Autor: Izabela Warzecha

Cykl scenariuszy: Teksty kultury na lekcjach języka polskiego

w klasie pierwszej.

Wszystkie zaproponowane przeze mnie lekcje, przeprowadzone w klasie pierwszej na

podstawie podręcznika Między tekstami. Część 1. Początki. Średniowiecze (echa

współczesne), w różnym stopniu dotyczą tekstów kultury. Warto je interpretować na

zajęciach nie tylko dlatego, że film, architektura, rzeźba czy malarstwo są świetnym

kontekstem dla literatury; takie ćwiczenia mogą być pomocne w przygotowaniu prezentacji

maturalnych z zakresu korespondencji sztuk. Analiza dzieł sztuki przede wszystkim pozwala

myśleć o młodzieży jako o przyszłych odbiorcach kultury. Proponuję sięgnąć do

średniowiecznych biblii pauperum, cennych dla lepszego zrozumienia literatury wieków

średnich, a także do tekstów kultury późniejszych epok, świadczących o żywotności

dawnych tradycji. Oto przykładowe scenariusze:

1. Franciszkańskie inspiracje w tekstach kultury.

2. Spotkania z katedrą w tekstach kultury.

3. Ołtarz Wita Stwosza – późnogotycka biblia pauperum.

4. Życie i pasja... dzieje Świętego Wojciecha zobrazowane na Drzwiach

gnieźnieńskich.

KLASA I

Temat: Franciszkańskie inspiracje w tekstach kultury.

Cele lekcji:

– poznanie filozofii franciszkańskiej,

– poznanie toposów charakterystycznych dla średniowiecznych hagiografii,

– kształcenie umiejętności dostrzegania filozoficznych kontekstów literatury,

– doskonalenie umiejętności interpretacji tekstów kultury,

– kształcenie postaw ekologicznych.

Metody i formy pracy:

– praca z tekstami kultury (malarstwo, literatura),

– praca w grupach,

– „mapa mózgu”.

Środki dydaktyczne:

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metoda

„mapy mózgu”),

M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich,

Wrocław 1988.

Pojęcia kluczowe:

– franciszkanizm,

– hagiografia,

– legenda,

– liryka religijna,

– chrystianizm.

Czas: 2 lekcje

Przebieg lekcji:

1. Zainicjuj rozmowę o św. Franciszku, wypisując na tablicy peryfrazy, które go określają (uczniowie

mieli w domu zapoznać się z biografią świętego – podręcznik, s. 102):

„Biedaczyna z Asyżu”, „wesołek Boży”, „bogaty biedak”, „Orfeusz średniowieczny”, „radosny

asceta”.

2. Poproś o przypomnienie biografii świętego, najważniejszych wydarzeń z jego życia oraz legend

z nim związanych.

3. Odczytajcie fragmenty Złotej legendy Jakuba z Voragine (podręcznik, s. 103-105), na podstawie

Legendy na dzień świętego Franciszka oraz Legendy o świętym Aleksym wskażcie typowe dla

opowieści hagiograficznych sytuacje (polecenie 1), np. wewnętrzne przeobrażenie, porzucenie domu

rodzinnego, cuda czynione za życia; zwróćcie uwagę na ich schematyczność. Zdefiniujcie legendę

(porównajcie Waszą propozycję z definicją w Słowniku terminów literackich).

4. Zinterpretujcie w grupach Pochwałę stworzenia według tradycji przypisywaną świętemu

Franciszkowi.

ZADANIA DLA GRUP:

I Dlaczego Pochwała stworzenia została nazwana „pieśnią słoneczną”?

II Określcie stosunek podmiotu lirycznego do Boga.

III Obraz świata w utworze.

IV Jaki jest stosunek podmiotu lirycznego do śmierci?

V Określcie formę utworu, gatunek i odmianę liryki.

5. Po lekturze Pochwały stworzenia za pomocą „mapy mózgu” (na tablicy lub szarym papierze)

stwórzcie definicję franciszkanizmu):

„usiostrzenie natury”

afirmacja świata franciszkanizm

6. Zapytaj o związek franciszkanizmu z innymi nurtami filozoficznymi średniowieczna. Czy można

dostrzec w postawie świętego Franciszka założenia augustynizmu i tomizmu? Uporządkujcie

chronologicznie te filozofie.

7. Poproś o obejrzenie jednego z fresków Giotta di Bondone, ilustrujących życie św. Franciszka

(podręcznik, s. 103). Podaj krótką informację o asyskich freskach; zapytaj, czy można traktować je

jako średniowieczną biblię pauperum. Odczytajcie fragment Złotej legendy, którego dotyczy ten

fresk.

8. Zinterpretujcie ten tekst kultury, biorąc pod uwagę:

•

kompozycję i kolorystykę dzieła

– zwróć uwagę na centralny punkt fresku – aureolę świętego (dominanta kompozycyjna) oraz na

przecięcie się dwóch diagonali w kompozycji (połączenie tego co ziemskie i boskie, sugerujące

związek człowieka z sacrum); pomocny będzie tu wykres:

diagonale

aureola świętego

•

temat fresku

– wymowa: „usiostrzenie natury”, afirmacja świata stworzonego przez Boga, odwołanie do

fragmentu Ewangelii: „Przypatrzcie się ptakom w powietrzu: nie sieją ani żną i nie zbierają do

spichrzów, a Ojciec wasz niebieski je żywi” (Mt 6, 26);

•

postać świętego

– „świętość sprowadzona na ziemię” , ekspresja ruchów (prawda psychologiczna, realizm ujęcia);

•

obraz natury

– człowiek częścią przyrody, harmonijna wizja świata, prostota, schematyczność drzew.

9. Poproś o wskazanie franciszkańskich inspiracji w polskiej poezji, w utworach: *** [Rozmiłowała

się ma dusza] J. Kasprowicza i Ostatnia piosenka wędrownego czeladnika J. Iwaszkiewicza

(podręcznik, s. 107). Zapytaj, jakie środki artystyczne służą wyrażeniu postawy franciszkańskiej

(polecenie 1).

Zadanie domowe.

Przygotuj pięciominutową prezentację na temat:

Literacka i malarska wizja św. Franciszka (na podstawie wybranego fresku Giotta i odpowiedniego

fragmentu Kwiatków św. Franciszka).

KLASA I

Temat: Spotkania z katedrą w tekstach kultury.

Cele lekcji:

– poznanie cech stylu gotyckiego,

– kształcenie umiejętności odbioru dawnych i współczesnych tekstów kultury,

– dostrzeganie różnic w sposobie ujęcia tematu w zależności od środków artystycznego wyrazu,

– kształcenie umiejętności planowania pracy nad zagadnieniem.

Metody i formy pracy:

– projekt,

– metoda oglądowa,

– praca z tekstami kultury.

Środki dydaktyczne:

K. Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002,

albumy ze zdjęciami katedr,

kaseta z filmem T. Bagińskiego pt. Katedra,

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metoda

projektu).

Pojęcia kluczowe:

– styl gotycki,

– teocentryzm,

– tekst kultury,

– alegoria,

– terminy architektoniczne.

Czas: 2 lekcje

Przebieg lekcji:

1. W pierwszej części spotkania z katedrą gotycką proponuję prezentację wcześniej przygotowanych

zagadnień metodą projektu: trzy tygodnie przed zajęciami przedstaw tematy, poproś uczniów

o utworzenie zespołów, które wybiorą zagadnienie zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Sugerując

pozycje bibliograficzne pomocne w opracowaniu tematów, pamiętaj o tekście Gotycka forma Ottona

von Simsona z podręcznika (s. 145).

Lista tematów:

I Architektura zewnętrzna katedry gotyckiej (plan, kształt, detale architektoniczne).

II Wnętrze katedry – elementy architektury.

III Witraże – średniowieczna biblia pauperum.

IV Alegorie w architekturze gotyckiej katedry.

V Gotycka katedra a światopogląd epoki.

Przypomnij każdej z grup o wspólnej realizacji projektu, przygotowaniu planu prezentacji oraz planszy

ilustrującej wybrane zagadnienie. Pamiętaj o udziale uczniów w ocenie projektu (poprzez samoocenę lub

decyzję jury wybranego spośród uczniów).

2. W uczniowskich prezentacjach wymieniane będą liczne terminy architektoniczne. Aby przekonać

się o ich przyswojeniu przez uczniów, rozdaj im karteczki z przykładowymi pojęciami i poproś

o wskazanie elementów architektonicznych na zdjęciach przedstawiających słynne katedry.

Przykładowe pojęcia:

a) plan katedry: nawa, transept, kruchta, prezbiterium, absyda, hala,

b) architektura zewnętrzna: przypora, podpora, łuk, przęsło, iglica,

c) detale: rozety, maswerki, portale, tympanony, wimpergi, biforia, triforia, pinakle, rzygacze,

blindy,

d) wnętrze: empora, sklepienie krzyżowo-żebrowe, stalle, zwornik, wspornik, poliptyk, witraż.

3. Odczytajcie fragmenty listu Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla (podręcznik, s. 147)

i obejrzyjcie Katedrę Tomasza Bagińskiego, następnie porównajcie w tabeli różne obrazy katedry,

korzystając z wzoru:

katedra w ujęciu:

S. Wyspiańskiego

T. Bagińskiego

Człowiek wobec dzieła sztuki

np. sakralizacja katedry („uklęknąć

przed nią jak przed bogiem”),

idealizowany cel wędrówki...

np. chęć poznania fenomenu

budowli, ale i przerażenie

pielgrzyma

Obraz katedry

np. personifikacja, wertykalizm

(gmach „rozmodlił się ku niebu”),

symbol tradycji (budowla „pełna

dumy przeszłości”), „symbol miłości

i wiary”

np. monumentalna budowla, będąca

częścią otoczenia, personifikacja –

„żywa świątynia”, brak ołtarza,

zamiast niego – urwisko (znak

nieobecności Boga?); człowiek

„cegłą” budowli (katedra metaforą

świata, którego integralną częścią

jest człowiek?)

Symbolika światła

np. mistyczna rola światła – znaku

obecności Boga

np. witalna rola światła, pełniącego

rolę budowniczego (metafora

Stwórcy?)

Forma tekstu kultury

list – subiektywizm w odbiorze

dzieła sztuki, plastyczność opisu

artysty

animacja komputerowa –

plastyczność obrazu

4. Zwróć uwagę na żywotność symboliki katedry i różnice w sposobie ujęcia motywu, wynikające

z różnych form przekazu. Zapytaj, czy Katedrę T. Bagińskiego można uznać za dzieło sztuki.

Zadanie domowe.

Poetycka wizja katedry w utworze J. Przybosia (podręcznik, s. 148).

KLASA I

Temat: Ołtarz Wita Stwosza – późnogotycka biblia pauperum.

Cele lekcji:

– poznanie późnogotyckiego tekstu kultury, będącego wykładem teologii maryjnej,

– dostrzeganie związków dzieła sztuki ze światopoglądem epoki,

– doskonalenie umiejętności odczytywania tekstów kultury, analizy porównawczej.

Metody i formy pracy:

– hipoteza interpretacyjna,

– pogadanka,

– praca z tekstem kultury.

Środki dydaktyczne:

K. Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002,

albumy ze zdjęciami ołtarza,

karta pracy ze schematem kompozycyjnym ołtarza (załącznik).

Pojęcia kluczowe:

– styl gotycki,

– poliptyk,

– biblia pauperum,

– realizm,

– motywy maryjne.

Czas: 1 lekcja

Przebieg lekcji:

1. Poproś o przypomnienie znanych już uczniom średniowiecznych biblii pauperum, zastanówcie się

nad ich związkiem ze światopoglądem epoki.

2. Zapytaj o okoliczności powstania ołtarza Wita Stwosza, a także o artystę (uczniowie mieli wcześniej

przygotować genezę dzieła). Interesujące są także późniejsze dzieje ołtarza, warto o nich

porozmawiać.

3. Na podstawie ilustracji i informacji w podręczniku (s. 150, 151) przeanalizujcie kompozycję tego

dzieła sztuki, zwracając uwagę na trójdział w pionowym i poziomym układzie (symbolika cyfry

trzy):

zwieńczenie

skrzydła

korpus główny skrzydła

(szafa)

predella

4. Rozdaj uczniom karty pracy, poleć nadanie tytułów kolejnym częściom otwartego poliptyku, np.:

I Zaśnięcie Maryi Panny

II Wniebowzięcie Maryi

III Koronacja Maryi

IV Św. Stanisław

V Św. Wojciech

VI Zwiastowanie

VII Narodzenie Jezusa

VIII Hołd Trzech Króli

IX Zmartwychwstanie

X Wniebowstąpienie Jezusa

XI Zesłanie Ducha Świętego

XII Drzewo Jessego

5. Zinterpretujcie ideę ołtarza, w tym celu podziel klasę na grupy i poproś o zapisanie hipotez

interpretacyjnych. Hipotezy powinny uwzględniać następujące aspekty:

– ołtarz jest wyrazem średniowiecznego teocentryzmu i kultu maryjnego (w centralnej części Stwosz

przedstawił typowy motyw ikonograficzny – Wniebowzięcie Matki Chrystusa, jej tryumf w Raju),

– artysta połączył dzieje Maryi z losami Chrystusa (awersy przedstawiają tajemnice radosne

i chwalebne), w ten sposób podkreślił udział Matki w dziele Odkupienia, a także ludzki wymiar

Boga chrześcijan,

– szafa obrazuje dwie przestrzenie: ziemską (zaśnięcie) i boską (Koronacja w niebiosach), co

symbolizuje pośmiertny los człowieka, jego duchowe zmartwychwstanie (ziemska egzystencja

wędrówką ku Bogu).

Wszystkie hipotezy powinny być zapisane na tablicy i krótko uzasadnione, następnie przedyskutowane

i ewentualnie zmodyfikowane.

6. Warto skupić uwagę na kluczowej scenie zaśnięcia Maryi, poproś o jej opisanie (krótka notatka

w zeszycie), następnie wspólnie zinterpretujcie tę część ołtarza (apostołowie symbolizują

społeczność chrześcijańską, oddającą cześć Matce Boga, ich różnorodne reakcje sugerują

bezradność człowieka wobec zagadki śmierci lub świadomość ludzkiego przeznaczenia, ostatnie

chwile Maryi, kruchej istoty na ziemi obrazują przemijanie tego, co ziemskie i równocześnie

wieczność duszy – scena Zaśnięcia nierozerwalnie wiąże się z obrazem Wniebowzięcia). Zwróćcie

uwagę na detale ołtarza oraz na wielką rolę szczegółu w realistycznym ukazaniu scen religijnych

i kolorytu epoki Wita Stwosza.(por. ilustracje z podręcznika, s. 152).

7. Zinterpretujcie wiersz Zbigniewa Herberta pt. Uśnięcie NMP (podręcznik, s. 153), biorąc pod

uwagę: poetycką wizję sceny oraz wizerunek Maryi (interesująca z uwagi na ideę ołtarza jest

metafora: „upada coraz wyżej”, poproś o jej odczytanie). Wykonajcie także polecenie pierwsze ze

s. 153 w podręczniku.

Zadanie domowe.

Matka Boga w średniowiecznych tekstach kultury. Porównaj trzy wizerunki Maryi: w Bogurodzicy,

Lamencie świętokrzyskim i w ujęciu Wita Stwosza.

Karta pracy

II

VI

I

VII

VIII

IX

XI

X

XII

III

V

IV

KLASA I

Temat: Życie i pasja... dzieje świętego Wojciecha zobrazowane na Drzwiach gnieźnieńskich.

Cele lekcji:

– dostrzeganie związków dzieła sztuki ze światopoglądem epoki,

– poznanie schematu hagiograficznego średniowiecznego męczennika,

– doskonalenie umiejętności odczytywania tekstów kultury, analizy porównawczej.

Metody i formy pracy:

– burza mózgów,

– elementy metody circeptu,

– pogadanka,

– praca z tekstem kultury,

– praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

Katechizm księdza Twardowskiego. Myśli o życzeniach Pana Jezusa. Teksty wybrała, ułożyła i opracowała

A. Iwanowska, Kraków 2002,

albumy ze zdjęciami Drzwi gnieźnieńskich,

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 (tu: metody:

„burzy mózgów” i circeptu).

Pojęcia kluczowe:

– hagiografia,

– biblia pauperum,

– świętość,

– wzorzec parenetyczny,

– tekst kultury.

Czas: 1 lekcja

Przebieg lekcji:

1. Lekcję na temat jednego ze wzorców osobowych średniowiecza warto rozpocząć rozmową na temat

świętości, jej współczesnego rozumienia. W tym celu, aby rozważyć, czym jest świętość, posłuż się

elementami metody circeptu. Zapisz na tablicy pojęcie, następnie poproś o podanie krótkich

określeń, które charakteryzują świętość (metoda „burzy mózgów”). Skojarzenia zapiszcie po lewej

stronie tablicy, następnie poszukajcie antonimów do zapisanych określeń i zapiszcie je po prawej

stronie tablicy.

2. Utworzoną mapę pojęcia należy przedyskutować: poproś uczniów, aby wyrazili swoje opinie na

temat różnych sposobów rozumienia świętości. Prowadząc dyskusję, możesz się odwołać do

znanego uczniom Kazania na Górze (błogosławiony synonimem świętego) oraz do Katechizmu ks.

Twardowskiego, zawierającego ciekawe spostrzeżenia na ten temat, np. poprosić o skomentowanie

cytatów:

„Jeżeli ktoś z nas nie będzie umierał jako święty, zmarnuje swoje życie, nie wypełni swego

zasadniczego powołania”.

„Są dwa różne pojęcia: kanonizacja i świętość. (...) Trzeba się modlić o swoją świętość, a nie

o kanonizację”.

„Błogosławiony to ten, który umiał kochać, umiał być świętym”.

3. Uczniowie mieli wcześniej przygotować biografię świętego Wojciecha, poproś o jej przedstawienie.

4. Dokonajcie analizy Drzwi gnieźnieńskich. Jakie treści komunikowały one wiernym? Które z nich

mają charakter cudu, są świadectwem świętości Wojciecha? Jak został przedstawiony ten

męczennik?

5. Zwróć uwagę na schemat hagiograficzny w biografii Wojciecha. Poproś o przypomnienie dziejów

innego chrześcijańskiego męczennika, zgodnych z tym schematem.

żywot (vita) działalność misyjna męczeństwo (passio) kanonizacja kult

6. Poleć uczniom dokonanie dokładnej analizy ziemskiej wędrówki Wojciecha oraz zastanowienie się

nad pytaniem, jak współczesny człowiek postrzega średniowieczny wzorzec świętości.

Polecenia dla grup:

I Przeanalizujcie zdarzenia poprzedzające misję Wojciecha. Które z nich wiążą się ze średniowiecznym

wzorcem ascety? Które stanowią zapowiedź świętości?

II Jaki jest Wasz stosunek do działalności misyjnej? Która postawa jest według Was bliższa świętości:

zaangażowana (św. Wojciech – głosiciel prawd Ewangelii) czy bierna (św. Aleksy – asceta

umartwiający ciało dla zbawienia duszy)?

III Odczytajcie fragmenty Męczeństwa św. Wojciecha (podręcznik, s. 100). Jaka jest wymowa tego

tekstu? Określcie stosunek świętego do śmierci. Zastanówcie się nad znaczeniem pasji Wojciecha. Jak

współczesny człowiek ocenia oddanie życia za wiarę?

IV Zastanówcie się nad historycznym znaczeniem kanonizacji Wojciecha (zwłaszcza dla początków

państwa piastowskiego). Skomentujcie słowa Stefana Swieżawskiego: „Święty Wojciech jest dla tej

epoki jakby kamieniem węgielnym. U podstaw wielkich przemian zawsze znajdują się jakieś wielkie

męczeństwa, jakieś ofiary”.

7. Rozważcie podobieństwa i różnice w dwóch sposobach: ikonicznym i słownym przedstawienia pasji

świętego. Które z nich silniej przemawia do współczesnego czytelnika? (polecenie 1, s. 100).

Zadanie domowe.

Przygotuj prezentację wybranej postaci średniowiecznego świętego na podstawie dwóch tekstów

kultury.