1

A

LICJA

F

RIMARK

C

ZŁOWIEK WITRUWIAŃSKI

JAKO MANDALA TOTALNA

1. C

ZŁOWIEK WITRUWIAŃSKI

Człowiek witruwiański, znany również pod nazwą Homo ad circulum, to

określenie na jeden z najsłynniejszych rysunków Leonarda da Vinci

1

, który powstał w

ramach serii studi

ów nad proporcją człowieka. Szkic rozpowszechniony został około

roku 1490. D

ziś znajduje się w weneckiej Galleria dell` Accademia.

Rysunek ten przedstawia człowieka, a ściślej dojrzałego i nagiego mężczyznę,

wpisanego

równocześnie w koło i kwadrat. Mężczyzna ukazany jest w dwóch, jakby

nakładających się na siebie pozycjach rąk i nóg. Nad i pod nim widnieją odręczne

zapisy sporządzone tzw. pismem lustrzanym, w których obie te pozycje są

objaśnione. Pierwszą z nich, ze złączonymi nogami i rękoma wyciągniętymi poziomo

ilustruje zdanie, mówiące o tym, że szerokość rozłożonych w bok ramion równa jest

jego wzrostowi. „Człowiek ten jest zatem wpisany w kwadrat o boku 96 palców (lub

24 dłoni). W drugiej pozycji, stojąc w rozkroku, z uniesionymi rękami, obrazuje

wyższą regułę Witruwiusza (…) szczegółowo opisującą, że jeśli środek naszych

rozłożonych członków znajdzie się w pępku, to przestrzeń między nogami utworzy

trójkąt równoboczny”

2

.

Pępek jest tu właśnie środkiem narysowanego koła.

1

Charles Nicholl, Leonardo da Vinci. Lot wyobraźni, tłum. Małgorzata Grabowska, Wydawnictwo W.A.B.,

Warszawa 2006, s. 265-266.

2

Tamże, s. 266-268.

2

Magnetyzm rysunku bierze się z połączenia abstrakcyjnej geometrii z próbą

odwzorowania natury. Cz

łowiek, przedstawiony na szkicu ma zaznaczone mięśnie,

oparty jest na pięknych konturach, jego stopy sprawiają wrażenie jakby rzeczywiście

wywierały napór na okrąg. Dodatkowo, podwójność postaci sprawia wrażenie ruchu.

Całość narysowana jest zdecydowanymi, czystymi liniami. Szczególną uwagą należy

obdarzyć twarz – bardzo mocno dopracowaną, wycieniowaną i ukazującą emocje.

Możliwe, że rysunek ten jest autoportretem autora. Pomimo wzorcowych,

idealnych proporcji,

mających przedstawiać człowieka w ogóle, wyczuwa się w tym

szkicu pew

ne dążenie do zindywidualizowania postaci. Pomysł, że mógłby to być

Leonardo nasuwa się też z tego powodu, że rysunek powstał ok. 1490 roku,

a

mężczyzna na nim przedstawiony wygląda na ok. trzydzieści osiem lat

3

.

2.

S

ZKIC

L

EONARDA JAKO TEKST KULTURY

–

SPOSÓB INTERPRETACJI

Wybrany przeze mnie obraz jest bardzo rozpowszechniony, co jest zapewne

sp

owodowane zarówno sławą autora tego dzieła, jak i sławą Witruwiusza.

Dodatkowo, szkic zawiera

w sobie idee nośne w wielu epokach, bo przedstawia

przecież: harmonię, piękno, kult ciała, doskonałość, człowieka; pojawia się więc

często w podręcznikach. Początkowo służył może nawet do obserwacji medycznych.

Co więcej, szkic ten pomógł ludziom ponownie zwrócić uwagę na cud natury

i

proporcje wszystkiego co nas otacza, na wewnętrzny porządek rządzący światem

przyrody. Jego fenomen polega

również na tym, że jest on wytworem człowieka, czyli

znajduje się po stronie kultury, ale przedstawia spektakularność natury – czyli ciało

i

proporcje. Tak więc łączy te opozycyjne kategorie.

W

pisanie przedstawionego człowieka w koło i kwadrat zainspirowało mnie do

analizy szkicu jako mandali

. Kto rozumie pojęcie mandali, wie, że nie sposób mówić

o nie

j nie odwołując się do psychologii, religii i semiotyki. Ponadto – pragnę się tu

zastanowić dlaczego szkic jest tak sławny - czy tylko wymienione wyżej powody

miały na to wpływ? Być może to użyta w nim symbolika odwołuje się do takiego

poziomu świadomości ludzkiej, który przyciąga szerokie grono odbiorców.

3.

C

O TO JEST MANDALA

?

3

Tamże, s. 268.

3

Zacznijmy od

etymologii słowa mandala, które w sanskrycie oznacza koło lub

luk

4

. Mandala jest w

łaśnie takim kołem, które wypełnia się różnymi wzorami

i kolorami.

Jest to „motyw artystyczny występujący głównie w sztuce buddyjskiej,

gdzie jego tworzenie a

następnie niszczenie jest uważane za rodzaj medytacji i ma

duże znaczenie religijne. Mandala buddyjska to harmonijne połączenie koła

i

kwadratu, gdzie koło jest symbolem nieba, transcendencji, zewnętrzności

i

nieskończoności, natomiast kwadrat przedstawia sferę wewnętrzności, tego co jest

związane z człowiekiem i ziemią. Obie figury łączy punkt centralny, który jest

zarówno początkiem jak i końcem całego układu”

5

.

Koło może być też symbolem Kosmosu, „w którego centrum znajduje się istota

boska,

a rogi kwadratu mają być zorientowane na strony świata

6

”.

Pierwsze doniesienia o mandali pochodzą z Indii, jednakże jeśli uznamy za

mandale wszystkie ludzkie wytwory w wyżej przedstawionych formach, to możemy

zaobserwować jej istnienie już od początków kultury, bo występowały nawet

w

paleolicie, na ścianach jaskini w Lascaux, jako spirale.

7

Mandala p

oprzez jej oparcie na okręgu, będące symbolem doskonałości

i

jedności, stanowi podstawę wielu planów architektoniczno-urbanistycznych, co

zaobserwować możemy np. w przypadku: buddyjskich stup, islamskich meczetów,

chrześcijańskich katedr; a nawet egipskich piramid.

Poza tym, mandala

jest formą, która otacza nas ze wszystkich stron,

spotykamy ją na każdym kroku

8

. Przede ws

zystkim można ją zaobserwować

w przyrodzie.

Wszystkie istoty żywe zbudowane są z komórek, posiadają więc jądra,

co czyni je mandalami. Co więcej kształt ten można zaobserwować patrząc na np.:

s

łońce, księżyc, gwiazdy, planety, rumianki, kółka na wodzie, gniazda ptaków, słoje

drzew czy

płatek śniegu. Po prostu każda z form natury rozmieszczona jest wokół

jakiegoś środka, a wokół niego, rozmieszczone są inne formy. Mandala odwzorowuje

porządek natury, cud stworzenia, który nas otacza. Dlatego też kształt mandali jest

4

Wikipedia:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mandala_(symbol)

, 01.05.2009 .

5

Wikipedia:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mandala_(symbol)

, 01.05.2009 .

6

Encyklopedia PWN:

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3937101

, 01.05.2009 r.

7

Sascha Wuillemet, Andrea-Anna Cavelius: Mandala. Buddyjska terapie uspokajająca, Świat Książki,

Warszawa 1999, s. 10.

8

Tamże, s. 8

4

zwany

archetypowym

–

stanowi

pierwowzór

zakotwiczony

w zbiorowej

nie

świadomości.

Co więcej, mandala jest też symbolem wszystkich religii

9

. Pozwala

medytować

i

nawiązywać łączność z Bogiem. Najwyraźniejszą formę przyjmuje oczywiście

w buddyzmie, pojawia s

ię także w chińskiej Księdze Przemian, gdzie jest symbolem

pierwotnej jedności wszelkiego bytu.

„Wszystko co czyni moc świata dokonuje się w okręgu. Niebo jest okrągłe, […]

ziemia jest okrągła jak piłka i podobnie wszystkie gwiazdy. Wiatr w swych

największych porywach wiruje. Ptaki wiją okrągłe gniazda. […] Słońce wynurza się

i

zapada na okrągło, tak samo księżyc. Nawet pory roku zataczają w swych

zmianach wielkie koło i zawsze wracają tam gdzie już kiedyś były. Życie człowieka

jest kołem od dzieciństwa do dzieciństwa”

10

.

Tak samo krąży przez nas życiodajny

tlen. Tak samo krążą w przyrodzie substancje organiczne.

4.

M

ANDALA

,

KTÓRA UZDRAWIA

(

RELIGIJNIE I PSYCHOLOGICZNIE

)

Mandala jest symbolem tak szerokim, że zanim przejdę do właściwej

interpretacji wybranej przeze mnie

mandali, muszę wyjaśnić wszelkie znaczenia

mandali

w ogóle, aby mój postulat totalności, widocznej w tej konkretnej, zyskał na

znaczeniu. Zamierzam pokazać, że mandala sama w sobie jest czymś totalnym,

zawierającym symbolicznie cały wszechświat. Człowiek witruwiański jest tu

wyjątkowo dobrym przykładem na taką totalność.

Każdy człowiek od czasu do czasu czuje pewną wewnętrzną dezintegrację. W

takich stanach kryzysu

mandala może przyjść z pomocą. Obrazy na niej

przedstawione

pozwalają wyciszyć i zharmonizować umysł, ponieważ koncentrująca

się na nich psychika uwalnia się od rozpraszających sił.

11

Mandala, która jest wytwarzana świadomie, jest zawsze związana z medytacją

i

kontemplacją, a więc próbą odnalezienia swej wewnętrznej podstawy, sensu lub

Boga.

Dzięki medytacji wyłącza się świadomość, przechodzi ona w stan czuwania,

9

Tamże, s. 11

10

Vagina Cafe:

http://www.vaginacafe.pl/warsztaty/mandale

, 01.05.2009.

11

Sascha Wuillemet, dz. cyt., s. 17.

5

a

wszystkie nasze zmysły stają się bardziej wyostrzone, ciało się relaksuje

12

.

Mandala jest doskonałą pomocą dla osiągnięcia głębokiego stanu medytacji.

Tożsamość człowieka tworzy się ze struktury jaźni, która jest dla nas

nierozpoznawalna

w sposób świadomy

13

. Jaźń możemy dostrzec jedynie przez to,

czego s

obie nie uświadamiamy. Każdy człowiek ma za zadanie powiązać w swym

życiu impulsy świadomego „ego” z jaźnią. Jeśli nam się to uda jesteśmy w stanie

wsłuchać się w nasz wewnętrzny głos, co pomaga z kolei odnaleźć sens życia.

„Mandala przekłada archetypowe siły podświadomości na formy, które możemy objąć

i zrozumieć naszą świadomością – naszym ego”

14

.

5.

M

ANDALA

WEDŁUG

C

ARLA

G

USTAWA

J

UNGA

S

ymbole mają to do siebie, że umożliwiają transfer wiadomości między

świadomością, a nieświadomością. Symbole są bowiem obrazami archetypowymi.

Archetyp jest zlokalizowany

w pniu mózgowym, a więc w strukturze pierwotnej

filogenetycznie, podobnie jak instynkt

15

. N

a poziomie świadomości jest on symbolem,

generowanym przez nieświadomość kolektywną.

Mandalę Junga należy więc rozumieć jako taki obraz archetypowy, odnoszący

się do archetypu Jaźni, „rozumianej zarówno jako całość psychiczności, jak i jej

centrum. Pojęcie to wyraża jedność i całkowitość ogółu osobowości”

16

. Natomiast

„

j

aźń jawi się (…) jako na przykład koło, czworokąt, quadratura circuli, krzyż itd.

Ponieważ przedstawia on complexio oppositorum, może się też jawić jako

zjednoczona dwójnia (…) – jedność, w której przeciwieństwa się jednoczą”

17

.

Mandala jednoczy więc przeciwieństwa – świadomość i nieświadomość;

jednoczy wszystkie archetypy w punkcie centralnym

, a więc aby ją dobrze i w pełni

zrozumieć wymagana jest długa i dogłębna praca.

Jung przytacza obszerną listę elementów symboliki pojawiających się na

mandali, m.in.:

12

Tamże, s. 18.

13

Tamże, s. 35.

14

Tamże, s. 35.

15

Katarzyna Sikora, dz. cyt., s. 55.

16

Tamże, s. 58.

17

Tamże, s. 59.

6



Kulisty, s

feryczny lub eliptyczny kształt.



Okrąg przetworzony w kwiat (różę, lotos) lub koło.



Centrum wyrażone poprzez słońce, gwiazdę lub krzyż z

czterema,, ośmioma lub dwunastoma promieniami.



Koła, sfery i mające kształt krzyża figury często przedstawione

w obrocie.



Ukwadratowienie koła, przyjmujące kształt koła w kwadracie lub

odwrotnie.

18

6.

A

NALIZA I INTERPRETACJA RYSUNKU

L

EONARDA DA

V

INCI

C

ZŁOWIEK WITRUWIAŃSKI JAKO

PRZYKŁADU MANDALI

Sadzę, że udało mi się już przedstawić wszelkie niezbędne informacje

potrzebne do analizy właściwej, którą zamierzam podzielić na kilka różnych

aspektów, a zacznę od symboliki elementów przedstawionych na omówionym

rysunku.

A.

Omówienie podstawowego znaczenia elementów/ symboli zawartych na

rysunku

Na interesującym nas szkicu nie znajduje się zbyt wiele elementów, ale są to

elementy bardzo nośne znaczeniowo. Mamy więc koło, kwadrat i człowieka, z

którego należałoby jeszcze wyodrębnić pępek. Warto też zwrócić uwagę, że człowiek

ten jest w pozycji jakby ukrzyżowanego, a więc tworzy dodatkowy symbol – krzyż.

Koło i kwadrat zostały już częściowo przeze mnie opisane w części

wyjaśniającej czym jest mandala. Przypomnę jednak, że koło jest to symbol: nieba,

transcendencji, zewnętrzności i nieskończoności, doskonałości i jedności, absolutu,

kosmosu

– w centrum którego jest istota boska lub też nasze własne ja.

Już w tym momencie nasuwają nam się pewne wnioski – koło na rysunku

może przedstawiać nieskończony wszechświat, w którego środku widnieje Bóg, lub

też człowiek (a więc mikro i makro świat – stwórca i jego dzieło). Obie wersje są dla

18

Tamże, s. 35.

7

nas

bardzo interesujące. Jeśli by założyć, że jest to człowiek (ja!) tym

prawdopodo

bniejsza wydaje się spekulacja Charlessa Nicholla, że szkic ten jest

autoportretem.

Taka koncepcja pasowałaby również ze względu na „autorów”

rysunku, którymi są Witruwiusz i Leonardo. Oboje pochodzą z czasów, gdzie bardzo

podkreślało się antropocentryzm. Pasuje to i do naszej obecnej, zlaicyzowanej epoki,

która zapewne woli widzieć tu człowieka, niż Boga. Co więcej zgadza się to

z

założeniami mandali, która ma na celu próbę dotarcia do własnego ja.

Jeśli by założyć, że postać ta przedstawia Boga – co też jest wiarygodne ze

względu na jego apolińskie proporcje i wygląd kojarzący się nam zapewne ze

znanymi

przedstawieniami bóstw (starożytności, ale również i przedstawień naszego

chrześcijańskiego Boga, jak np. w Stworzeniu świata Williama Blake’a, czy u Michała

Anioła), też koncepcja mandali zostaje zachowana, ponieważ jednym z jej celów jest

dotarcie do Boga.

Nie trzeba też wcale decydować się na opcję „albo, albo”, ponieważ można

za

stosować się do tej koncepcji, że człowiek zawiera w sobie Boga, jest

pierwiastkiem Boga na ziemi.

Człowiek, docierając więc do swojego wnętrza,

odnalazłby tam Boga.

„Jung odwołuje się do tradycji człowieka jako imago Dei, (...) obraz Boga jest

w

człowieku ukryty. Obraz Boga tożsamy jest z archetypem Jaźni: mandala jest

wobec te

go obrazem obrazu Boga w człowieku. (…) Obraz Boga wyraża się

w

mandali. Symbole „jedności i Całkowitości są nie do odróżnienia od imago Dei.”

19

C

elem mandali jest ułatwienie kontemplującemu kontaktu z bóstwem. Jednak,

w mandali wschodniej, chodzi o porzucenie jednostkowego bytu, odrzucenie ja

i

utożsamienie z bóstwem, natomiast na Zachodzie Bóg żyje w człowieku – tzn. nie

ma tu unicestwienia indywiduum. Jung pisze, że mandale współczesnego człowieka

są bardziej jego autoportretem, niż obrazem Boga. Współcześnie utraciliśmy Boga

i

nie potrafimy go odnaleźć, bo nie umiemy generować obrazów, co grozi rozpadem

osobowości. „Kolisty kształt rysunku mandalicznego jest wyrazem pragnienia

ochrony osobowości przed rozpadem. (…) Można by powiedzieć, że więźniem lub

chr

onionym mieszkańcem mandali jest właśnie sam człowiek lub najbardziej

wewnętrzna część jego duszy.

20

”

19

Katarzyna Sikora, dz. cyt., s.100.

20

Tamże, s. 101.

8

Kolejny element, kwadrat, symbolizuj

e sferę wewnętrzności – tego co jest

związane z człowiekiem i ziemią. Można zauważyć, że nawet pozostając tylko przy

tych

ogólnych wyjaśnieniach koła i kwadratu łącznie, tworzy się nam

pe

łnowymiarowy obraz świata: duch i materia, ziemia (cztery strony świata) i niebo,

Bóg i człowiek.

Następnym symbolem jest człowiek opisany przeze mnie poniżej,

w

podpunkcie „B”. Zależało mi jednak na tym, by wyodrębnić z niego osobno symbol

pępka, który zamierzam przedstawić tutaj.

Odwołam się do potocznego użycia tego wyrazu, kiedy mówimy, że – ktoś/coś

jest pępkiem świata – to mamy na myśli, że znajduje się w samym centrum. Na

rysunku rzecz

ywiście pępek jest środkiem koła, a więc ma nas doprowadzić do

centrum

– jest to zarazem centrum naszego ja i centrum wszechświata w kole.

Można by też zwrócić uwagę na to, że pępek jest blizną po pępowinie, a więc

poniekąd symbolem nowego życia, początku, źródła. Koncentrowanie się na pępku

tak rozumianym to docieranie do swojego

źródła, albo do nowego początku,

odnawianie życia lub przechodzenie do nowego etapu na szczeblach rozwoju,

przedstawianych przez mandalę. Mandla każe nam podczas medytacji skupiać wzrok

właśnie na swoim środku, prowadzi nas do odrodzenia duchowego.

Gdy już jesteśmy przy człowieku, należy też zwrócić uwagę na tworzony przez

niego

krzyż. Krzyż jako symbol to powiązanie nieba i ziemi, nieświadomości

i

świadomości, życia i śmierci, ale też: trudności, rozpoznanie ciemnych stron,

przezwyciężenie instynktów

21

.

Tak jak widać na szkicu, człowiek jest elementem

łączącym ze sobą koło i kwadrat, natomiast krzyż jest symbolem jednoczącym to

połączenie (jednoczącym znaczenia symboliczne koła i kwadratu), co więcej jeśli

krzyż jest rozpoznaniem ciemnych stron to jest on również symbolem dążenia do

rozwoj

u osobowości, zawartego przecież implicite w mandali.

Właściwie, wzorując się na słowach Witruwiusza można zobaczyć na rysunku

jeszcze trójkąt równoboczny

22

, skierowany do góry i tworzony przez nogi mężczyzny,

co oznaczałoby siły życiowe i zmianę. Zmiana natomiast to etap, który następuje po

krzyżu, czyli rozpoznaniu swego problemu, trudności.

21

Sascha Wuillemet, dz. cyt., s. 27.

22

Tamże, s. 27.

9

Liczba cztery

– jak cztery strony świata tworzone przez kwadrat na rysunku –

to również ważny znak w mandali, to symbol kompletności, zakończenia, spokoju,

godzenia

przeciwstawnych pozycji, dążenia do samopoznania

23

.

Jest to więc

powtórzenie znaku krzyża, wzmocnione połączenie przeciwieństw.

Kwadratura koła – jest to symbol przedstawiający siódmy, na dziesięć, etap

dochodzenia do własnego ja. Ten etap symbolizuje, że jesteśmy samodzielni, zdolni

do dawania, kochania, uczenia się. Znika napięcie między przeciwieństwami,

jesteśmy w stanie rozpoznawać życiowe zadania. W tym etapie mają się pojawiać

takie motywy jak: liczba cztery, czworokąty, krzyżyki

24

.

Jak widać wszystkie zawarte tu elementy pasują do siebie komplementarnie,

co wydaje się być nieprzypadkowe, być może więc rysunek Leonarda jest

nieświadomą manifestacją archetypów kolektywnych.

B.

Ludzkie ciało jako mandala

25

W tej kwestii

odwołam się do tego, co pisze Giuseppe Tucci w swojej książce

na temat mandali.

Według buddyzmu, ciało ludzkie okazuje „podobieństwo do Wszechświata pod

względem rozciągłości i struktury fizycznej, również zawiera w sobie wszystkich

bogów

26

”. Ta równoważność makro – i mikrokosmosu jest jednym z centralnych

punktów medytacji, a medytacja jest praktyką towarzyszącą mandali. Mandala

zewnętrzna przeobraża się więc w mandalę wewnętrzną, czyli ciało, w którym

symbole ta

mtej mandali są rozmieszczone. Tak jak rysując mandalę przechodzimy

od jednej formy do drugiej, tak medytując na własnym ciele przechodzimy od jednej

kolistej czakry do kolejnej, od dołu do góry. „Ciało jest (…) świętym narzędziem, za

pomocą którego człowiek, umiejący się nim posługiwać, osiąga zbawienie.

27

” Ciało

jest niezbędnym środkiem przejścia do nirwany; tylko poprzez zatopienie się

w

środek siebie, tak jak w punkt centralny mandali, można osiągnąć stan oświecenia,

który jest celem rozwoju, mandali, medytacji, człowieka. Na naszym szkicu centrum

23

Tamże, s. 28.

24

Tamże, s. 42.

25

Giuseppe Tucci, Mandala, tłum. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002. s. 123.

26

Tamże, s. 123.

27

Tamże, s. 126.

10

człowieka pokrywa się z centrum mandali, a więc mamy do czynienia z kolejnym

wzmocnieniem.

C.

Znaczenie użytej kolorystyki

W mandali również kolory mają swoje znaczenie, ponieważ ujawniają

informacje na temat osobowości osoby malującej

28

.

Można by powiedzieć, że w tym

wypadku abstrakcją jest analiza kolorystyki, bo właściwie jej nie ma. Jednakże jeśli

już dopatruję się w tym szkicu mandali, to nie sposób jest pominąć tak ważnego

aspektu.

W omawianym szkicu mamy tylko biel papieru i czerń tuszu. Biały, który

dominuje, oznacza

w pozytywnym aspekcie: czystość, doskonałość, cnotę,

szlachetność, wybawienie, niewinność, szczerość, umiłowanie prawdy. Czarny kolor

oznacza siłę postanowienia, odnowę i honor. Z drugiej strony symbolizuje:

beznadzieje, opuszczenie

, śmierć, zniszczenie, zastój, smutek, grzech, stratę, lęk,

zagrożenie, ciemność.

Taka analiza kolorów pozwoliłaby nam rozwiązać dylemat, kto jest ukryty pod

narysowaną postacią, wskazując, że jest to rzeczywiście tylko człowiek – dowodem

są tu: grzech, śmiertelność – czyli interpretacje czerni, którą postać jest namalowana.

Natomiast biel, mogłaby symbolizować Boga, ze względu na jej znaczenie

jako dosk

onałość i czystość. Biel otacza tego człowieka i go równocześnie wypełnia.

To by wskazywało na koncepcję Boga jako stwórcy całej materii – a więc okręgu

symbolizującego tu Wszechświat, ze szczególnym uwzględnieniem człowieka, który

jest tchnięty, wypełniony duchem Bożym i stworzony na jego podobieństwo.

Sumując, na rysunku mamy przedstawiony wszechświat stworzony przez Boga,

w

którym szczególna uwaga została zwrócona na człowieka (jedyny wyodrębniony

element), który również jest przez Boga stworzony, który Boga w sobie zawiera,

a

nawet musi w sobie Boga odnaleźć. Może to czynić np. za pomocą mandali.

Należy jeszcze dodać, że biel i czerń nie są właściwie kolorami, a raczej

kontrastami;

razem symbolizują pełnię – jak w mandali Jing i Jang

29

.

28

Sascha Wuillemet, dz. cyt., s. 24.

29

Tamże, s. 11, 25.

11

Łatwo zauważyć, że w tej analizie, ciągle pojawiają się opozycje, ale też, że są

one komp

lementarne, przez co zawierają w sobie wszystko – wskazują na to, że

Człowiek witruwiański może być wystarczającym symbolem wszechświata – tzn.

symbolem pełnym, totalnym, zawierającym w sobie całość życia.

Co więcej, jeśliby wziąć pod uwagę to czego uczy nas fizyka, tzn. zjawisko

widma światła białego, musimy zauważyć, że kolor biały jest tak naprawdę jedynym

kolorem, a inaczej mówiąc zawiera w sobie wszystkie barwy.

D. Koncep

cja Trójcy, Czwórcy i Dwójni wg Junga

Jung pisze, że świadomość ma do dyspozycji trzy z czterech funkcji

psychicznych, którymi są: myślenie, percepcja, intuicja, uczucie. U każdego

człowieka jedna z tych funkcji jest dominująca – jeśli np. dominującą funkcją jest

myślenie, uczucie znajduje się w stanie niedorozwiniętym, w nieświadomości

(zawsze funkcja n

ajmniej rozwinięta jest opozycją funkcji dominującej)

30

.

Często

można zaobserwować fakt, że ludzie o zdumiewająco dużej świadomości, wiedzą

o

sobie mniej niż dziecko. Cztery funkcje są sobie parami przeciwstawne i tworzą

razem kwadrat.

Aby człowiek był szczęśliwy potrzebna jest taka pełnia. Nawet

u

Pitagorasa pojawia się stwierdzenie, że dusza nie jest trójkątem, a kwadratem.

Dzieje się tak dlatego, że Czwórca jest powszechnie występującym archetypem.

Istnieją cztery aspekty orientacji psychicznej, poza którymi nie ma już nic

zasadniczego

31

.

„Dla zdobycia orientacji psychicznej potrzebna jest jedna funkcja, która

konstatuje, że coś jest, druga, która stwierdza, co to jest, trzecia, która informuje, czy

nam to odpowiada oraz czy chcemy to przyjąć, czy nie, oraz czwarta, która mówi

nam skąd to się bierze i dokąd zmierza. (…) Idealną pełnią jest koło, okrąg, ale jego

najbardziej naturalnym podziałem jest podział na cztery części.

32

”

W chrześcijaństwie mamy do czynienia z Trójcą Świętą, co zdaje się być

dziwne ze względu na to, że centralnym symbolem chrześcijańskim jest krzyż –

30

Carl Gustaw Jung, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, tłum. Jerzy Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1993.

s. 203.

31

Tamże, s. 206.

32

Tamże, s. 206.

12

obraz C

zwórcy

33

. Krzyż to dowód cierpień Boga w zetknięciu ze światem, którego

władcą jest diabeł. Chrystus jest wędką, na którą Bóg łowi diabła. Krzyż przedstawia

właśnie konflikt Chrystusa z diabłem i dlatego jest w połowie drogi między niebem

a

piekłem. Nieposłuszeństwo i grzech cechujące diabła, są częścią planu bożego,

dlatego też powinny zostać włączone w sferę boską. Diabeł jest autonomiczną

postacią, inaczej nie mógłby być przeciwnikiem Jezusa, jego negacją – a tylko

dlatego, że nią jest, że rozwija Jednego w Dwójnię, to staje się kimś określonym –

dzięki temu Syn Boży jest Synem Bożym. Jeden reprezentuje moc, z której drugi

wyzwala. Stąd też posiadamy ideę Antychrysta.

Ciekawe jest spostrzeżenie, że symbolem Chrystusa jest ryba, a w momencie

Jego nadejścia trwała astrologiczna epoka ryb. Astrologiczny znak Ryby, pokazuje

nam dwa te stworzenia

każde płynące w przeciwnym kierunku

34

.

Kiedy Bóg stwarzał świat, drugiego dnia oddzielił wody górne od dolnych

i tylko w

tym dniu nie nazwał tego dobrym – bowiem wtedy stworzył dwójnik – dał

początek złu.

Chrystus i diabeł tworzą równoważne przeciwieństwa, ale nasza tradycja

trynitarn

a nie dopuszcza do takiego myślenia. Złu przypisuje się stosunek absolutnej

sprzeczności z Trójcą świętą, nie traktuje się go jako Jej dopełnienia.

W rzeczywistości Ojciec, Syn, Duch i diabeł tworzą równocześnie krzyż

i kwadrat

35

. Na górze znajduje się Ojciec, któremu przeciwstawiony jest Duch, po

Lewej jest S

yn, któremu przeciwstawiony jest diabeł. Czwórca jest podwójną dwójką.

Poprzez Ducha, oddalony Bóg, zbliża się do człowieka jeszcze bardziej niż przez

S

yna, Duch pośredniczy między tym co boskie i ziemskie. Człowiek jest mostem

pr

zerzuconym nad przepaścią dzielącą królestwo diabła i królestwo Trójcy.

Odnosząc symbolikę Czwórcy do psychologii: Ojciec symbolizuje stan

dzieciństwa – wiedzy, słuchania praw bez osądu. Potem akcent przesuwa się na

Syna

– czyli etap utożsamienia się z Ojcem i usunięcia go na bok, ale nie dochodzi

wtedy do faktycznego uwolnienia się od Ojca. Następny stopień prowadzi do Ducha

– czyli nadaje Synowi żywotność i podnosi go na szczebel samodzielności. Syn jest

przejściem między dzieckiem a istota dorosłą. Jest przemijający, dlatego bogowie-

synowie szybko umierają. Syn przechodzi od stanu „Ojca”, do bycia Ojcem samemu.

33

Tamże, s. 210.

34

Tamże, s. 214.

35

Tamże, s. 215

13

Duch jest na poziomie psychologicznym inspiracją, natchnieniem, mającym swe

źródło w nieświadomości. Duch nadaje synowi osobowość, zdrowie i pełnię. Duch

jest odnową Ojca.

Jeśliby nie brać pod uwagę diabła to Trójca nie ma sensu, bo nie odnosi się

do aktualnej rzeczywistości, nie ma się czemu przeciwstawiać. „Otóż właściwy

C

zwórcy aspekt obrazu Boga można uznać za odbicie jaźni lub odwrotnie – jaźń za

imago Dei in homine.

36

”

Odwołuję się do Tych słów, z tego względu, że na naszym rysunku widoczny

jest okrąg, przedstawiający pełnię, człowiek ułożony jak krzyż (ma w sobie coś

z nieba i z ziemi

), oraz kwadrat, który być może jest symbolem Czwórcy. A więc

mamy tu przedstawiony symbolicznie rozwój człowieka, tak jak i istnieją podziały

rozwoju w mandali.

7.

Odwołanie do symboliki centrum Eliadego

Eliade mówi nam, że symbole, czyli mity i obrazy, odsłaniają nam najgłębsze

stany rzeczywistości

37

.

Warto w tym miejscu zauważyć, że obrazy stanowią punkty

wyjścia do odrodzenia duchowego współczesnej ludzkości (może stąd podświadoma

chłonność motywu Człowieka witruwiańskiego w dzisiejszym społeczeństwie?).

Psychika człowieka karmi się obrazami i mitami, które nigdy nie znikają z pola jej

widzenia. Mandala jest

takim właśnie obrazem, który ma pomóc nam się odradzać,

czyli osiągać kolejne stopnie rozwoju.

Równie ciekawe w kontekście tej pracy jest rozważenie symbolizmu środka

i axis mundi

pojawiającego się w pracy Eliadego. Mówi on, że człowiek potrzebuje

ukierunkowania, jakiegoś punktu do którego mógłby się odnieść. Bycie w środku jest

równoznaczne z posiadaniem bezpośredniego kontaktu z bóstwem. Środek to

sacrum-

źródło życia, płodności, mocy i skuteczności. Środek porządkuje świat

człowieka.

Mamy

więc potwierdzenie wcześniejszych przypuszczeń – obraz przedstawia

kosmos, który jednak jest uporządkowany, tzn. ma swój środek, który pozwala na

36

Tamże, s.. 223.

37

Mircea Eliade, Sacrum, mit, historia, tłum. Anna Tatarkiewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa

1993.

14

łączność z Bogiem. Świat człowieka rozciąga się od punktu centralnego – od pępka

jego świata. Możemy to rozumieć dosłownie i w przenośni.

8. Interpretacja mandali jako przedsionka hipnozy

Efektywne medytowanie przy mandali przenosi nas na inny poziom

świadomości, podobny do snu. Wyciszają się nasze uczucia i myśli. Nic nie może się

jednak dokonać bez udziału naszej woli, tzn. aby osiągnąć pewien stan wyciszenia

potrzebne

jest własne zaangażowanie i wysiłek, innymi słowy – autosugestia.

Mandala pomaga wejść nam w ten stan poprzez swoje koliste formy. Jeśli natomiast

myślimy o kolistych formach i o hipnozie – to z pewnością od razu przychodzi nam do

głowy ruchoma spirala (aparat taki nazywa się hiponoskopem) używana w hipnozie;

otóż spirala jest również mandalą. Kiedy patrzymy w jeden punkt mandali przez długi

okres

też zdaje się ona poruszać.

Już od starożytnej Grecji posługiwano się sugestią i hipnozą, używano wtedy

m.in. takiej metody jak skupianie wzroku na jednym punkcie, bo hipnoza to

wprowadzenie w pewien rodzaj transu. Wszystko,

co tu powiedziałam o hipnozie

można by odnieść i do medytacji na mandali. „O podobieństwie systemów

medytacyjnych (…) i hipnozy mówiono wielokrotnie”

38

.

Zarówno do wywołania

hipnozy jak i medytacji niezbędne są: wyciszenie umysłu, koncentracja, wola,

zdolność oswobodzenia się z bodźców zmysłowych

39

.

Ważne bywa długotrwałe

wpatrywanie się w symbole, a co ciekawe „ Mnisi greccy (…) wpadali w rodzaj transu

wpatrując się (…) we własny pępek.

40

” Biorąc pod uwagę nasz pępek ze szkicu,

umieszczony w ce

ntralnej pozycji okręgu, może mieć to dla nas duże znaczenie

interpretacyjne. T

o wszystko mogłoby wskazywać nie tylko na to, że praca artysty

jest mandalą, ale również na to, że ludzie rzeczywiście posiadają pewne archetypy

i

nieświadomie je generują.

Zarówno hipnoza, jak i medytacja nie są możliwe, gdy osoby im poddane ich

nie chcą. Obie – hipnoza i medytacja – przestawiają wyobraźnie na wyższe obroty

niż umysł, wyciszają ciało na bodźce, skupiając się tylko na wybranym szczególe.

38

Vladimir Aristo Gheorghlu, Hipnoza, przeł. Danuta Bieńkowska, Państwowe Wydawnictwo Wiedza

Powszechna, Warszawa 1984, s. 14.

39

Tamże, s. 22.

40

Tamże, s. 25.

15

Siła sugestii jest potężna

41

– myśl o czymś może to wywołać, może całkowicie

zdominować umysł i zaprzątnąć jego uwagę na wyłączność – taki rodzaj skupienia

próbujemy osiągnąć w medytacji z mandalą. Różnica w obu tych sztukach polega

chy

ba na intensywności przeżywania. Oczywiście hipnoza jest silniejsza.

Pragnę jedynie zauważyć, że mandala ma pewne zdolności hipnotyczne i na

tym polega jej moc. Chce przez to powiedzieć, że być może ze względu na to jak

Człowiek witruwiański został naszkicowany, rozrosła się jego sława. Być może działał

on na ludzi „hipnotycznie”, przyciągająco, choć sami mogli nie rozumieć co się w nim

tak podoba. Być może powodem są ukryte w nim archetypy i instynktowne

przeczu

cie, że otwiera drzwi do osiągnięcia pełni. Jaźń jest ideą wszelkich

wyobrażeń o całości i jedności, to ją musimy w sobie odkrywać

42

.

„Jakkolwiek całość

jest zrazu jedynie abstrakcyjnym pojęciem (…), to jednak jest o tyle czymś

empirycznym, że w psychice antycypują ją spontaniczne albo autonomiczne

symbole. Są to symbole Czwórcy i mandali, które pojawiają się nie tylko w snach nie

przeczuwających niczego ludzi współczesnych, ale często w historycznych

pomnikach wielu ludów i epok.

43

”

Podsumowanie

Sądzę, że udowodniłam, że wybrany przeze mnie szkic można uznać za

mandal

ę – czyli symbol Boga i jaźni. „(…) Interpretacja symbolu „człowieka

wewnętrznego” jako archetypowego obrazu Jaźni, pozwala mniemać, że idei

Anthroposa, jak również idei Jedynego Boga, towarzyszyć będą symbole

mandaliczne. (…) Jaźń ukazuje się w wytworach nieświadomości, jeśli można tak

powiedzieć, a priori, a mianowicie w dobrze znanych symbolach koła i Czwórcy

44

”.

Na naszym szkicu istnieje jedno i drugie.

Co więcej nie jest to tylko mandala, ale mandala zawierająca w sobie całość

wszechświata, ponieważ ukazuje ona wszystkie jego najważniejsze sprzeczności

i

łączy je poprzez krzyż i człowieka, nie zapominając, by zaznaczyć kto jest Stwórcą.

Jak czytamy

„symbole totalności,(…) za takie trzeba uznać przede wszystkim formy

41

Tamże, s. 29.

42

Carl Gustaw Jung, dz. cyt., s. 121.

43

Tamże, s. 118.

44

Katarzyna Sikora, dz. cyt., s. 111.

16

geometryczne, które zawierają elementy koła i Czwórcy, a więc z jednej strony formę

koła czy kuli, (…) z drugiej zaś figury kwadratów, podzielone na cztery części lub

mające postać krzyża.

45

”

Nasz C

złowiek witruwiański zawiera w sobie miko – i markoświat – czyli jest

pełnią.

Bibliografia:

Charles Nicholl, Leonardo da Vinci.

Lot wyobraźni, przeł. Małgorzata Grabowska,

Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2006.

Sascha

Wuillemet,

Andrea-Anna

Cavelius:

Mandala.

Buddyjska

terapie

uspokajająca, Świat Książki, Warszawa 1999.

Giuseppe Tucci, Mandal,. p

rzeł. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.

Katarzyna Sikora,

Mandala według Carla Gustawa Junga, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.

Carl Gustaw Jung, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, p

rzeł. Jerzy Prokopiuk,

Czytelnik, Warszawa 1993.

Vladimir Aristo Gheorghlu, Hipnoza,. p

rzeł. Danuta Bieńkowska, Państwowe

Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1984.

MIrcea Eliade, Sacrum, mit, historia,

przeł. Anna Tatarkiewicz, Państwowy Instytut

Wydawniczy, Warszawa 1993.

Internet:

Mandala :

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mandala_(symbol)

, 01.05.2009.

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3937101

, 01.05.2009.

http://www.vaginacafe.pl/warsztaty/mandale

, 01.05.2009.

Człowiek witruwiański:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Człowiek_witruwiański

, 01.05.2009.

Witruwiusz:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Witruwiusz

, 01.05.2009.

* Wszystkie teksty zamieszczone na stronie

www.laboratorium.kultury.us.edu.pl

podlegają prawnej ochronie. Zabrania się ich

kopiowania, przetwarzania i rozpowszechniania bez pisemnej zgody autorów.

45

Tamże, s. 112.