal w całości w obcym
jęz. nazwisko Rosjanki kryje w sobie zaskakujące treść. Chauchat to nazwisko
„znalezione”. Biografowie sugerują, iż w czasie (domniemanej) podroży do
Paryża Mann trafił na ul. Rue Chauchat, nazwana tak na cześć paryskiego ławnika
Monsieur Chauchat. nazwisko składa się ze słow chaud (ciepły, gorący) i chat
(kot). Madame często nazywana bywa kotka ale erotyczny wydźwięk podkreśla
przede wszystkim przymiotnik chaud, ktory znajduje się na przykład w
wyrażeniu chauds amours (gorąca miłość). Chauchat staje się wcieleniem Heleny,
symbolem miłości wolnej, Jest to kobieta, która „nie ma ochoty i nie widzi
potrzeby, by każdemu panu, któremu podaje rękę, dać odczuć, że jest związaną
małżeństwem”. K. ma swe odbicie w 2 innych bohaterach;
a)

Przybysław Hippe, kolega z lat szkolnych C., przypominający ją z wyglądu K.
od ukochanego Przybysława C. pożycza w szkole ołówek, powtarzając potem
ten gest w Noc Walpurgi wobec K. Istotne jest znaczenie nazwiska Hippe. W j.
niem. oznacza kosę, 1 z atrybutów Śmierci.

b)

Ellen Brand Nazwisko Brand (niem. ‘pożar’) niesie w sobie ten sam żar, co
Chauchat, a imię Ellen sygnalizuje postać Heleny, ucieleśnianej przez K. Warto
przypomnieć że braćmi mitologicznej Heleny byli Kastor i Poluks.

−

Pieter Peeperkorn, Holender „z kolonii”„kolosalny bogacz”, „król kawy w

stanie spoczynku” przybywa do Davos jako „towarzysz podroży” Chauchat.
Imię tej barwnej i „żywotnej” postaci, wzorowanej na pisarzu Gerharcie
Hauptmannie, to dolnoniem forma imienia Peter (Piotr). Nazwisko ujawnia
pochodzenie milionera, bo jest holender. forma niem. apelatywu Pfefferkorn
(‘ziarnko pieprzu’). Nazwisko to można interpretować jako przezwisko dla
kolonialnego kupca, handlującego egzotycznymi korzeniami i przyprawami.
Symbolika sięga głębiej i odwołać się należy do interpretacji Michaela Maara,
ktory tropi motywy Andersenowskie w twórczości noblisty. Maar zwraca
uwagę na Antoniego, „kawalera pieprzu”, głownego bohatera Szlafmycy starego
kawalera. Nazwisko Peeperkorn czytać można przez postać zdziwaczałego,
osamotnionego „kawalera pieprzu”, nawet jeżeli sam Holender wydaje się byc
wcieleniem radości ˝ycia i sukcesu. Nazwisko sygnalizuje wewn´trzne rozdarcie
postaci jeszcze przed ujawnieniem sΠaboEci – niespo˝yte siΠy i witalnoEc
Holendra zostana zakwestionowane przez (sugerowana w nazwisku) niemoc, a
bohater popeΠni samobojstwo. Maar zwraca uwag´ na to, ˝e w powieEci
pojawia si´ tak˝e imi´ Andersenowskiego subiekta kolonialnego, Antoniego,
przy czym nawiazanie to rozpisane jest na dwie osoby, kolejna „blieniacza”
par´: Antoniego KarΠowicza Fergego oraz Ferdynanda Wehsala. Pierwszy z
nich nosi imi´ starego kawalera, drugi w swym nazwisku ujawnia jego los:
Wehsal zawiera w sobie sΠowo Weh (bol). Nazwisko Peeperkorn Πaczyc mo˝na
ponadto z czasownikiem peepern (pic du˝e ilości alkoholu), co jednoznacznie
nawiazuje do caΠonocnych libacji pod wodza Holendra. Jednymze znaczeƒ
sΠowa Korn (oznaczającego przede wszystkim ‘zbo˝e’, ‘ziarno’), jest rodzaj
alkoholu (Kornbranntwein). Sam Peeperkorn wygΠasza pochwalne mowy na
czeEc chleba, ale nie chleba pieczonego, lecz „palonego”, chleba „boskiego,
przezroczystego”, chleba, „ktory pokrzepia” (por. C, t. II, s. 359). Peeperkorn
raczy si´ cz´sto Korndestillat (Z, s. 781), przy czym polski ekwiwalent „destylat
˝yta” (C, t. II, s. 360) nie zawiera sΠowa Korn, obecnego w nazwisku Holendra.

∗

Literackie nazwy wΠasne a tΠumaczenie

Ju˝ nawet pobie˝na analiza symbolicznych nazwisk pierwszoplanowych bohaterow
Czarodziejskiej gory pokazuje, ˝e ich symbolika wynika cz´sto z ich znaczenia
leksykalnego. „Mowiace” elementy apelatywne, b´dace cz´- Ecia antroponimow, musza
„milczec” w przekΠadzie, gdy˝ nazwy wΠasne sa do tekstu przekΠadu przenoszone w
oryginalnym brzmieniu. Nazwy te sa tak nierozerwalnie zwiazane z ca- ΠoEcia dzieΠa,
˝e zniwelowanie ich symboliki w przekΠadzie oznaczac musi zasadnicza redukcj ´
ideologicznej i stylistycznej wartości dzieΠa. Jak (i czy) tΠumacz zachowac mo˝e ow
precyzyjnie przez autora zaplanowany zwiazek pomi´dzy postacia a jej imieniem?
DosΠowne tΠumaczenie nazw wΠasnych to rozwiązanie niemo˝liwe, po pierwsze ze
wzgl´du na charakterystyczne dla wspoΠczesnego przekΠadu literackiego zaΠo˝enie o
„nieprzetΠumaczalnoEci” nazw wΠasnych (poza nielicznymi wyjatkami, np. przekΠadu
literatury dzieci´cej lub tΠumaczenia przezwisk), po drugie – ze wzgl´du na sama natur´
nazw symbolicznych, ktorych przezroczystoEc semantyczna nie jest tak ewidentna, jak
w przypadku nazw mowiacych. Wydaje si´ zatem, ˝e jedynym mo˝liwym rozwiazaniem

7

byΠby tutaj komentarz tΠumacza, ktory za cen´ realizacji pewnych treEci poza tekstem
mogΠby zmniejszyc rozmiar strat. Jednak˝e z uwagi na wielopΠaszczyznowoEc nazw
symbolicznych unikac nale˝aΠoby „punktowych” objaEnieƒ, czyli przypisow na dole
strony, bade komentarzy wewnatrz samego tekstu. Komentarze tΠumacza musiaΠyby
raczej przybrac form´ posΠowia, które w przypadku tΠumaczeƒ takich dzieΠ, jak np.
Doktor Faustus rozrosnac si´ moga nawet do wymiarow samodzielnej ksia˝ki. Byc mo˝e
Czarodziejska gora, a wraz z nia inne powieEci Tomasza Manna doczekaja si´ kiedyE
wydania komentowanego. Dzi´ki temu czytelnik polski mogΠby przynajmniej w sposob
pośredni poznac te wymiary dzieΠ noblisty, których w przekΠadzie ocalic si´ nie da.
Korzystam z nast´pujacych wydaƒ utworow Tomasza Manna, przy cytatach oznaczajac
je odpowiednimi skrotami:
Czarodziejska gora, tΠum. J. Kramsztyk (t. 1), J.

，

ukowski (t. 2), Warszawa 1992 (C);

Der Zauberberg, Berlin/Weimar 1974 (Z); Tristan, w: Wybor nowel i esejow, tΠum. L.
Staff, WrocΠaw/ Warszawa/Krakow 1975

∗

Zarys treści

Hans dojrzewa w towarzystwie złożonym z nietypowych, przeciwstawnych
osobowości, np. racjonalisty-humanisty-masona Settembriniego - włoskiego literata;
klerykała, jezuity "w stanie spoczynku" Naphty. Settembrini reprezentuje filozofię i
sposób myślenia Zachodu, Naphta - wschodnie zainteresowanie złem, gnostycyzmem,
mistyką i cielesnością. Wiodą oni walkę o duszę młodego Castorpa.

"Czarodziejska góra" to uniwersalne studium codzienności, ludzkiej psychiki,
paraboliczna, przejmująca opowieść o życiu, historia zamknięta w świecie, gdzie czas
płynie inaczej i inaczej wygląda życie. Można w niej odnaleźć wiele analogii do
współczesnych jej arcydzieł literatury: W poszukiwaniu straconego czasu Marcela
Prousta i powieści Franza Kafki. Mann zawarł w powieści także elementy
autobiograficzne: dzieciństwo i młodość Hansa Castorpa są podobne do losów Manna -
firma, pozycja społeczna i wczesna śmierć ojca, północne Niemcy (Hamburg) jako
ojczyzna bohatera (Mann pochodził z Lubeki).

Tom I
Rozdział pierwszy dotyczy przyjazdu inżyniera do Davos i zapoznania się z obyczajami
w nim panującymi. Kolejna część dotyczy jego dzieciństwa, statusu społecznego,
charakterystyki mieszczaństwa na przełomie XIX i XX wieku. Opisane są wydarzenia
mające duży wpływ na psychikę bohatera - śmierć rodziców, czasy szkolne, silna
potrzeba akceptacji i miłości towarzysząca Castorpowi. W kolejnych dwóch rozdziałach
akcja silnie się rozwija. Wprowadzeni wcześniej bohaterowie dochodzą do głosu.
Castorp zakochuje się w pięknej Rosjance - pani Chauchat, dostaje się pod opiekę
Settembriniego, dogłębnie poznaje rzeczywistość sanatorium, udziela mu się leniwy
upływ czasu, oswaja się ze śmiercią i chorobami. W utworze uwypuklona zostaje satyra
na mieszczaństwo niemieckie. W ostatnim rozdziale tomu ma miejsce badanie
rentgenowskie. Bohater silnie przeżywa obcowanie z własną fizycznością. Coraz
większym zainteresowaniem darzy Kławdię Chauchat, która konsekwentnie go unika
(oficjalnie nie zostali sobie nawet przedstawieni). W czasie balu przebierańców Hans

Castorp odważa się rozpocząć rozmowę z Rosjanką, wyznaje jej swoją miłość. Okazuje
się, że ta następnego dnia wyjeżdża do ojczyzny.

Tom II
W życiu Hansa Castorpa pojawia się Naphta. Prowadzone są filozoficzne dysputy o
religii, moralności, życiu i wartościach. Kuzyn Castorpa postanawia wyjechać na
"nizinę" i powrócić do służby wojskowej. Do Davos przyjeżdża krewny Castorpa, by
nakłonić go do powrotu - nadaremnie. Bohater zżywa się z naturą, doświadcza m.in.
zamieci śnieżnej na stoku. Jego kuzyn - Joachim powraca do sanatorium z matką i po
kilku miesiącach umiera. Kolejny rozdział rozpoczyna się powrotem pani Chauchat
wraz z pewnym Holendrem, sześćdziesięcioletnim panem Peeperkornem. Castorp
nawiązuje z nim znajomość, która z czasem przerodzi się w przyjaźń. Mimo
początkowej trudnej sytuacji łączącej go z Rosjanką, także między nimi nawiązuje się
nić przyjaźni. Peeperkorn popełnia samobójstwo. Kławdia opuszcza Davos. Sanatorium
ogarnia otępienie. Między Settembrinim, a Naphtą dochodzi do ostrej sprzeczki i ten
ostatni domaga się pojedynku. W obliczu postawy Włocha jezuita popełnia
samobójstwo. Wybucha pierwsza wojna światowa i Hans Castorp zostaje
zmobilizowany. Powieść zamyka scena z frontu.