Marian Sztarski

ZUCHWAŁY RAJD

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Warszawa 1987

Okładkę projektował: Jerzy Rozwadowski

Redaktor: Wanda Włoszczak

Redaktor techniczny: Grażyna Woźniak

Przed rajdem

Podczas II wojny światowej walczyły z hitlerowcami nie tylko armie regularne, ale i niezliczone

oddziały partyzanckie, działające na zapleczu sił zbrojnych wroga lub w głębi okupowanych terenów.
Powstawały one we wszystkich podbitych krajach, a w ich szeregach znaleźli się ludzie z różnych środowisk
społecznych; wstępowali do nich ci, którzy pragnęli wolności i nienawidzili faszyzmu.

W Polsce ukazało się wiele książek opisujących przebieg działań partyzanckich u nas i w innych

krajach okupowanych, ale ciągle istnieją jeszcze tematy przez autorów nie poruszane lub niedostatecznie
spopularyzowane. Do takich należy między innymi historia powstania i walki zgrupowania Kowpaka,
zgrupowania, które 23 lutego 1944 roku, w 26 rocznicę utworzenia Armii Czerwonej, zostało przekształcone
w Pierwszą Ukraińską Partyzancką Dywizję. (Pełne odtworzenie losów i dokonań oddziału, a później
zgrupowania, przekroczyłoby ramy objętościowe niewielkiego tomiku, dlatego autor skoncentrował się na
jednym tylko fragmencie jego działań — ale jakże istotnym i bliskim polskiemu czytelnikowi — odtworzył
szósty rajd kowpakowców przeprowadzony na ziemiach polskich).

Droga, jaką przebył mały oddział partyzancki, by po przeszło dwóch latach walki przeistoczyć się w

dywizję, była dramatyczna i nietypowa, tym bardziej że w ZSRR powstały tysiące podobnych oddziałów i
wiele z nich nie tylko nie rozwinęło się, ale zostały zlikwidowane. Natomiast kowpakowcy, zmagając się z
przygniatającą przewagą wroga, nie dali się zniszczyć lub rozproszyć, przeciwnie, rośli w siłę i zadawali
coraz dotkliwsze ciosy hitlerowcom.

Swe sukcesy zawdzięczali nie tylko odwadze, bohaterstwu i pogardzie śmierci, ale także „partyzanckiej

smykałce”, specyficznej i ciągle udoskonalanej taktyce walki partyzanckiej, w której wykorzystano
doświadczenia Sidora Kowpaka, szeregowca carskiej armii, partyzanta, a później oficera w wojnie domowej,
kiedy to był podwładnym sławnego Czapajewa, oraz wiedzę wojskową komisarza oddziału kapitana Semena
Rudniewa. Obaj byli Ukraińcami i pochodzili z Putywla, niewielkiego miasta rejonowego sumskiego
obwodu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Wojska hitlerowskie zbliżyły się do Putywla 10 września 1941 roku i wówczas to udał się do

pobliskiego lasu spadczyńskiego pięćdziesięcioletni Sidor Kowpak, przewodniczący Miejskiej Rady
Narodowej tego miasta, by zgodnie z poleceniem miejscowego komitetu partyjnego z lipca 1941 roku
utworzyć tam oddział partyzancki. Jak wynika z jego wspomnień, oddział ten, nazwany oddziałem „Dieda”
{„Dziadek”), powstał 22 września, liczył czterdzieści osób i składał się z dwóch grup: cywilów, aktywistów
z Putywla, przeważnie ludzi starszych, bez wyszkolenia wojskowego, oraz czerwonoarmistów, którzy
pochodzili z rozbitych w okrążeniu jednostek.

Ponad miesiąc później ludzie „Dieda” spotkali się z dwudziestoosobowym oddziałem partyzanckim

kapitana Semena Rudniewa, który przez długie lata służył w Armii Czerwonej, a od 1938 roku był
przewodniczącym rady rejonowej Osoawiachimu w Putywlu i zajmował się przysposobieniem wojskowym
młodzieży. Rudniew zawsze nosił wąsy i, wzorując się na nim, wąsy nosili też jego podwładni, stąd też
zwano ich „wąsalami”.

Po owym spotkaniu oddziały połączyły się (dowódcą został Kowpak, komisarzem Rudniew) i 18

października 1941 roku grupa liczyła 58 partyzantów uzbrojonych w 49 karabinów, 6 pistoletów
maszynowych, jeden stary ręczny karabin maszynowy oraz pewną liczbę min założonych niegdyś na
pobliskich polach przez cofające się oddziały radzieckie.

Kowpak szybko zrozumiał, że osiadły tryb życia oddziału nie daje szans na żadne sukcesy, co gorsza,

może skończyć się likwidacją przebywającej w jednym miejscu grupy, a ponadto jego działalność
dywersyjna będzie ograniczona do niezbyt rozległej przestrzeni. Dlatego postanowił zastosować manewr,
który jego zdaniem mógł zapewnić przewagę nad licznymi i dobrze uzbrojonymi hitlerowskimi jednostkami
lub ich sojusznikami.

W czasie akcji partyzanci, na koniach, wozach lub saniach, przemykali polnymi lub leśnymi drogami,

atakowali okupanta w rejonach, w których ataku się on nie spodziewał, i znikali z miejsca walki. Ciągły
ruch, nieustanne rajdy stały się podstawowym elementem taktyki, a zarazem specyficzną formą walki z
wrogiem. Kowpakowcy w dzień odpoczywali — latem w lesie, zimą w wioskach leżących w lasach lub z
dala od uczęszczanych dróg — a w nocy następował wymarsz do miejsca następnego biwaku. Jeśli po
drodze spotykali wroga, rozbijali go i maszerowali dalej.

Coraz znaczniejsze sukcesy Kowpaka spowodowały, że zaczęli do niego napływać liczni ochotnicy.

Oddział rozrastał się i stopniowo przekształcał w zgrupowanie. Bezkarnie dotychczas panoszący się na
Ukrainie okupant już po pierwszych uderzeniach kowpakowców poczuł się niepewnie, a terroryzowana
ludność zrozumiała, że wróg nie jest taki straszny, że można go bić i zwyciężać.

W ślad za przemieszczającym się nieustannie oddziałem szły opowieści o Kowpaku i jego dywizjach, o

armatach i czołgach zmiatających jak burza napotkanego na drodze wroga. Wkrótce historie te zaczęły
wyprzedzać partyzantów i budziły trwogę w mniejszych niemieckich garnizonach. Przy wejściach do lasów i
przed obiektami komunikacyjnymi okupant zaczął instalować specjalne tablice z napisem: „Uwaga,
Kowpak”.

W roku 1942 sława zgrupowania Kowpaka przekroczyła już linię frontu, a jego dowódca został

odznaczony po raz pierwszy medalem Złotej Gwiazdy Bohatera Związku Radzieckiego i awansowano go do
stopnia generała.

Aczkolwiek zgrupowanie Kowpaka składało się głównie z Ukraińców, to jednak nie brakowało w nim

partyzantów innych narodowości, między innymi i Polaków, których było kilkudziesięciu.

Szczególną rolę odegrali Polacy podczas opisywanego w tym tomiku rajdu „polskiego”, kiedy to

oddział dotarł na Lubelszczyznę i tu, na dalekim do niedawna zapleczu frontu wschodniego, zaczął siać
trwogę wśród okupanta i jego pomocników.

Pierwsza Ukraińska Dywizja Partyzancka im. S. Kowpaka walczyła w Puszczy Solskiej, lasach

janowskich i sieniawskich, dotarła nad San, zaatakowała lubelski węzeł kolejowy i przeszła na północ, do
Puszczy Białowieskiej. Jej działania miały szczególny charakter, ponieważ był to najsilniejszy oddział
partyzancki, jaki walczył na ziemiach polskich, i trzeba tu dodać, że mówiąc o sile, mamy na myśli nie tylko
liczbę partyzantów, która wynosiła około dwóch tysięcy żołnierzy, ale przede wszystkim siłę ognia i
doświadczenie w prowadzeniu walk. W czasie rajdu „polskiego” dywizja dysponowała własną i zdobyczną
bronią, setkami pistoletów maszynowych, wieloma dziesiątkami erkaemów i cekaemów, miała wiele
granatników, kilka moździerzy i armat, duże zapasy granatów, min i materiałów wybuchowych. Zwykłych
karabinów, pistoletów i rewolwerów nikt nawet nie liczył.

Drugą cechą szczególną działalności 1 UDP na ziemiach polskich była współpraca z ludnością polską,

dla której kowpakowcy byli sojusznikami nie tylko w walce z okupantem, ale również z grasującymi na tych
terenach bandami UPA. Z kowpakowcami ściśle współdziałali cywile, którzy spełniali rolę przewodników,
woźniców oraz gościnnych gospodarzy, i, co ważniejsze, partyzanci, członkowie oddziałów AK, BCh i AL.
Współpraca ta miała charakter doraźny, gdy członkowie tych organizacji udzielali zgrupowaniu wszelkiej
pomocy, włącznie z braniem udziału w prowadzonych walkach z własnej inicjatywy, oraz charakter
zorganizowany, kiedy to walczyły wspólnie całe oddziały, gdyż takie otrzymały polecenia od swoich
przełożonych. I nie chodzi tu wyłącznie o oddziały AL, ale także o grupy należące do AK i Bch.

Kijów — Owrucz — Sabyczyn

O świcie 28 grudnia 1943 roku z wyzwolonego przed niespełna dwoma miesiącami Kijowa wyruszyła

na północny zachód dziwna kolumna. Czternaście potężnych ciężarówek — Studebakerów, wyładowanych
po brzegi skrzyniami, pojemnikami i tobołami, między którymi usadowili się ludzie. Niektóre wozy
holowały za sobą armaty.

Kolumna poruszała się wolno wśród gruzów, lejów i wybojów straszliwie okaleczonej stolicy

Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Droga za miastem, usiana wrakami pojazdów, z wieloma
objazdami i zamarzniętymi koleinami, też nie była dużo lepsza, toteż zdarzały się odcinki, na których przez
godzinę przejeżdżano zaledwie kilka lub kilkanaście kilometrów.

W szoferce pierwszej ciężarówki, tuż obok kierowcy, siedział dowódca kolumny, przystojny mężczyzna

w mundurze podpułkownika, z długą, kasztanowatą brodą opadającą na piersi. W szoferkach pozostałych
wozów ulokowali się oficerowie w mundurach Czerwonej Armii, natomiast ludzie na ciężarówkach ubrani
byli z niewiarygodną wprost różnorodnością. Nosili ubrania cywilne, mundury radzieckie, a nawet ubiory
wojskowe armii niemieckiej, rumuńskiej i węgierskiej. Te dziwne stroje świadczyły, że nie jest to oddział
regularny Czerwonej Armii, jednak nie była to też kolumna „cywilów”.

Tylko wtajemniczeni, i to bardzo niewielka ich liczba, wiedzieli, że jest to uzupełnienie dla zgrupowania

partyzanckiego Kowpaka, zaś brodacz w mundurze podpułkownika to jego nowy dowódca, Petro Petrowicz
Werszyhora.

Większość z ponad stu pasażerów ciężarówek stanowili młodzi, jednak zahartowani w walce i

doświadczeni, partyzanci. Po niedawnym wyzwoleniu ich ziem zostali skierowani do dyspozycji
Ukraińskiego Sztabu Partyzanckiego i jako ochotnicy, mający prawo wybrać najskuteczniejszy ich zdaniem
sposób dalszej walki z okupantem, wyrazili chęć wstąpienia do legendarnego już partyzanckiego
zgrupowania Sidora Kowpaka. Teraz zadowoleni i podnieceni gwarzyli o tym, co czeka ich, kiedy dotrą do
celu. Między tymi zdrowymi, tryskającymi radością chłopcami, widać było blade, wymizerowane twarze
tych, którzy przez długi czas przebywali w szpitalach. Wszystkich ich łączyło jedno dążenie — dotrzeć do

zgrupowania, które dla jednych było jak gdyby rodzinną jednostką, dla drugich natomiast najsławniejszym w
ZSRR oddziałem partyzanckim, do którego dostać się było dużym zaszczytem. Oprócz partyzantów na
ciężarówkach znajdowali się też specjaliści wojskowi: radiotelegrafiści ze swoim sprzętem, saperzy,
artylerzyści, oficerowie polityczni i personel medyczny. Podstawowym ładunkiem ciężarówek było 40 ton
uzbrojenia, amunicji i materiałów wybuchowych.

A kim był ich dowódca, nazywany zazwyczaj „Borodą”, ze względu na bujny, jasnokasztanowaty zarost

okalający pozornie dobroduszną twarz? Jego stosunkowo wysoki stopień wojskowy mógł sugerować, że był
zawodowym oficerem, w rzeczywistości jednak przed wojną wykonywał zawód jak najbardziej cywilny i
pokojowy — był w Kijowie reżyserem filmowym.

Werszyhora miał trudne i smutne dzieciństwo. Urodził się w 1905 roku we wsi Sewerynowcy w

Mołdawii. Jego rodzice, nauczyciele wiejscy, zmarli, gdy chłopiec skończył 13 lat. Młody gimnazjalista,
którym był wówczas, stracił wszelkie środki utrzymania, wrócił do rodzinnej wsi i pasł tam bydło. Potem
pracował w młynie, a następnie jako „piśmienny” awansował na gminnego sekretarza. W 1929 roku
rozpoczął czynną służbę wojskową w orkiestrze pułkowej. Po zakończeniu służby komisarz pułku, który
dostrzegł jego zdolności aktorskie i muzykalność, skierował go do szkoły artystycznej w Odessie. Tam
Werszyhora ukończył fakultet reżyserski i zaczął pracę jako aktor i reżyser. Jednocześnie studiował w
akademii filmowej pod kierunkiem Eisensteina i Dowżenki. Po zakończeniu studiów wyreżyserował według
własnego scenariusza film o rodzinnej Mołdawii.

Miał jednak plany bardziej ambitne — marzył o filmach ukazujących walkę o wolność takich

bohaterów, jak Mołdawianin Kotowski, partyzant z okresu najazdu Napoleona Dawydow, Włoch Garibaldi.
Jego plany i marzenia runęły z chwilą, gdy rozległ się niespodziewany ryk syren alarmu przeciwlotniczego i
zabrzmiało straszliwe dla setek milionów ludzi słowo „wojna”. To ona, to wojna, zmusiła Werszyhorę do
pisania scenariuszy w naturalnym plenerze, do rejestrowania dramatycznych obrazów za pomocą krwi
własnej i swoich żołnierzy. To ona spowodowała, że jechał teraz z Kijowa w nieznane, by wziąć udział w
tworzeniu ,,drugiego frontu”, by dźwigać na własnych barkach odpowiedzialność za śrnierć i życie około
dwóch tysięcy swych przyszłych podwładnych.

W ciągu ostatnich dni spędzonych w Kijowie Werszyhora spał niewiele, gdyż załatwiał setki spraw,

dotyczących należytego zaopatrzenia zgrupowania przed następnym rajdem. Wystarczyło bowiem
zapomnieć o jakiejś pozornej drobnostce, np. o narzędziu chirurgicznym, zapalnikach do min określonego
typu czy mapach sztabowych jakiegoś odcinka zaplanowanej trasy, by później drogo za to zapłacić. Dawniej
myślał o tym Kowpak, ale teraz, kiedy po pobycie w szpitalu miał udać się na nie wiedzieć jak długo
trwającą kurację, obowiązki te spadły na jego następcę „Borodę”.

Monotonny warkot silnika działał jak kołysanka, nic więc dziwnego, że zmęczony dowódca zapadał co

jakiś czas w drzemkę, z której budziły go silne wstrząsy, kiedy ciężarówka wpadała do przykrytej śniegiem
głębokiej koleiny lub nie dosyć solidnie zasypanego leju po wybuchu bomby. Przed zamkniętymi oczyma
drzemiącego Werszyhory przesuwają się kolejne etapy tej straszliwej wojny, której finał może już wkrótce
nastąpi.

Oto widzi się na boisku piłkarskim w Połtawie, gdzie w przyspieszonym ternpie formowała się 264

dywizja piechoty i gdzie on, zmobilizowany „cywil”, zostaje wyznaczony na kwatermistrza pułku. Pierwsze
zadanie i pierwsza klęska. Po dwóch godzinach sprawowania tej odpowiedzialnej funkcji zostaje
przeniesiony na zastępcę dowódcy plutonu.

I następny obraz. Buraczane pole na prawym brzegu Dniepru, niedaleko Kaniowa koło wsi Stepańce.

Artyleryjska nawała wali się na jego pluton, jeszcze dzisiaj słyszy straszliwy huk rozrywających się
pocisków. I oto sprawdzian, przez który musi przejść każdy nieostrzelany rekrut... Sprawdzian, po którym
zostaje się prawdziwym żołnierzem lub tchórzem. Werszyhora nie wytrzymał wówczas nawały ogniowej i
wycofał się na swój punkt obserwacyjny. Do końca życia nie zapomni słów, które padły wtedy pod jego
adresem z ust oficera politycznego pułku:

— Ech, towarzyszu zastępco plutonu, a ja liczyłem na was bardziej niż na kogokolwiek. Z was przecież

inteligentny człowiek.

Gdy nawała artyleryjska ucichła, rozpoczął się atak. Pluton Werszyhory zaczęli z boku obchodzić

Niemcy. Ktoś krzyknął: „Dowódcę zabili!” Jego ludzi ogarnęła panika. I wtedy zrozumiał, że musi objąć
dowództwo, że jego miejsce jest z żołnierzami ostrzeliwanymi gęsto przez wroga. Tego dnia uświadomił
sobie jeszcze jedno, że na wojnie nie można uciekać, a jeśli trzeba się cofać, należy to czynić z twarzą
zwróconą do wroga. Kiedy dotarły do niego te prawdy, dogonił pluton i zmusił go do posłuszeństwa. Kazał
żołnierzom paść i ostrzeliwać się w miarę spokojnie, kazał odstępować na komendę i znowu się kłaść, i
znowu strzelać. Tak dotarli do okopów znajdujących się na skraju wsi, skąd mogli już prowadzić
zorganizowany ogień. W ten sposób on stał się prawdziwym dowódcą, a jego podwładni żołnierzami, którzy

już nigdy nie rzucali się do panicznej ucieczki.

Werszyhora ocknął się, rozejrzał dokoła,, a po chwili już bystrym wzrokiem zlustrował wolno sunące

pojazdy. Wszystko było w porządku. Mógł jeszcze chwilę odpocząć. Usiadł wygodniej i znów oddał się
wspomnieniom.

Jest koniec sierpnia 1941 roku i on z aparatem fotograficznym zawieszonym na szyi stoi na czele

frontowych fotoreporterów 40 armii. Pamięta stanowisko dowodzenia dowódcy 13 dywizji piechoty gwardii
słynnego pułkownika, później generała, Rodimcewa, gdzie, jako korespondent wojenny, nieświadomie uczył
się trudnej sztuki dowodzenia... W końcu postanowił zrezygnować z biernej roli obserwatora i samemu
wziąć się za wojowanie. Chciał zostać wywiadowcą. Prośbę jego chętnie spełniono i po dziesięciodniowym
przeszkoleniu po raz pierwszy 13 czerwca 1942 roku zrzucono go ze spadochronem, razem z
radiotelegrafistką, na „małą ziemię”. Była to wówczas stosunkowo niewielka przestrzeń na zapleczu wroga
w lasach nad brzegiem Desny.

Panowali tam partyzanci. Werszyhora, a ściślej mówiąc wywiadowca o pseudonimie „Lezwije”

(„Ostrze”), obdarzony niezwykłą wprost spostrzegawczością, umiejący analizować i uogólniać, objeżdżał
oddziały i z różnorodnych informacji wybierał te najcenniejsze dla dowództwa Frontu Briańskiego.
Odwiedzając partyzantów „Lezwije” zrozumiał, że zwiad „leśnej braci” pracuje chaotycznie, bez znajomości
rzeczy. Dlatego też wkrótce nie tylko gromadził i analizował informacje, ale zaczął wydawać instrukcje, jak
je zbierać.

Niekiedy „Lezwije” sam przedostawał się przez linię frontu na „wielką ziemię”, by znów wrócić drogą

powietrzną do walczących oddziałów, niekiedy towarzyszyli mu jego pomocnicy, wśród których wyróżniał
się szczupły czarnooki kapitan Iwan Biereżnoj oraz Władimir Ziebołow, zwiadowca szczególnego rodzaju.

Władimir Ziebołow nie miał rąk. Stracił je podczas wojny fińskiej, kiedy to przywieziono go do szpitala

z odmrożonymi kończynami. Wojskowy lekarz, który zajął się wówczas młodym żołnierzem, robił, co mógł,
aby jego podopieczny nie został kaleką na całe życie. Niestety. Lewą rękę trzeba było amputować w stawie
łokciowym, prawą w przegubie. Wołodia początkowo rozpaczał, później jednak oswoił się z kalectwem. W
miarę upływu czasu coraz sprawniej posługiwał się kikutami. Po wojnie został nawet studentem
Moskiewskiego Instytutu Prawa. Wykładowcy cenili go za dociekliwość i błyskotliwą inteligencję. Gdy
hitlerowcy napadli na ZSRR, zgłosił się do Wojenkomatu.

— Wyślijcie mnie na tyły wroga — zażądał.
Nie chciano z nim rozmawiać i wówczas Ziebołow poszedł do Komitetu Centralnego Komsomołu. Tam

wysłuchano go uważniej, próbowano wyperswadować ten pomysł, ale on nie ustąpił. Skierowano go więc do
szkoły zwiadowców. Ziebołow nie zawiódł. Przebrany później w żebracze łachmany swobodnie poruszał się
po zajętych przez Niemców terenach i zbierał informacje. Dostarczał Werszyhorze niezwykle cenne z punktu
widzenia wywiadowczego materiały.

Po pewnym czasie zbieranie informacji i przekazywanie ich sztabom walczących jednostek przestało

wystarczać „Lezwiji”. Zaczął więc doradzać partyzantom, jakie obiekty powinni niszczyć i w którym
punkcie atakować, by pomóc działaniom frontowym. Dowódcy oddziałów słuchali jego rad i nigdy tego nie
żałowali.

Jedną z pierwszych akcji, które wykonano po naradzie z Werszyhorą, było wysadzenie torów przy

węźle kolejowym Briańsk. Przerwa w ruchu trwała dość długo i zgromadzone w tym rejonie transporty
wojskowe wroga nie mogły iść do przodu. Nie mogli też Niemcy wycofać ich ani posłać na front drogą
okrężną. Na zakorkowany z obu stron węzeł wezwał „Lezwije” drogą radiową bombowce radzieckie. Po
nalocie cztery transporty z amunicją wyleciały w powietrze, zmiatając wokół wszystko z powierzchni ziemi.
Po trzech dniach, które upłynęły od tej akcji, od swego bezpośredniego dowództwa otrzymał Werszyhora
naganę za niesubordynację, a po pięciu dniach nadszedł gratulacyjny radiogram od Rokossowskiego,
ówczesnego dowódcy Frontu, który przyznał mu jednocześnie drugi już Order Czerwonego Sztandaru.
Nagana była reakcją na jego radiotelegram z niecenzuralnymi sformułowaniami, który nadał, kiedy
hitlerowcy zaczęli naprawiać tory, a wezwane wcześniej bombowce nie nadlatywały; nagrodę przyznano mu
za „wytrwałość i upór w dążeniu do celu”. Sukces ten sprawił, że Werszyhora coraz częściej brał udział w
akcjach dywersyjnych, aczkolwiek wywiadowcy nie mieli do tego prawa.

W tym czasie do lasów briańskich przedzierał się ze stepów Ukrainy opromieniony sławą Kowpak, o

którym fama głosiła, że ma czołgi i działa, dlatego zwycięża. Były fotokorespondent „Lezwije” nie mógł
sobie odmówić takiej gratki, jak spotkanie z tą niemal legendarną postacią. Na koźle jednokonnej orłowskiej
furmanki, razem z szesnastoletnią radiotelegrafistką, udał się więc w daleką drogę. Jechali długo umęczyli
się bardzo. Pokonanie dziewięćdziesięciu kilometrów bezdroży dla woźnicy nie mającego żadnego
doświadczenia i młodej dziewczyny, niemal dziecka, to wyczyn nie lada. Przez całą drogę walczyli ze
spadającym kabłąkiem, odpinającym się chomątem i całym opornym wehikułem. Tracili już nadzieję, że

kiedykolwiek dotrą do celu, gdy w lesie koło chutoru Michałowskiego dostrzegli dwukonny ukraiński wóz
wypełniony „leśnymi”. Ci zaprowadzili ich do obozu, który wywarł na przyjezdnych ogromne wrażenie.

Werszyhora z zainteresowaniem rozglądał się dokoła i starał się zapamiętać jak najwięcej szczegółów z

malowniczego obrazu, jaki roztoczył się przed jego oczyma. W pierwszym momencie miał wrażenie, że
znalazł się w cygańskim obozie, ale nic w tym dziwnego, skoro w istocie cygański tryb życia prowadzili
partyzanci Kowpaka. Jak urzeczony patrzył na liczne wozy z luśniami, do których przymocowane były
namioty węgierskie, niemieckie i rumuńskie, na stojące na skrzyżowaniach cekaemy i moździerze
rozmaitego pochodzenia i wieku, na wartowników palących aromatyczny tytoń lub cygara i leniwie
spluwających przez zęby. Stał tak, patrzył i czuł rodzinny klimat Ukrainy i jej zadzierżystej wojowniczości,
klimat jakby odradzającej się Siczy Zaporoskiej.

Partyzancki sztab mieścił się pod wyniosłą jodłą, koło której ustawiono węgierski samochód sanitarny.

Z boku, za ogrodzeniem, tkwiły jakieś stoły, a właściwie proste deski oparte na czterech wbitych w ziemię
kołkach. Wąsata „maszynistka” żywo stukała na małej przenośnej maszynie do pisania — później okazało
się, że to był starszy lejtnant Wojciechowicz. Kowpak miał wkrótce przybyć, więc „Boroda” rozglądał się
ukradkiem, czy nie dostrzeże gdzieś tych legendarnych czołgów i dział.

W końcu za drzewami ukazało się kilku jeźdźców. Na przedzie, na wysokim koniu, jechał wychudzony

starzec w jakimś przedziwnym cywilnym ubiorze. Obok niego na wspaniałym arabskim rumaku siedział
wyniosły wojak — komisarz o czarnych jak smoła wąsach i bystrym wzroku. Starzec przypominał ekonoma
objeżdżającego gospodarstwo. Oddał dokumenty, które mu „Boroda” podał, ze słowami:

— Papierek schowaj, tu on niepotrzebny.
Zarówno dowódca, jak i pozostali jeźdźcy bacznie przyglądali się nowo przybyłemu. Po latach Wasyl

Wojciechowicz napisał, że ten sympatyczny brodacz zwrócił na siebie powszechną uwagę. To
zainteresowanie było zrozumiałe, gdyż dotychczas żaden z ludzi Kowpaka nie widział majora służby
kwatermistrzowskiej na zapleczu frontu, i to w tak oryginalnym stroju. Werszyhora był bowiem ubrany w
niebieską marynarkę i szerokie spodnie wpuszczone w cholewy butów, na głowie miał cyklistówkę, a na szyi
nieodłączny aparat fotograficzny. Kowpak polecił swoim podwładnym, by nakarmili gościa, i w tym
momencie Werszyhora zrozumiał, że nie opuści już tego człowieka, że z nim i jego oddziałem zwiąże swe
dalsze losy.

Korzystając z kolejnego wypadu na „wielką ziemię”, przekonał swych przełożonych, że jego miejsce

jest w oddziale Kowpaka, gdzie będzie mógł rozwinąć działalność rozpoznawczą na większą głębokość z
pożytkiem dla wyższych organów dowodzenia. Rzeczowo uzasadnił swoje racje, powołując się na własne
doświadczenie. Wysłuchano go z uwagą, ale na decyzję musiał poczekać.

I oto 9 września 1942 roku Werszyhora wraz i osiemnastoma fizylierami i dwoma radiotelegrafistami

pod dowództwem Bereźnego został przyjęty do oddziału Kowpaka. Dowódca przyglądał się bacznie
działalności nowego podwładnego, a kiedy stwierdził, że wywiązuje się on doskonale z różnych
powierzanych mu doraźnie zadań, w grudniu 1942 roku mianował go swym zastępcą do spraw zwiadu i
kontrwywiadu. Jeszcze wówczas Werszyhora nie był członkiem WKP (b).

I kolejne wspomnienie z pełnego wydarzeń życia czasu wojny. Werszyhora widzi się w gabinecie

dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego generała armii Nikołaja Watutina, najmłodszego dowódcy Frontu w
Czerwonej Armii (niecałe cztery miesiące później został śmiertelnie ranny w czasie walki z nacjonalistami
ukraińskimi).

Oficjalnie przybył tam po to, by zreferować generałowi przebieg ostatniego rajdu karpackiego, w

rzeczywistości jednak chodziło o coś więcej, o uzyskanie broni, amunicji i innych materiałów niezbędnych
do prowadzenia dalszych działań. A sprawa nie była prosta, gdyż wszystko to, czego domagali się
partyzanci, było również potrzebne jednostkom frontowym i w tej sytuacji decyzja musiała zapaść aż na tak
wysokim szczeblu.

Najtrudniejszy był początek. Okazało się, że przygotowana w partyzanckiej bazie mapa rajdu

karpackiego nie chciała się zmieścić na stole sztabowym w gabinecie generała. Rzeczywiście była ona
ogromna. Została opracowana przez Wojciechowicza, a wykonana przez Tutuczenkę, architekta i rysownika,
i zaznaczono na niej nie tylko trasę, którą przebyło zgrupowanie, ale także pracowicie wymalowano
wszystkie wysadzone mosty, linie kolejowe, transporty wojskowe, wieże wiertnicze i zbiorniki z ropą oraz
zniszczone czołgi i rozbite jednostki niemieckie. Nie zapomniano nawet o zestrzelonych samolotach.

Werszyhora znalazł się w kłopotliwej sytuacji. Chciał przecież pokazać generałowi to starannie

wykonane dzieło i przedstawić osiągnięcia zgrupowania, w którym walczył, a nie wiedział, co zrobić z tą
przeogromną płachtą. Wreszcie pomógł mu Nikita Chruszczow, ówczesny członek Rady Wojennej Frontu.
Zaproponował po prostu, by rozłożył mapę na podłodze.

Teraz posypały się pytania, krótkie i zwięzłe, i, jak zaznaczył generał, również lakoniczne miały być

odpowiedzi. Werszyhora, choć świetnie przygotował się do tej rozmowy, stał skupiony, ba, chyba nawet
lekko spięty. Wiedział, jak wiele od niego zależy, i nie chciał zawieść towarzyszy walki.

— Ile czasu byliście w górach? — padło wreszcie pierwsze pytanie.
— Dwa i pół miesiąca. — Czuł, jak napięcie opada.
— Skład formacji?
— Kombinowany oddział złożony z czterech batalionów.
— Uzbrojenie?
— Dwie górskie armaty pułkowe siedemdziesięciosześciomilimetrowe, pięć czterdziestek piątek,

trzydzieści dwie rusznice przeciwpancerne, dziesięć moździerzy osiemdziesiąt dwa milimetry, czterdzieści
dwa granatniki pięćdziesiąt milimetrów, około dwustu karabinów maszynowych, czterysta siedemdziesiąt
pistoletów maszynowych. Reszta uzbrojona w karabiny. Broń strzelecka w jednej trzeciej zdobyczna.

— Łączność?
— Siedem radiostacji małej mocy.
— Dokąd doszliście?
— Do radziecko-węgierskiej granicy w rejonie Przełęczy Jabłonowej.
Watutin zerknął na umowne znaki w prawym rogu mapy, podszedł do jej lewego rogu, gdzie kończył się

południowy łuk wypadu karpackiego, podciągnął bryczesy, przyklęknął i opierając się na łokciu pochylił nad
rozpostartą na ziemi płachtą. Obejrzał jeszcze kilka punktów.

— Nieźle oddane — stwierdził. — Ale mam pytania i chciałbym na nie otrzymać jasne, a przede

wszystkim prawdziwe odpowiedzi. Bajek i legend nie potrzebujemy. Są szkodliwsze od najbardziej przykrej
prawdy. Pytanie pierwsze. Co znaczy ta chorągiewka koło wsi Osława Czarna na wschodnim brzegu Prutu,
pod Delatynem?

— Tu nas rozbito.
— Kto?
— Grupa generała Krügera.
— W jakim składzie?
— Dokładnymi informacjami nie dysponujemy. Szacunkowo można przyjąć, że przeciwnik miał nad

nami co najmniej trzykrotną przewagę w ludziach, nie mówiąc o broni maszynowej i ciężkiej. W natarciu
wzięła udział węgierska dywizja górska i czternasta dywizja SS „Galizien”, obydwie tylko częścią sił.
Niemcy rzucili do walki esesmanów z kilku pułków odwodowych i strzelców górskich.

— Wasze straty?
— Ściśle nie mogę odpowiedzieć, ponieważ dotychczas jeszcze wracają całe grupy i poszczególni

partyzanci.

— Ale mniej więcej?
— Trzecia część składu osobowego, całe uzbrojenie ciężkie i tabory. Uzbrojenie po wyczerpaniu

amunicji zostało wysadzone. Konie taborowe zjedliśmy. Generał Kowpak został ranny w nogę, ale zachował
to w tajemnicy, aby partyzanci nie tracili ducha. Generał Rudniew zginął podczas ataku.

— Jak wydostaliście się z okrążenia?
— Siły nasze zostały podzielone na kilka grup, które okrążone w masywie leśnym góry Duś

jednocześnie atakowały wroga i przebijały się na północ do bazy w lasach na pograniczu Wołynia i Polesia.
Ja, na polecenie Kowpaka, objąłem dowództwo najsilniejszej grupy. Zadanie otrzymaliśmy poważne. Nie
tylko przebijać się na północ, ale ściągać na siebie pościg, aby odwrócić uwagę nieprzyjaciela od słabszych
oddziałów, szczególnie zaś od tych, które transportowały rannych. Przy okazji na Podolu i Wołyniu
zorganizowałem sieć wywiadu dla Armii Czerwonej. Ma ona zbierać dane o ruchach wojsk niemieckich.

— Jakie straty zadaliście nieprzyjacielowi?
— Są one zaznaczone na mapie przez obecnego szefa sztabu zgrupowania Wojciechowicza. Obliczył

on, że wyeliminowaliśmy z walki ponad pięć tysięcy żołnierzy, zniszczyliśmy sto siedemdziesiąt
samochodów i trzy czołgi, wysadziliśmy osiem dużych mostów kolejowych i dwadzieścia pięć mostów
drogowych, wykoleiliśmy dwanaście transportów wojskowych i strąciliśmy dwa samoloty. Nasze
zgrupowanie wysadziło też trzydzieści dwie wieże wiertnicze, dwie rafinerie oraz wiele instalacji i
zbiorników z ropą drohobycką.

Watutin przez jakiś czas w milczeniu patrzył na mapę, a potem zwrócił się do Chruszczowa:
— Nie wierzę. Jak sobie chcecie, Nikito Siergiejewiczu, ale ja w to nie wierzę...
— Jeśli jemu nie wierzycie, uwierzcie nam — odpowiedział Chruszczow.
— Nie, nie o to mi chodzi. Nie zrozumieliście mnie, towarzyszu. Ja i jemu wierzę, tylko to się po prostu

nie mieści w głowie.

— To prawda — uśmiechnął się Chruszczow. — Ale jest to jednocześnie dowód, jak wiele warci są nasi

chłopcy.

— No cóż — Watutin westchnął, ale jego oczy się śmiały. — Zatem trzeba im pomóc. Słyszałem, że

musicie uzupełnić sprzęt przed następnym rajdem — zwrócił się do Werszyhory. — Dajcie zestawienie,
podpiszę wam. — A kiedy zatwierdził odpowiedni dokument, spytał: — Gdzie macie punkt odbioru?

— W Owruczu — odpowiedział śmiało Werszyhora.
I znów nastąpiła konsternacja. Wprawdzie Owrucz był wyzwolony przez Czerwoną Armię, ale dalej

droga wiodła przez tereny należące do nieprzyjaciela. Tymczasem „Boroda” nic sobie z tego nie robił, nie
chciał samolotów transportowych ani żadnej innej pomocy. Twierdził, że z Owrucza ładunek zabierze
własnym transportem i dalej pojedzie przez „bramę frontową”, przez leśno-bagniste tereny stanowiące
„ziemię niczyją”, a ściślej „kraj partyzancki”. Ironiczne spojrzenie członków sztabu Frontu zgasił sam
Watutin, który przez dłuższy czas dokładnie przyglądał się mapie.

— Towarzysz ma rację — stwierdził stanowczym głosem. — Tam nie ma żadnej linii frontu. Na zachód

od Owrucza i Białokorowicz do samego Stochodu nie ma ani jednej szosy, a więc Niemcy nie mogą tam
trzymać większych formacji.

I teraz władnie jechali do Owrucza przez nikogo nie niepokojeni. Pod wieczór po przebyciu zaledwie 70

kilometrów kolumna dotarła do Iwankowa, gdzie zatrzymano się na nocleg. Przebycie kolejnych stu
kilometrów zajęło im cały następny dzień. W Owruczu spędzili dwie doby, podczas których transportowany
na ciężarówkach sprzęt przeładowano na sto partyzanckich wozów przysłanych z miejsca postoju
zgrupowania. Do każdego z nich zaprzężona była para wołów, gdyż koni w tych okolicach nie było. Już
dawno zostały zabrane przez okupanta — z tego też względu „pojazdy” te żartobliwie nazywano
furmankami typu Mu-2.

W tym też czasie do przebywającego na kwaterze Werszyhory zgłosił się dowódca partyzanckich

taborów, jego dawny podwładny, kapitan Biereżnoj i jak zwykle żartobliwie oświadczył:

— Syn własnych rodziców, Iwan Iwanowicz Biereżnoj, melduje się w charakterze tymczasowego

dowódcy pięciu batalionów po tysiąc żołnierzy każdy.

Okazało się, że oprócz taborów, ochrony Werszyhory i jego taczanki Biereżnoj przyprowadził

zmobilizowanych do Armii Czerwonej mieszkańców „ziemi niczyjej”, którym partyzanci zapewnili
przeszkolenie rekruckie i których przywiedli teraz do Owrucza, gdzie stacjonowała mocno wykruszona w
czasie bitwy kurskiej dywizja piechoty. Z właściwym sobie humorem opowiedział „Borodzie”, jak to zgłosił
się do dowódcy owej dywizji, zameldował mu o nadesłanym uzupełnieniu i mimochodem wspomniał, że
partyzanci odczuwają poważny brak amunicji karabinowej, a wiedział, rzecz jasna, że dywizja otrzymała
właśnie świeży transport. Uradowany generał powiedział niebacznie: „bierz tyle, ile uniesiesz”. Gdy mu
Bięreżnoj pokazał sto par wołów żujących siano na placu, roześmiał się, pogroził spryciarzowi palcem, ale
się nie wycofał i kazał wydać pół miliona sztuk amunicji.

Pierwszgo stycznia 1944 roku Werszyhora ruszył leśną drogą do Sabyczyna, niewielkiej wsi położonej

około 15 kilometrów na północ od Olewska. Aktualnie znajdował się tam sztab zgrupowania.

Siedział na swojej taczance i jak dawniej wyczuwał pod nogami worek z owsem, który zawsze woził

Sasza Kożenkow, kozak doński, opiekujący się końmi i dobytkiem „Borody” (spełniał rolę woźnicy,
ordynansa, adiutanta, zaopatrzeniowca i szefa osobistej ochrony Werszyhory). Wokół taczanki galopował
pluton zwiadowców. Do Sabyczyna było ponad sto kilometrów. W południe dopędzili „wołowe tabory” i
dalej już jechali razem.

Zaczynała się odwilż. Taczanka sunęła wąskim korytarzem drogi i zagłębiała się coraz bardziej w

głuchą puszczę, pełną bagien i licznych rzeczułek, które przebywali w bród. Nigdy tutaj nie zdołały dotrzeć
pancerne lub zmechanizowane zagony wroga. W pewnej chwili Sasza Kożenkow odwrócił się, ściągnął lejce
i powiedział:

— Minęliśmy „frontową bramę”.
Jeszcze kilkanaście minut jazdy i zaczęli mijać partyzanckie ziemianki, placówki i czujki. Co godzina

lub dwie pokazywały się patrole konne, które zamieniwszy z nimi kilka słów pełniły dalej swą służbę.
Strzegły partyzanckiego kraju.

Na noc dotarli do pozycji obronnych i ziemianek batalionu starszego lejtnanta Brajki, który chronił

Sabyczyn od wschodu. Pozostałe bataliony zgrupowania osłaniały podejścia z innych kierunków.

Petro Aleksandrowicz Brajko, w 1941 roku młodszy lejtnant, rozpoczął służbę wojskową w wojskach

ochrony pogranicza w Brodach i przeżył całą gehennę nieustannego cofania się, walki w okrążeniu i
poniewierki. Dotarł w końcu do oddziału Kowpaka i w nim już pozostał. Należał więc do weteranów
zgrupowania, w którym rozpoczął służbę, tak jak wszyscy, od zwykłego szeregowca, a ostatnio, w czasie
rajdu karpackiego, awansował na dowódcę batalionu.

Kapitan Brajko był niewysokim, ale zgrabnym, żwawym i zawsze opanowanym oficerem. Wysławiał

się ściśle po wojskowemu i jedynie zawodził go głos: cieniutki babski głosik, całkiem niesolidny. W życiu
codziennym zwracał uwagę jego śmieszek złośliwy, perlisty, „jakbyś grochem sypnął”. Dowódcą był jednak
wymagającym i twardo trzymał w ręku swój batalion. Gdy rano objeżdżał z Werszyhorą pozycje swego
baonu, a później otrzymał rozkaz przygotowania się do wymarszu w ciągu dwóch dni, niemal osłupiał ze
zdumienia i ściągnął uzdę tak mocno, że wierzchowiec stulił uszy.

— To rozumiem — powiedział ze szczerym zachwytem i natychmiast wysłał luzaków po dowódców

kompanii.

Pod wieczór Werszyhora dotarł do Sabyczyna i niemal natychmiast zasiadł z szefem sztabu

Wojciechowiczem, zwanym Wasią lub Kutuzowem, aby przekazać mu wytyczne do opracowania rozkazów
wymarszu dla poszczególnych batalionów i innych pododdziałów zgrupowania. Polecił mu także, aby zajął
się organizacją sprawiedliwego podziału przywiezionego właśnie zaopatrzenia.

Starszy lejtnant Wasyl Wojciechowicz, z zawodu inżynier typograf, w wojsku był specjalistą od artylerii

ciężkiej. W dotychczasowych rajdach pełnił obowiązki zastępcy szefa sztabu do spraw operacyjnych i
dopiero w czasie odwrotu z rajdu karpackiego został szefem sztabu Werszyhory — pełniący do tej pory te
obowiązki Grigorij Jakowlewicz Bazymia, w „cywilu” dyrektor szkoły w Putywlu, musiał bowiem wrócić
do rodzinnego miasta, by organizować tam zniszczone przez okupanta szkolnictwo.

Po powrocie z rajdu karpackiego, podczas którego wielu oficerów zginęło lub odniosło rany, trzeba było

przeprowadzić i inne zmiany na stanowiskach dowódczych i sztabowych. Do najistotniejszych należało
mianowanie majora Semena Ilicza Strelcowa zastępcą szefa sztabu do spraw zwiadu i młodszego lejtnanta
Stepana Jefremowa zastępcą Wojciechowicza do spraw operacyjnych. Najbliższym współpracownikiem
Werszyhory, bo jego zastępcą do spraw politycznych, został weteran zgrupowania starszy lejtnant Mykoła
Oleksijowicz.

Otrzymawszy odpowiednie rozkazy wszystkie pododdziały zaczęły pakować na wozy swój dobytek,

tworzyły kolumny marszowe i po rozminowaniu podejść do obozów ruszały w drogę.

Rozkaz przywieziony przez Werszyhorę z Kijowa nakazywał dotarcie przez zgrupowanie na zaplecze

frontu niemieckiego w rejonie Szepietówki, Ostrogu i Zasławia i trzeba było się spieszyć, aby wykonać go,
nim ruszy ofensywa Frontu Ukraińskiego. Wymarsz miał nastąpić trzeciego dnia od przybycia Werszyhory
do Sabyczyna, czyli 5 stycznia 1944 roku o godzinie 14.00. Mimo iż na ogół przygotowania przebiegały
sprawnie, zgrupowanie zdołało opuścić zajmowany dotychczas rejon dopiero pod wieczór.

Skrupulatny szef sztabu Wojciechowicz obliczył, że z Sabyczyna wyruszyło w kolejny rajd 1350

partyzantów, uzbrojonych w 69 karabinów maszynowych, 311 pistoletów maszynowych, 17 rusznic
przeciwpancernych, 3 granatniki, 1 armatę siedemdziesiątkęszóstkę i 4 armaty kaliber 45 milimetrów. Poza
tym partyzanci uzbrojeni byli w karabiny, a większość z nich miała jeszcze zdobyczne pistolety i granaty, ale
tego „uzbrojenia” nigdy się nie liczyło.

Najgorzej było z końmi. Mieli ich tylko 282, a do tego 120 wozów, 40 sań oraz 102 siodła. Musieli więc

wykorzystać woły, które poruszały się powoli i hamowały tempo marszu całej kolumny. Werszyhora miał
nadzieję, że problem ten zostanie rozwiązany, kiedy dotrą do rzeki Horyń, gdyż w tamtych okolicach
znajdowało się sporo zajętych przez Niemców majątków, a w nich powinny być konie i furmanki.

Kiedy zapadł zmierzch, „Boroda” wyprzedził ciągnące wolno wozy i zatrzymał się za Sabyczynem, pod

rozłożystym dębem obok cmentarza. Stąd miał wspaniały widok na maszerującą kolumnę.

Jak zwykle na przedzie kłusowali zwiadowcy, myszkując nie tylko z przodu, ale i po bokach. Po

kilkunastu minutach nadciągnęły siły główne zgrupowania. Tylko wprawne oko dowódcy mogło odróżnić,
że poruszające się wolno po leśnej drodze grupy konnych i pieszych, wozów i słabo ze względu na odwilż
obciążonych sań stanowią groźne zgrupowanie partyzanckie, a nie jakiś tabor maruderów. Także jedynie oko
fachowca mogło zauważyć organizację kolumny.

Na przedzie znajdowała się szpica, składająca się z części szwadronu Lenkina, a za nią ciągnęła

awangarda, którą tworzył trzeci batalion. W pewnej odległości za nimi szły siły główne, czyli pierwszy
batalion, wozy sztabowe, oddział sanitarny, oddział gospodarczy, bateria armat, drugi i piąty bataliony. Teraz
następowała kolejna przerwa i wkrótce dowódca dostrzegł czwarty batalion, wysyłający patrole boczne. To
była ariergarda.

Werszyhora obserwował swoich ludzi, z których ponad tysiąc było weteranami, a reszta, czyli około

30% została przyjęta niedawno, widział ich radość, cieszyli się, że mają za sobą nudną służbę garnizonową,
słyszał śpiewy — wszak w „kraju partyzanckim” nie musieli się kryć i maskować — i stopniowo markotniał.
Jego ludzie byli już wprawdzie wyleczeni i odkarmieni, odpoczęli też po trudach i poniewierce rajdu
karpackiego, stracili jednak swój „gwardyjski wygląd”. Przywiezione z Kijowa komplety zimowego
umundurowania, było tego zaledwie dwieście sztuk, rozdano najbardziej potrzebującym i zniknęły one w
masie niemal półtoratysięcznego zgrupowania, które zniszczyło swą odzież w dotychczasowych walkach. I

szli teraz partyzanci w starych połatanych szynelach radzieckich, węgierskich, rumuńskich i niemieckich, w
wytartych waciakach i kurtkach, w trzewikach i walonkach, a także w obuwiu wykonanym własnoręcznie ze
zużytych opon. Na głowach mieli budionnówki, czapki różnego koloru i kształtu, a nawet kapelusze. Tylko
nieliczni, przeważnie kawalerzyści w burkach na ramionach i kubankach na głowach, prezentowali się lepiej.
Gdy nadjechał tabor z „wołowymi zaprzęgami”, Werszyhora nie wytrzymał. Splunął, skinął na łączników i
pocwałował do przodu.

Stolin — Horochów

Po kilku dniach powolnego marszu kolumna dotarła do rzeki Horyń, lewego dopływu Prypeci.

Bataliony zgrupowania zakwaterowały się w wioskach Struga, Wikarewicze Małe i Wikarewicze Wielkie,
naprzeciwko znajdującego się po drugiej stronie rzeki miasteczka Stolin. Mieścina ta nie miała żadnego
znaczenia strategicznego, a zatem „Boroda” nie interesował się nią szczególnie. Kiedy jednak do wsi, w
której rozlokował się sztab zgrupowania, przybyli miejscowi partyzanci i poinformowali dowódcę, że w
Stolinie Niemcy zgromadzili duże zapasy żywności, a poza tym znajdują się tam konie i wozy, uznał on, że
miasteczko to należy zaatakować. Głównie ze względu na możliwość zdobycia koni, których posiadanie
umożliwiłoby odesłanie zaprzęgów „wołowych”, a co za tym idzie, zwiększenie tempa marszu.

Z przeprowadzonego własnymi siłami rozpoznania wynikało, że w Stolinie stacjonuje garnizon

składający się z około 300 ludzi, przeważnie Niemców i ukraińskich policjantów. Podobny garnizon
znajdował się w niedalekim Dawidgrodku. Aby zaatakować Stolin, należało jednak przekroczyć rzekę, która
dopiero zaczynała zamarzać.

Po przeanalizowaniu tych wszystkich informacji dowództwo doszło do wniosku, że atak powinien się

udać, przystąpiono zatem do przygotowań. Do akcji wyznaczono piąty batalion, sformowany z miejscowych
partyzantów z Olewska, dla którego miał to być właściwie chrzest bojowy. Sztab zgrupowania chciał się
zorientować, jaką wartość przedstawiają ci nie przyzwyczajeni do regularnych bitew, ale rwący się do walki
ludzie. Na czele batalionu miał stanąć doświadczony partyzant, Płaton Worońko, zaś komisarzem został
mianowany starszy lejtnant Andriej Cymbał.

W nocy z 9 na 10 stycznia batalion Worońki nie niepokojony przez wroga przekroczył rzekę i wdarł się

na ulice miasta. Niestety, gdy dotarł do centrum, otoczonego drutami kolczastymi i bunkrami, z garnizonem
skrytym w murowanym budynku dawnej poczty, na partyzantów posypał się gęsty ogień. Nie udało się więc
zaskoczyć wroga. Batalion ugrzązł, przywarował. Zaczęła się przewlekła strzelanina.

— Nie posuwają się do przodu — stwierdził Wojciechowicz, który od pół godziny słuchał już odgłosów

toczącej się w miasteczku walki.

— Źle, zalegli, teraz nie zdołają się podnieść — westchnął stojący obok niego Moskalenko.
Nagle trzasnęły salwy niemieckich granatników, zawyły szybkostrzelne armatki i cekaemy.
— Kontratak, tam do licha — zdenerwował się Wojciechowicz i natychmiast wysłał łącznika z

rozkazem dla batalionu: ludzie Worońki mieli się natychmiast wycofać.

Z każdą chwilą sytuacja walczących w mieście stawała się trudniejsza. Łącznik z rozkazem utknął

gdzieś na rzece, a Niemcy coraz bardziej naciskali. Wzmocnili ogień i spychali partyzantów ku brzegowi
Horynia. Początkowo ludzie Worońki ostrzeliwując się spokojnie opuszczali swoje pozycje, ale kiedy
Niemcy wytoczyli na brzeg moździerze i ciężkie karabiny maszynowe, rzucili się do panicznej ucieczki.
Przed całkowitą katastrofą uratował ich ogień armat partyzanckich, który nieco uspokoił Niemców. Batalion
dotarł do swoich, ale wówczas okazało się, że na ściętej lodem rzece pozostał ranny dowódca.

— To hańba dla batalionu! — Moskalenko rzucił te ostre słowa do stojącego przed nim komisarza.
Starszy lejtnant Cymbał nie namyślając się ni chwili poprowadził tyralierę uciekinierów na lód.

Początkowo posuwali się szybko do przodu, lecz później zostali dostrzeżeni przez Niemców i w ich kierunku
posypał się grad pocisków. Tyraliera znów potoczyła się do tyłu, jednak tym razem z dowódcą, którego kilku
partyzantów ciągnęło na rozłożonym na lodzie kożuchu. W tej ratowniczej akcji ranę w rękę odniósł
komisarz Cymbał.

Wprawdzie atak na miasto zakończył się niepowodzeniem, ale podstawowe zadanie zostało wykonane.

W czasie toczącej się walki grupy kwatermistrzowskie dotarły do magazynów i zabrały stamtąd tabory,
kilkaset sztuk bydła i koni, broń, amunicję oraz dokumenty. Następnego dnia „wołowi wozacy”; zabrawszy
rannych, udali się w drogę powrotną do „partyzanckiego kraju”.

Zgrupowanie mogłoby już kontynuować marsz, tym bardziej że czas naglił, gdyby nie musiało forsować

rozciągającej się przed nim rzeki, pokrytej zbyt cienką warstwą lodu. Niezbyt obciążeni partyzanci mogliby
po nim przejść, ale o przeprawieniu obładowanych sprzętem wozów i sań nie było nawet mowy. Trwała

jednak zima i mróz lada dzień powinien skuć lodem niezbyt szeroką rzeczkę, nie pozostawało więc nic
innego jak czekać. Chociaż nie. Można było trochę pomóc naturze. Partyzanci zwalili więc kilka drzew w
poprzek Horynia i w ten sposób spiętrzyli płynącą krę. Teraz mróz miał dokończyć dzieła.

Rzeczywiście temperatura w ciągu najbliższej nocy spadła i spiętrzona kra zmieniła się w prawdziwy

most lodowy. Minęła jeszcze doba i zgrupowanie przedostało się na zachodni brzeg Horynia oraz jednym
skokiem przebyło pobliską linię kolejową Łuniniec — Sarny. Na dzienny postój zatrzymano się we wsi
Kołodno oddalonej o 15 kilometrów na zachód od Stolina. Przeprawa przez Horyń umożliwiała partyzantom
znalezienie się na nieprzyjacielskim zapleczu nawet wówczas, gdyby front dotarł do tej rzeki. Jednak dalszy
marsz na zachód nie był sprawą prostą. Przed zgrupowaniem rozpościerały się grząskie błota i bagna,
przegrodzone kanałami odwadniającymi, wilczymi dołami bezdennych trzęsawisk i gęstwą nieprzebytych
zarośli niskiego lasu. Ogromne połacie bagien nawet podczas silnych mrozów nie zamarzały. O szybkim
marszu nie można więc było marzyć.

Po krótkiej naradzie ze swoim sztabem Werszyhora zadecydował, że w tej sytuacji zmienią nieco

marszrutę. Będą przebijali się w kierunku południowo-zachodnim, gdyż na równinnych terenach Wołynia
droga powinna być znacznie łatwiejsza. Ale najpierw należało przebyć około stu pięćdziesięciu kilometrów
w stronę Kowla, gdzie teren nieco się wznosił i był pokryty lasami, wprawdzie nie tak gęstymi jak na
Polesiu, jednak dającymi bezpieczne schronienie.

Dzięki zdobytym koniom i niskiej temperaturze tempo marszu mogło wzrosnąć nawet do

kilkudziesięciu kilometrów na dobę, co było konieczne ze względu na sukcesy zimowej ofensywy Armii
Czerwonej, która 11 stycznia wyzwoliła Sarny. Partyzanci musieli pędzić do przodu, aby nie tylko nie
znaleźć się na linii frontu, ale jeszcze zdążyć na czas zdezorganizować jego zaplecze.

Na drodze zgrupowania nie było większych garnizonów niemieckich, jednak daleki zwiad doniósł, że

tereny, przez które będą musieli przechodzić, są w większości opanowane przez bandy nacjonalistów
ukraińskich — uzbrojonych i popieranych przez Niemców — bandy terroryzujące mieszkańców oraz
mordujące Żydów, Polaków, komunistów, a także żołnierzy i partyzantów radzieckich. Zwiadowcy
zgrupowania ustalili również, że jednostki i agenci Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) działają na całym
terenie Zachodniej Ukrainy i w związku z tym na trasie marszu należy się spodziewać ostrych starć.

Komplikowało to w sposób istotny sytuację zgrupowania. Walki z bandami UPA mogły stanowić

poważną przeszkodę w wykonywaniu zadań najistotniejszych, do których należała przede wszystkim
dywersja na liniach komunikacyjnych na zapleczu frontu. Ale jakie mieli wyjście? Likwidowaniem
oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii zajmować się nie mogli, nie mieli na to czasu, jednak przed walką
nie chcieli się uchylać. Musieli tylko baczyć, by nie dać się zaskoczyć.

Werszyhora, naradziwszy się z Wojciechowiczem, wydał polecenie wzmocnienia patroli zwiadu, szpicy

i ariergardy podczas marszu, a po zajęciu kwater we wsiach partyzanci mieli natychmiast organizować
obronę okrężną oraz wystawiać wzmocnione warty i patrole. Jeśli zaszłaby taka konieczność, uderzenia na
oddziały UPA stacjonujące na przewidywanej trasie marszu postanowiono wykonywać z zaskoczenia,
atakując jednocześnie kilka pobliskich garnizonów. Ustalono również, że w pierwszej kolejności należy
likwidować sztaby, jednostki kadrowe i magazyny. Chłopów przymusowo zmobilizowanych do UPA
postanowiono po rozbrojeniu puszczać do domów.

Już w czasie dalszego marszu okazało się, że taktyka ta zdała egzamin. Zazwyczaj po ataku partyzantów

jednostki UPA rozbiegały się, porzucając broń, a niektórzy „zmobilizowani” prosili nawet o przyjęcie do
zgrupowania. Dzięki temu partyzanci zdołali niemal bez trudu opanować wiele świetnie zaopatrzonych
magazynów Ukraińskiej Powstańczej Armii, w których było wiele żywności, furażu, a nawet broń.
Zabierano też porzucone wozy i ciągle potrzebne konie. Żywność, furaż i konie rekwirowano też z
folwarków i majątków znajdujących się pod „zarządem niemieckim”.

Dziewiętnastego stycznia partyzanci zgrupowania przecięli szosę Brześć — Kowel. Przed nimi

znajdowały się dwie wsie, Kukuryki i Rudnia, a dalej budząca zainteresowanie Werszyhory linia kolejowa
Kowel — Chełm. Jak donosili zwiadowcy, we wsiach tych stacjonowały silne oddziały UPA i, aby iść dalej,
należało je zlikwidować. Podzielono więc siły zgrupowania na dwie części i o świcie ruszyły one do ataku,
jednocześnie w obydwu wsiach rozległy się gromkie okrzyki „ura”, wybuchy dziesiątków granatów i terkot
pistoletów maszynowych. Zaskoczenie banderowców było całkowite, a ich opór krótki. Część najbardziej
aktywnych poległa, część dostała się do niewoli, a większość rozbiegła się po okolicy. Spora grupa
szeregowych nie tylko dała się rozbroić, ale zgłosiła gotowość wstąpienia do zgrupowania, aby walczyć z
Niemcami. Tłumaczyli oni, że przecież tylko dlatego, by przeciwstawić się najeźdźcy, zgłosili się do
oddziałów UPA, ale szybko zrozumieli, że zostali oszukani. Do zgrupowania przyjęto tylko kilku
ochotników, a z pozostałych zorganizowano miejscowy oddział partyzancki.

W zajętych wsiach ludzie Werszyhory zdobyli sporo broni, a później, w ciągu dnia, znaleźli kilka

przemyślnie ukrytych magazynów, w których znajdowała się odzież, słonina i inne artykuły żywnościowe.

W Kukurykach, rozległej wsi o dogodnym do obrony położeniu, Werszyhora postanowił zatrzymać się

na całą dobę, aby jego podwładni mogli nieco odpocząć i doprowadzić do porządku swój wygląd.
Zorganizowano też kąpiel, połączoną z dezynfekcją, i rozdano zdobytą odzież i obuwie najbardziej
potrzebującym.

Przez cały dzień we wsi panował ruch jak w czasie jarmarku, gdyż okoliczni chłopi ciągnęli ze

wszystkich stron po rozdawaną przez partyzantów żywność (tego dnia trafiło do chłopskich rąk między
innymi około 20 ton zboża). Znalazł się też czas na nawiązanie łączności ze sztabem partyzanckim na
„wielkiej ziemi”, skąd generał Strokacz przesłał dowódcy zgrupowania naganę za kilkudniową przerwę w
łączności radiowej (nastąpiła ona ze względu na forsowne marsze) i jednocześnie pochwalił go, kiedy
dowiedział się, że zgrupowanie znajduje się kilkadziesiąt kilometrów od granicy z Generalnym
Gubernatorstwem i w czasie rajdu powiększyło swój stan osobowy i siłę ognia.

Po załatwieniu najistotniejszych spraw bieżących i wydaniu nie cierpiących zwłoki rozkazów niewielkie

grono oficerów sztabowych zajęło się zdobytymi dokumentami. Okazało się, że w Kukurykach stacjonował
kureń „Łysego”, ale ta informacja, choć ciekawa, nie należała do najważniejszych. Szefa sztabu,
Wojciechowicza, i dowódcę interesowały bardziej dokumenty dotyczące organizacji Ukraińskiej
Powstańczej Armii i ludzi na jej czele stojących.

Otóż całość ziem, na których operowały oddziały UPA, była podzielona na dwie grupy operacyjne: UPA

— Północ i UPA — Zachód. Tereny zajmowane obecnie przez kowpakowców podlegały grupie UPA —
Północ. Jej dowódcą był „generał chorąży” Dmytro Kjaczkiwskij („Kłym”, „Sawur”, „Ochrym”). Materiały,
zawierające charakterystyki poszczególnych okręgów (cztery) grupy „Sawura”, pracownicy sztabu
Werszyhory tylko przekartkowali, dość pobieżnie zapoznali się z sylwetkami ich dowódców, dopiero na
dłużej zatrzymali się przy przechwyconych rozkazach. Do najciekawszych z nich należał rozkaz
głównodowodzącego grupy UPA — Północ, „Sawura”, z którego wynikało, że podlegające mu siły miały
unikać walki z oddziałami nacierającej Czerwonej Armii i dopiero później, po przesunięciu się frontu,
powinny atakować zaplecze. Z partyzantką radziecką natomiast zobowiązane były walczyć ciągle i
zawzięcie. Do rozkazu tego dołączona była specjalna instrukcja, wyjaśniająca, w jaki sposób odróżnić
partyzantów od żołnierzy regularnej armii. Problem ten rozstrzygnięto w sposób jednoznaczny, prosto i
naiwnie zarazem. Żołnierze Czerwonej Armii noszą naramienniki — wytłumaczono banderowcom, zaś
partyzanci tylko czerwone wstążki na czapkach.

Instrukcja ta zastanowiła Werszyhorę i jego sztab.
Właśnie kończyły się lasy i dalsza droga na południe, w kierunku Lwowa, wiodła wzdłuż głównych linii

zaopatrzenia frontu wschodniego na Ukrainie. Biegła ona przez równiny, przez tereny dość gęsto zaludnione,
gdzie w każdej niemal wsi stacjonowały drobne oddziały UPA albo znajdowali się jej agenci. Nocne marsze
przekształcały się więc w ciągłe potyczki, a trasę marszu kowpakowców znaczyły krwawe błyski
wystrzałów i szybujące w niebo czerwone rakiety. Wszystko to nie tylko opóźniało tempo posuwania się
zgrupowania, ale pozbawiało go najważniejszego atutu, jakim jest zaskoczenie. Dlatego też w czasie narady
dowódców, których Werszyhora zapoznał z rozkazem „Sawura”, postanowiono zastosować fortel wojskowy
i zamienić zgrupowanie partyzanckie na „jednostkę regularnej Armii Radzieckiej”.

Do ostatniej chwili cała sprawa miała być zachowana w ścisłej tajemnicy. Ze wsi Kukuryki wychodzili

partyzanci, zaś na następny popas powinna przybyć jednostka Armii Radzieckiej.

Przez całą noc w niewielkim, silnie strzeżonym pomieszczeniu budynku szkoły trwała wytężona praca.

Kilku zaufanych ludzi pod kierunkiem kwatermistrza Fedczuka szyło z brezentowych worków ochronnego
koloru półtora tysiąca naramienników. Terkotały więc zdobyczne maszyny do szycia i szybko napełniały się
wcześniej przygotowane worki. Partyzanci otrzymali naramienniki dopiero po wymarszu w pole, przed
godzinnym postojem, na którym przyszyto je do kożuchów, płaszczy i zimowych kurtek w większości
zdobytych już podczas tego rajdu.

Tak „umundurowane” zgrupowanie 21 stycznia, po zapadnięciu ciemności nocnych, zbliżyło się do linii

kolejowej Kowel Chełm, prowadzącej w głąb Niemiec, a zatem wykorzystywanej dla potrzeb frontu.
Werszyhora liczył się z tym, że była ona silnie broniona, jednak na dokładne rozpoznanie nie mieli już czasu.
Dowódca postanowił zaryzykować i pokonać ją z marszu.

Przed nimi znajdował się przejazd kolejowy i opanowanie go przypadło w udziale szwadronowi

kawalerii pod dowództwem Lenkina. Za konnymi ruszyły pieszo dwie kompanie drugiego batalionu ochrony
torów wraz z przydzielonymi grupami minerów. Miały one obsadzić torowisko po obu stronach przejazdu.

Ostra szarża kawalerii całkowicie zaskoczyła nieliczną ochronę. Strzegący tego ważnego punktu ludzie

nie zdołali nawet oddać jednego strzału. Przed zgrupowaniem była już wolna droga i partyzanci w kolumnie
marszowej zaczęli przekraczać linię kolejową. Werszyhora wraz ze swym szefem sztabu osobiście czuwał,

by przeprawa odbyła się sprawnie i szybko.

Wkrótce zameldowarw mu, że żołnierze ochrony zaminowali tory po obu stronach przejazdu i zgodnie z

rozkazem zajęli pozycje w odległości około kilometra od linii kolejowej.

Wszystko przebiegało zgodnie z planem i wydawało się, że nic nie zakłóci spokojnego marszu kolumny,

kiedy nagle od strony zachodniej doleciał równomierny odgłos kół jadącego pociągu. Po kilku minutach
odgłos ten przerodził się w potężny grzmot i w świetle buchających płomieni partyzanci zobaczyli
podskakującą do góry lokomotywę, która z łoskotem zwaliła się z toru. Tuż za nią z przeraźliwym szczękiem
gniecionego żelastwa piętrzyły się wagony.

Minęło kilkanaście sekund i na wykolejony pociąg runęła lawina pocisków z broni maszynowej, a po

chwili odezwało się także głuche stękanie rusznic przeciwpancernych. Czas mijał. Od strony pociągu
dochodził tylko ostry syk uciekającej pary i nic nie wskazywało na to, że z tego rumowiska udało się
komukolwiek, jeśli się tam znajdował, ujść z życiem. Lecz co to?

Nagle tuż nad głowami pilnujących przejazdu dowódców rozległ się gwizd nieprzyjacielskich pocisków.

Po kilku minutach okazało się, że tym pociągiem jechało na front ponad 500 wracających z urlopu oficerów i
podoficerów Wehrmachtu. Byli oni doświadczeni, zahartowani w bojach i dobrze uzbrojeni, opuścili więc
rozbite pulmany i zajęli stanowiska wzdłuż torów. Teraz bronili się zaciekle i seriami z broni maszynowej
siekli wprost w przejazd, przez który właśnie przechodził piąty batalion. Partyzanci z Oleska nie tylko nie
potrafili zaatakować hitlerowców, ale podobnie jak w Stolinie wpadli w panikę i przywarli do ziemi. Dopiero
postępujący za nimi trzeci batalion Brajki ruszył na tkwiących po obu stronach torów Niemców. Ostrzelani
w dziesiątkach bitew weterani, nie kryjąc się przed pociskami, dopadli do wroga i zasypali go ogniem z
pistoletów, karabinów maszynowych oraz granatników. Większa część Niemców zginęła, a pozostali przy
życiu schronili się w pobliskim lesie.

Podczas tej zaciętej walki ostatnie oddziały, już biegiem, przeskakiwały przejazd, by jak najszybciej

znaleźć się poza zasięgiem nieprzyjacielskiego ognia. Szczęście im dopisało, bo zdołały opuścić zagrożony
rejon niemal tuż przed przybyciem pociągu pancernego, jadącego od wschodu, by udzielić pomocy
walczącym Niemcom. Niemal tuż przed przejazdem i jego parowóz wyskoczył na minie, a wagony zostały
ostrzelane przez kompanię osłony, która wykonawszy to zadanie jako straż tylna podążyła za zgrupowaniem.

Nad ranem partyzanci dotarli do dużej, rozciągającej się wzdłuż drogi, wsi Mosyr. Jej mieszkańcy

słyszeli odgłosy nocnej walki na przejeździe i spodziewając się jednostki Czerwonej Armii powitali ją
biciem dzwonów miejscowej cerkwi.

Werszyhora już wcześniej zaplanował, że zatrzymają się tutaj na dłuższy postój, a teraz serdeczność

gospodarzy i powszechnie panująca radość z ich przybycia utwierdziły go w tej decyzji. Wioska, otoczona
podmokłymi błoniami i rozległymi lasami, miała dogodne położenie obronne i dowódca był przekonany, że
zdołają tu spokojnie opatrzyć i podleczyć rannych, mieli ich około dwudziestu, oraz przygotować bazę
techniczną do dalszego rajdu. Niebagatelne znaczenie miał też fakt, że w pobliżu nie było większych
garnizonów niemieckich, za to do ważnych szlaków komunikacyjnych mieli niemal jeden krok. W
niewielkiej bowiem odległości przebiegały linie kolejowe Chełm — Kowel i Brześć — Kowel oraz Kowel
— Kiwerce, skąd dalej ciągnęły się żelazne szlaki do Łucka i Równego. W pobliżu też znajdowały się drogi
wiodące z Kamienia Koszyrskiego do Włodzimierza Wołyńskiego i dalej do Zamościa.

Nowe „umundurowanie” już na samym początku przyniosło partyzantom spore korzyści. Mogli oni

niemal swobodnie poruszać się w terenie nie niepokojeni przez banderowców. Nawet kilkuosobowe grupy
konnych zwiadowców spokojnie przechodziły przez wsie zajęte przez oddziały UPA, które nie chciały
ujawniać swojej obecności przed „jednostką wojskową”. Zwiad partyzancki penetrował też okolice położone
na zachód od Bugu, a więc już na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa, i donosił o walkach polskich
partyzantów z hitlerowcami.

Pierwsze starcie z banderowcami nastąpiło w pobliskiej wsi Władynopol (obecnie wieś Ładyn), gdzie

zupełnie niespodziewanie zostali ostrzelani zaopatrzeniowcy zgrupowania. Usłyszawszy odgłosy walki
Werszyhora ogłosił alarm w drugim batalionie i po kilkunastu minutach, wprost z marszu, ludzie Kulbaki
zaatakowali z trzech stron zgrupowanych we wsi banderowców. Bronili się oni zaciekle, ale wkrótce zostali
rozbici i rozproszeni. Z zeznań jeńców i dokumentów znalezionych przy poległych wynikało, że należeli oni
do kurenia „Bohuna”.

W czasie walki partyzanci zgrupowania zdobyli 7 karabinów maszynowych i sporo amunicji, a później

znaleźli w zamaskowanych magazynach duże zapasy żywności, w tym beczki z wiejską kiełbasą zalaną
smalcem i luksusową mąkę „krupczatkę”, oraz odzież szytą z grubego lnianego płótna. Po wspomnianej
potyczce we wsi rozlokowały się dwie kompanie, a w niedalekiej Pustynce zakwaterowano czwarty batalion.

Któregoś dnia jeden ze wzmocnionych patroli penetrujących okolicę zauważył oddział dziwnych

banderowców. Dowodzący zwiadowcami lejtnant Sawczenko, chcąc zorientować się, z kim ma do czynienia,

zorganizował zasadzkę w pobliżu skrzyżowania dróg. Jednak „banderowcy”, widać dobrze wyszkoleni,
przed dojściem do skrzyżowania zatrzymali się i wysłali do przodu czterech zwiadowców. Ludzie
Sawczenki, po cichu, bez jednego strzału, schwytali ich i rozbroili. I teraz zaczęły się problemy. „Jeńcy”,
sądząc, że mają przed sobą grupę banderowców, protestowali głośno, wyjaśniali, że to nieporozumienie, że
są żołnierzami ormiańskiej sotni UPA kapitana „Sergo”.

Tymczasem ich oddział zbliżał się powoli do zasadzki i zaniepokojony zniknięciem zwiadowców

rozwinął się w tyraliery i ruszył do ataku. Partyzanci odpowiedzieli ogniem. Zaczął się normalny bój.
Sawczenko widząc, że nie pora teraz na wyjaśnienia, wysłał jednego z zatrzymanych z poleceniem, aby
atakujący przerwali ogień i oddali broń. Polecenie to zostało wykonane i Ormianie udali się do pobliskiego
trzeciego batalionu. Wieczorem do sztabu przybył Brajko wraz z dowódcą „sotni” i dwoma Ormianami. I
teraz wszystko się wyjaśniło.

Okazało się, że patrol Sawczenki natknął się na oddział składający się w przeważającej części z

oficerów 317 dywizji otoczonej w 1942 roku pod Charkowem. Wziętych do niewoli Niemcy usiłowali
wcielić do ormiańskiego „Legionu”, a kiedy ci nie zgodzili się, posłano ich do obozu jenieckiego. Stamtąd
udało im się zbiec i trafili do kurenia „Sosenki”, gdzie obiecano im, że będą walczyli z hitlerowcami. W ten
sposób powstała ormiańska sotnia UPA. Teraz Ormianie zwrócili się z prośbą do Werszyhory, aby przyjął ich
do zgrupowania. Nie było żadnych przeszkód. W ten sposób powstała kolejna kompania partyzancka,
walcząca dzielnie podczas tego i w czasie następnych rajdów. Dowódca tej kompanii, S. Arutunjanc, nie
tylko dobrze walczył, ale wydał po latach w dalekim Jerewaniu wspomnienia, w których odtworzył te walki.

Płynęły dni i partyzanci byli już niemal zadomowieni w Mosyrze i jego okolicach. Miejscowa ludność

traktowała ich coraz serdeczniej i darzyła ogromnym zaufaniem. Toczyły się długie rozmowy i dyskusje.
Napływały też cenne informacje. I właśnie dzięki nim partyzanci trafili do kilku kolejnych tajnych
magazynów UPA. W samym Mosyrze wykryto magazyn z amunicją, granatnikami, zapasowymi częściami
do cekaemów oraz mydłem, które było zdobyczą niezwykle cenną. W pobliskim Władynopolu znaleziono
cały arsenał przekazany UPA przez hitlerowców. Był tam moździerz, 5 granatników, 18 karabinów
maszynowych oraz tysiące min i pocisków.

Skoro mowa o zaufaniu ludności, to warto wspomnieć o sławie, jaką zdobył odział sanitarny

zgrupowania, kierowany przez doktora Dymitra Fedorowicza Skripniczenkę, dwudziestodwuletniego
adiunkta wojskowej Leningradzkiej Akademii Medycznej. Doktor i jego podwładni leczyli chorych
wieśniaków, i to leczyli widać skutecznie, gdyż do Mosyra ciągnęły furmanki z cierpiącymi nawet z
odległości kilkudziesięciu kilometrów.

Po kilku dniach pobytu we wsi okazało się, że Mosyr leży na szlaku lotów transportowców Ju-52 i Me-

-323. Przy złej pogodzie samoloty te na ogół schodziły poniżej podstawy chmur. Bezładny ogień karabinów
maszynowych otwierany zazwyczaj do ciągnących nisko maszyn nie czynił im żadnych szkód. Trzeba więc
było pomyśleć o jakiejś skuteczniejszej broni, chociaż zdawano sobie sprawę, że w grę mogą wchodzić
jedynie rozwiązania najprostsze. W końcu wybrano najlepszych cekaemistów i zainstalowano ich karabiny
na osiach starych kół wozów chłopskich. Gdy jeszcze do tego dodano specjalną amunicję zapalającą,
niemieccy piloci nie byli już tacy pewni siebie. Musieli umykać w chmury przed goniącymi ich pociskami.
A 24 stycznia „przeciwlotnicy” odnieśli sukces, w który sami długo nie mogli uwierzyć. Lejtnant
Siemenczenok zmusił do lądowania potężnego Junkersa i wziął do niewoli jego załogę. Przed eksplozją
płonącego samolotu udało się partyzantom wydostać część ładunku, między innymi parę skrzynek
czekolady.

Podczas pobytu w Mosyrze nie próżnowały dyżurne oddziały zwiadowcze, patrolowe i dywersyjne.

Zakładano miny na drogach i organizowano zasadzki. Przeprowadzono też pewne zmiany organizacyjne.
Piąty batalion, który już dwukrotnie nie wykonał zadania, rozformowano, a wchodzących w jego skład
partyzantów przeniesiono do innych pododdziałów, gdzie mieli się nimi zająć weterani leśnych szlaków.
Pozostałe bataliony zostały wzmocnione liczebnie i zaczęto je przygotowywać do samodzielnego
prowadzenia działań bojowych. Otrzymały więc cekaemy i granatniki, powiększono ich własne tabory z
amunicją i żywnością, a także rozszerzono ich zwiad i grupy minerskie. Ponadto każdy batalion miał mieć
od tej pory własnych radiotelegrafistów z radiostacjami, a zatem mógł nawiązywać łączność ze sztabem
zgrupowania i z „wielką ziemią”.

Szybko minęły dni przewidziane na postój w Mosyrze i 27 stycznia, po południu, zgrupowanie ruszyło

w dalszą drogę. Po kilku godzinach marszu, około północy, partyzanci, mając w nogach około 30 przebytych
kilometrów, dotarli do przejazdu na linii kolejowej Kowel — Włodzimierz Wołyński. Czekała ich przeprawa
przez tory, przeprawa niełatwa, gdyż okazało się, że prowadzone ostatnio przez kowpakowców działania
dywersyjne wzmogły czujność Niemców i obsadzili oni puste dotychczas bunkry w pobliżu przejazdu. I
teraz idący w awangardzie batalion Kulbaki został niespodziewanie ostrzelany. Trzeba było poczekać na

armaty i rozbić bunkry ogniem na wprost. Trochę to potrwało, ale droga została oczyszczona i można było
ruszyć dalej. Niestety odgłosy strzałów zaalarmowały całą okolicę i kowpakowcy zdawali sobie sprawę, że
wróg od tej pory będzie pilnie śledził trasę ich marszu. Cóż z tego, że byli świadomi grożących im
niebezpieczeństw, skoro żadnych zmian do wcześniej opracowanego planu działań nikt nie mógł
wprowadzić. Przybyli tutaj, by niszczyć linie komunikacyjne wroga, i musieli to zadanie wykonać. I
wykonywali.

Po opuszczeniu wsi Mosyr pierwszą tego typu akcję przeprowadziła czwarta kompania dowodzona

przez Tiutieriewa. Zaatakowała ona transport niemieckich ciężarówek na szosie Włodzimierz Wołyński —
Łuck. Tiutieriew polecił zajmującym pozycje przy drodze partyzantom, by unieruchomili pierwszy i ostatni
wóz za pomocą pocisków z rusznic przeciwpancernych, a pozostałe ostrzelali. Plan się powiódł. Otwierające
i zamykające kolumnę wozy zablokowały drogę i cały transport stanął. Żołnierze osłony próbowali podjąć
walkę z atakującymi partyzantami, ale nie wytrzymali naporu i część ich zginęła, a reszta schroniła się w
lesie. Podwładni Tiutieriewa mogli spokojnie sprawdzić, jaki ładunek znajduje się pod brezentowymi
pokrowcami samochodów. Okazało się, że były one wyładowane po brzegi zimowymi płaszczami i
ochronnymi kurtkami dla walczącej na froncie czwartej armii. Już byli pewni, że nikt im nie odbierze tej
cennej zdobyczy, kiedy nagle w wierzchołki pobliskich drzew uderzyły pociski granatników. A więc zbliżała
się odsiecz.

Tiutieriew nie stracił głowy. Wskoczył do szoferki najbliższego wozu i trzęsącemu się ze strachu

kierowcy kazał zjechać z szosy na gruntową drogę prowadzącą do lasu. Za nim ruszyły wszystkie sprawne
wozy. Prowadzili je wystraszeni Niemcy pilnowani przez partyzantów. Przejechali tak kilka kilometrów i
ciężarówki ugrzęzły w torfiastym gruncie. Pozostawiony na szosie zwiad doniósł, że na miejscu zasadzki
pojawiło się dziesięć samochodów pancernych i dwa lekkie czołgi. Pojazdy te zaczęły powoli posuwać się
po śladach ciężarówek. Tiutieriew i teraz zachował zimną krew. Polecił swoim ludziom, by starali się jak
najwięcej odzieży przeładować na ukryte dotychczas w lesie partyzanckie wozy, a resztę mieli spalić. Udało
się. W czasie tej akcji zgrupowanie zdobyło jakże potrzebne płaszcze i kurtki, nie mówiąc już o paście do
butów (3 tony) i flakonach perfum oraz wody kolońskiej firmy „Coty” (6 tysięcy flakonów). Od tej pory
dziewczęta zaczęły nazywać partyzantów Werszyhory „pachnącym oddziałem partyzanckim”.

Na trasie marszu zgrupowanie nie działało całością sił. Wypady, zasadzki i potyczki wykonywały

poszczególne plutony i kompanie, penetrujące odległe nawet okolice. Spędzali więc partyzanci całe dnie na
wędrówkach, a noce w zasadzkach, gdzie czekali na wroga, by zaatakować go znienacka. A drogi w tym
czasie zaczęły się zaludniać. Coraz więcej niemieckich oddziałów wycofywało się na zachód, co było
sygnałem, że znów drgnęła czasowo zatrzymana ofensywa radziecka na Ukrainie. Właśnie z takim
wycofującym się oddziałem esesmanów stoczył walkę lejtnant Andriej Ustenko, okrywając się sławą w
całym zgrupowaniu. O jego wyczynie warto opowiedzieć dokładniej.

Całą noc pluton Ustenki czekał w zasadzce leśnej przy drodze, moknąc i marznąc, ale wróg się nie

pojawił. Rankiem dowódca polecił swemu zastępcy, aby odprowadził zmarzniętych i głodnych ludzi do
pobliskiej wsi, a sam, tłumacząc, że musi sprawdzić, czy ktoś nie zostawił w zasadzce jakiegoś drobiazgu,
został na miejscu.

Ustenko był doświadczonym partyzantem, zdecydowanie i śmiało poczynał sobie z nieprzyjacielem i w

walce wykazywał wiele inicjatywy. Aczkolwiek przyznano mu już dwa odznaczenia bojowe, to obok nich na
piersi nosił stale, jak mówił, „order czasów pokoju”, którym był dla niego znaczek przodującego kolejarza.
Cała jego rodzina zginęła w płomieniach chaty spacyfikowanej wsi i Ustenko zawsze zgłaszał się do
wykonywania najtrudniejszych i najniebezpieczniejszych akcji. Mniej zdolni dowódcy plutonów czy nawet
kompanii nie lubili z tego powodu Ustenki i wyśmiewali jego niepozorny wygląd oraz niewojskowy
stosunek do podwładnych, z którymi był „za pan brat”. A on należał do żołnierzy ambitnych i tego dnia
pozostał w zasadzce nie po to, by sprawdzić, czy jego ludzie czegoś nie zostawili, bo nigdy nie zostawiali,
ale żeby oswoić się z goryczą porażki i uniknąć raniących jego dumę dowcipów.

Na wszelki wypadek zlustrował dokładnie miejsce opuszczone przed kilkoma minutami przez

podwładnych i przeszedł kilkadziesiąt metrów dalej, by przysiąść w przydrożnym rowie i zapalić skręta.
Właściwie bezmyślnie, wiedziony instynktem raczej, a może nawykiem wyrobionym w czasie kilku lat
walki, rozejrzał się dokoła i nagle dostrzegł wyłaniający się z lasku wóz, a obok niego dwóch esesmanów.
Teraz już działał jak automat. Przypadł do ziemi, podczołgał się do kupy kamieni leżących nie opodal i
bacznie obserwował wroga. Zaczął nawet marzyć, że może mu się uda upolować tych dwóch człapiących
powoli i rozglądających się ospale na boki. Jak nierealne były to marzenia, uświadomił sobie, kiedy na
skraju lasu pojawiły się kolejne furmanki. Było ich kilkanaście.

Ustenko był zrozpaczony. Miał wspaniały punkt obserwacyjny, a właściwie znacznie lepszą zasadzkę

niż ta, którą opuścili rankiem, miał przed sobą wroga, który czuł się bezpiecznie, gdyż po wyjściu z lasu nie

spodziewał się ataku, i co z tego. Na wezwanie plutonu jest już za późno, a sam nie może chyba zaczynać tak
nierównej walki. Ale dlaczego, zastanowił się po chwili. Zginę ja, ale i ich trochę natłukę.

Miał już przed sobą wozy załadowane tobołami i walizkami, całym dobytkiem uciekających

esesmanów, których liczbę ocenił na około czterdziestu. Na środkowej furmance znajdowały się dwa
erkaemy, pistolety maszynowe i karabiny złożone przez żołnierzy po wyjściu z lasku. Siedziało tam dwóch
oficerów, ale byli oni do Ustenki zwróceni plecami.

Sytuacja jest właściwie korzystna, pomyślał lejtnant, i rozłożył przed sobą dwa granaty-cytrynki,

wyłuskane z kieszeni, oraz cztery wiszące dotychczas u pasa granaty butelkowe.

Wozy zbliżały się coraz bardziej, pierwszy już się z nim zrównał. Ustenko postanowił czekać, aż

podjedzie doń środkowy, ten z bronią i idącymi przed nim żołnierzami bez karabinów. Czas mu się dłużył,
ale musiał wytrzymać. Zresztą do pełnego napięcia oczekiwania był przyzwyczajony.

Minuty płynęły, dokoła panował spokój, słychać było tylko miarowy turkot wolno jadących wozów.

Teraz, pomyślał Ustenko. Odłożył na bok pistolet maszynowy i chwycił trzy granaty. Jeden w prawą rękę,
dwa w lewą. Kółko pierwszego wyrwał zębami i biorąc szeroki rozmach cisnął go przed siebie. Niemal w tej
samej chwili rzucił drugi granat, po nim trzeci. Rozległy się trzy wybuchy.

Kolumna stłoczyła się. Na przedzie i z tyłu powstały korki. Okaleczone i wystraszone konie szamotały

się w zaprzęgach, ludzie biegali w popłochu, krzycząc coś, czego Ustenko i tak nie rozumiał. Do wozu z
bronią podbiegło ze dwudziestu żołnierzy, otoczyli go, ale nie wiedzieli, co robić dalej. Nie mieli pojęcia, ilu
partyzantów znajduje się w zasadzce i skąd atakują. A Ustenko spokojnie, nie biorąc nawet zamachu, rzucił
granat pod wóz.

Wybuch był gwałtowny. Odłamki zgrzytnęły po oksydowanej stali broni i obsypały plecy lejtnanta

białymi otrębami kamiennego pyłu. Furmanka przewróciła się do rowu, a podbiegających w jego stronę
esesmanów lejtnant powitał długą serią z pistoletu maszynowego. Poszybowało w ich stronę jakieś 35
pocisków, jego mózg pracował gorączkowo. Uskoczył kilka kroków w bok i znów pociągnął serię w
kierunku wozu. Chyba ze dwadzieścia pięć naboi, liczył. Seria na prawo, dziesięć pocisków, na lewo,
dziesięć. Jeszcze chwila i magazynek się opróżni. A więc strzelać dłużej nie może. Nie ma czasu na
załadowanie nowego dysku. Ale ma dwa granaty. Cisnął je z rozmachem. Jeden w prawo, drugi w lewo.
Przerwa. I w tym momencie Ustenko dzikim głosem wydał komendę:

— Kompania z prawa, kompania z lewa, batalion naprzód!
I zaraz potem nastąpiła godna mistrza wiązanka rosyjskich przekleństw zakończona gromkim:
— Hände hoch!
Esesmanów było jeszcze ze dwudziestu, ale szybko podnieśli ręce. Co z tego, zastanawiał się Ustenko.

Większość z nich ma na pasach pistolety. Chwycą za broń, kiedy zorientują się, że mają do czynienia z
jednym człowiekiem. A w jego magazynku jest najwyżej osiem naboi.

Nie zdążę zmienić magazynka, stwierdził z dziwnym spokojem i obliczywszy dystans dzielący go od

przewróconego wozu skoczył do przodu. Przebiegł dziesięć kroków i miał już w ręku niemiecki erkaem,
wycelowany w stłoczonych hitlerowców. Trwał tak z minutę, nie spuszczając oka z muszki. Gdyby chociaż
jeden lub dwóch Niemców, nawet rannych, ale z pistoletami w rękach, pozostało gdzieś z boku, to Ustenko
by zginął.

Dopiero teraz poczuł, jak zimny, lepki pot zalewa mu oczy i spływa po plecach. Prawa powieka zaczęła

mu drgać i nieproszona łza przesłoniła muszkę kaemu. Jeżeli nawet zginę, to wiem, że nie darmo, pomyślał
ze strachem i triumfem jednocześnie, gotów nacisnąć język spustowy i wypuścić całą serię do gromady
Niemców stłoczonych jak stado owiec.

W tym momencie dostrzegł pędzących od wsi partyzantów z jego plutonu.
— Do ataku, naprzód, ratować dowódcę! — krzyczeli.
Długo oficerowie sztabu zgrupowania nie chcieli wierzyć opowiadaniom żołnierzy Ustenki, a i samego

lejtnahta wypytywali, w jaki sposób mógł tak wszystko wykombinować i obliczyć.

— Nie pamiętam — odpowiadał nieśmiało. — Działałem szybko, to wiem. Ale jak, nie pamiętam.
Istniał jednak dowód jego niepowtarzalnego wyczynu, dowód w postaci 22 wziętych do niewoli

esesmanów, 9 nie uszkodzonych wozów, 12 pistoletów maszynowych, 2 cekaemów i 16 karabinów. A
oprócz tego leżały na wozach 54 walizy i toboły, które Niemcom udało się wywieźć z Łucka.

Zgodnie z dawnym rozkazem Kowpaka, teraz już uświęconym tradycją, wszystkie trofea stanowiły

własność tego, kto je zdobył. Jednak Ustenko nic nie chciał wziąć dla siebie. Znajdujące się w walizach i
tobołach przedmioty, w większości zagrabione mieszkańcom Ukrainy, oddał do dyspozycji dowództwa
trzeciego batalionu, które podzieliło je między swych partyzantów i miejscową ludność.

Komisarz Andriej Cymbał zaaprobował decyzję Ustenki, ale długo nalegał, by lejtnant wziął chociaż

jakiś drobiazg na pamiątkę. Ustenko zamglonym wzrokiem powiódł po rozłożonych na ziemi przedmiotach,

podkutym butem niedbale podniósł wieka kilku waliz, wreszcie splunął i odszedł. Dopiero twarde spojrzenie
dowódcy baonu, obserwującego tę scenę, sprawiło, że dokonał wyboru. Odrzuciwszy damską i męską
bieliznę, garnitury i kupony, galanterię i biżuterię, haftowane ręczniki i koronki, wziął staroświecki srebrny
zegarek firmy „Paweł Bure”. Gdy nacisnął sprężynę i otworzyła się koperta, przeczytał wygrawerowany
wewnątrz napis: „Lejbgwardii unteroficerowi Kiryłowi Trojbolewiczowi za celne strzelanie. Od jego
Imperatorskiej Wysokości Nikołaja, 1897 r.”

— Sądzę, że ta zdobycz słusznie mi się należy — powiedział Ustenko uśmiechając się nieśmiało. —

Chyba udowodniłem, że strzelam nieźle.

Po dwóch miesiącach, gdzieś w okolicach Puszczy Białowieskiej, Ustenko podarował ten zegarek

Werszyhorze. Być może przeczuwał wówczas, że dobiega kres jego dni, bo po tygodniu zginął, broniąc życia
kilku tysięcy ludzi pędzonych na roboty do Niemiec.

Wszystkie oddziały zgrupowania nie biorące udziału w akcjach dywersyjnych prowadziły pościg za

uciekającymi na południe banderowcami. Rozbili więc partyzanci kureń „Sławka” i rozbroili sotnię
„Taszkienta”, a z kurenia „Kliszcza” pozostało zdolnych do walki zaledwie 150 banderowców.

Wreszcie zgrupowanie dotarło do dużej wsi Peresławyczi i tu zatrzymało się na kilkudniowy postój.

Trzeba było przecież zebrać rozproszone grupy dywersyjne i dać im możność wytchnienia przed dalszymi
akcjami.

Z otrzymanych przez Werszyhorę radiogramów wynikało, że rzeczywiście ruszyła nowa ofensywa

Czerwonej Armii, że jej oddziały zbliżają się już do Łucka i Równego, a zwiad zgrupowania doniósł, że z
dnia na dzień nasila się ruch na szosie Włodzimierz Wołyński — Łuck oraz na linii kolejowej Lwów —
Brody — Zdołbunów. Trasy te są zatem wykorzystywane przez Niemców do dowożenia posiłków i powinno
się je jak najszybciej zniszczyć lub chociaż spowodować na jakiś czas przerwę w ruchu.

Niestety, ciągłe odwilże pozbawiły zgrupowanie manewrowości. Grzęznące w błocie wozy taborów nie

mogły niekiedy przebyć więcej niż kilka kilometrów w ciągu nocy. Sytuacja uległaby radykalnej zmianie,
gdyby chwycił mróz i posypał śnieg. Wtedy partyzanci mogliby nocą przebyć 50, a nawet 70 kilometrów.

Werszyhora dość długo naradzał się z Wojciechowiczem, wreszcie zadecydowali, że wyślą w rejon

Brodów wzmocniony batalion bez taborów. Pokona on błyskawicznie długą trasę i będzie w tym ważnym
zarówno dla Niemców, jak i dla Armii Radzieckiej punkcie prowadził działalność dywersyjną. Wybór padł
na trzeci batalion, którego dowódca, Petro Brajko, w 1941 roku pełnił służbę wojskową w Brodach i znał
dobrze te okolice.

Po południu 2 lutego batalion wzmocniony kompanią minerów kapitana Kalnickiego ruszył na

południe, by przerwać linię komunikacyjną Brody — Lwów. Na nieliczne wozy partyzanci załadowali
wyłącznie amunicję, miny oraz tonę materiałów wybuchowych. Batalion miał dołączyć do zgrupowania 10
lutego w Zawidowie.

Jednocześnie z trzecim batalionem opuściły wieś mniejsze grupy, mające prowadzić działania

dywersyjne na trasach: Włodzimierz Wołyński — Łuck, Łuck — Horochów i Horochów — Lwów. Poza tym
swoje codzienne zadania wykonywał zwiad, patrole i służba wartownicza.

Skrupulatny szef sztabu Wojciechowicz starał się w miarę dokładnie obliczyć, czego zdołało dokonać

zgrupowanie w ciągu stycznia. Okazało się, że partyzanci przebyli 510 kilometrów, zlikwidowali ponad 650
hitlerowców i ich pomocników, zniszczyli 2 parowozy, 35 wagonów, 30 samochodów, 1 samolot
transportowy, most kolejowy o długości 200 metrów, wiele baz UPA, w tym koszary, baraki gospodarcze i
warsztat uzbrojenia. Zdobyli 8 moździerzy i granatników, 39 karabinów maszynowych, 200 pistoletów
maszynowych i karabinów. Broni krótkiej, amunicji, materiałów wybuchowych, odzieży, żywności, koni,
wozów i sań nikt nie był w stanie dokładnie policzyć. Do zgrupowania wstąpiło ochotniczo 236 partyzantów.

W Peresławyczi życie toczyło się normalnym trybem, kowpakowcy spokojnie i planowo wykonywali

swoje codzienne zadania, gdy nagle nadeszła wieść, że w czasie rozpoczętej ofensywy wojska radzieckie
zdobyły Równe, Zdołbunów i Ołykę i w związku z tym niemiecki garnizon z Łucka rozpoczyna ewakuację.
A zatem zgrupowanie znalazło się na drodze wycofujących się wojsk niemieckich i powinno jak
najwydatniej pomóc Czerwonej Armii. Werszyhora zadecydował więc, że jego ludzie zaatakują miasto
Horochów i w ten sposób odetną Niemcom drogę odwrotu w kierunku Lwowa. Na Horochów miała uderzyć
dziewiąta kompania Bakradze, wzmocniona grupami wracającymi z akcji dywersyjnych. Po sprawnie
przeprowadzonym przygotowaniu do marszu oddział ruszył w drogę.

Dawid Bakradze, artylerzysta, w cywilu inżynier architekt, był weteranem zgrupowania i należał do

jego najroślejszych i najsilniejszych partyzantów. W 1941 roku brał udział w walkach obronnych Czerwonej
Armii, znalazł się w okrążeniu i trafił do obozu jenieckiego. Tam rozwścieczony Niemiec uderzył go
krzesłem i wybił mu wszystkie zęby po jednej stronie szczęki.

Bakradze należał do grupy trzydziestu sześciu jeńców, którzy jesienią 1942 roku uciekli z obozu w

Konotopie i dotarli do partyzantów Kowpaka. Z czasem prawie wszyscy objęli odpowiedzialne funkcje.
Dawid zaczynał tak jak pozostali, od szeregowca, a gdy oddział otrzymał działa, został dowódcą jednego z
nich. Później awansował na dowódcę dziewiątej kompanii i zasłynął jako twórca tzw. linii Bakradze,
chroniącej Sabyczyn od południa. Od początku rajdu polskiego powierzano mu coraz większe oddziały, z
czasem stał się dowódcą batalionu.

A teraz, w lutym 1944 roku, na czele dziewiątej kompanii szedł, by zdobyć Horochów.
Bakradze zaatakował miasto o świcie 5 lutego. Wysłane przez niego plutony podchodziły skrycie, z

różnych kierunków, by opanować wskazane przez dowódcę budynki i wystawić ubezpieczenie od strony
Łucka. Potem nastąpił atak, błyskawiczny i obezwładniający swym impetem. Niemcy właściwie poddali się
bez walki.

Zdobywszy miasto, Bakradze uznał, że jego obecność jest tu zbyteczna, ruszył więc na czele taborów do

Peczychwostów, do których przeniósł się właśnie sztab i pozostałe oddziały zgrupowania. Przed wyjazdem
mianował tymczasowym komendantem miasteczka swego zastępcę Serdiuka i polecił mu, by zorganizował
obronę Horochowa i przekazał władzę jedynie jednostkom Czerwonej Armii.

Siódmego lutego do Peczychwostów, w których kowpakowcy już się zdołali zadomowić, przybyli

niespodziewani goście — kawaleryjski oddział partyzancki generała Naumowa, znanego w całym Związku
Radzieckim.

Naumow był kapitanem wojsk ochrony pogranicza i w pierwszych miesiącach wojny, tocząc nieustanne

walki z wrogiem, cofał się od Karpat do lasów hinelskich. Był on inicjatorem i realizatorem partyzantki
konnej, jedynie możliwej w okolicach stepowych, gdzie brak naturalnej osłony w postaci lasów. Jego
kawaleryjskie zgrupowanie jesienią 1942 roku na zajętych przez Mansteina stepowych terenach
lewobrzeżnej Ukrainy wysadziło dziesięć mostów kolejowych, spowodowało zniszczenie kilkudziesięciu
transportów wojskowych i wróciło szczęśliwie na północ jeszcze liczniejsze, gdyż wstępowali do niego
jeńcy z wyzwolonych lagrów.

Zimą 1943 roku korzystając z mroźnej pogody, kapitan Naumow ruszył setkami sań przez zamarznięte

rzeki na południe prawobrzeżnej Ukrainy, w kierunku Dniepropietrowska, a później Odessy, siejąc śmierć i
popłoch w szeregach okupanta. Wracać na północ postanowił między Winnicą a Kijowem, nie zdając sobie
sprawy z tego, na co się ważył — otóż 10 kilometrów od Winnicy znajdowała się główna kwatera Hitlera.
Zatrzymali się na popas we wsi Stanisławczyk w pobliżu lasu gołowaniewskiego, do którego wciągnęli
tabory.

Okazało się, że oddział Naumowa znalazł się dokładnie na osi kwatery Hitlera.
Nie przeczuwając, jak wielkie grozi im niebezpieczeństwo, udali się na spoczynek, ale mniej więcej po

godzinie obudził ich warkot czołgowych silników. Niemcy otaczali wieś. W jednej chwili byli gotowi do
walki, ale wówczas rozległ się grzmot bijących w ich kierunku salw artyleryjskich. Jednocześnie niemal z
wjeżdżających między opłotki ciężarówek zaczęli wyskakiwać niemieccy żołnierze.

Rozgorzała walka na śmierć i życie, walka, w której partyznaci mieli niewielkie szanse. Wieś zaczęła

płonąć, ale Naumow nie tracił zimnej krwi. Przebił się z ocalałymi ludźmi do lasu, w którym ukryte były
tabory. Nad ranem partyzanci znaleźli słabsze miejsce w szczelnym pierścieniu okrążenia i zdołali się
przebić. Naumow posadził wszystkich na konie taborowe, nawet sanitariuszki, nigdy nie jeżdżące konno, i
popędził w step. Tam groziły im tylko samoloty, ale skryli się przed nimi w pokrytym śniegiem wąwozie.
Nawet konie przysypali białym puchem. O zmroku ponownie dosiedli „rumaków” i popędzili na północ. Po
kolejnym dniu spędzonym na mrozie i śniegu opadli z sił. Naumow stwierdził, że musi nakarmić i ludzi, i
zwierzęta. Postanowił zatrzymać się w najbliższym chutorze. Zwiadowcy donieśli mu, że znajduje się w nim
tylko niewielka grupka żandarmów.

Nie chcieli robić hałasu, ale nie uniknęli kilkuminutowej strzelaniny, podczas której wszyscy żandarmi

zginęli. Po obfitym posiłku partyzanci ruszyli dalej, nie wiedząc, że zniszczyli jeden z zapasowych węzłów
łączności kwatery Hitlera. Dalej już jechali spokojnie, nie niepokojeni przez wroga, ale później, kiedy
dowiedzieli się, jak blisko mieli do siedziby wodza Trzeciej Rzeszy, nie mogli odżałować, że jej nie
zaatakowali.

— Nawet gdybyśmy zginęli — stwierdził Naumow — zginęlibyśmy z fasonem.
Kiedy kapitan ze swymi partyzantami przebił się nad Prypeć, natychmiast wezwano go do Moskwy.

Okazało się, że data jego ataku na chutor zgadzała się z datą paniki w kwaterze Hitlera, o której doniósł
wywiad. Podobno sam Stalin, gdy się o tym dowiedział, pomyślał, wstał, przespacerował się po gabinecie,
zapalił fajkę i powiedział:

— Nieładnie jakoś wypadło, niedobrze. Kapitan rzucił się na kwaterę Hitlera. Nie wypada, żeby to był

kapitan. Trzeba mu dać generała.

Po tygodniu przyleciał na Polesie młody generał Naumow, by znów wyruszyć na następne rajdy.

I oto siódmego lutego, o zmierzchu, spokojne dotąd Peczychwosty ożyły. Centralną ulicą przemknął

zaprzężony w trójkę koni lekki wołyński tarantas, za nim pędzili dwaj jeźdźcy — adiutanci, a dalej
kawalkada kawalerzystów. Przed sztabem z tarantasu lekko wyskoczył młody i gibki Michaił Iwanowicz
Naumow, a za nim jego komisarz, moskiewski chirurg Tarasow.

Naumow miał na głowie czarną kozacką papachę zawadiacko nasuniętą na ucho, na ramionach kozacką

kurtkę, a pod nią bluzę z generalskimi naramiennikami. Granatowe spodnie były wpuszczone do wysokich
butów. Mimo tego dodającego powagi stroju na pierwszy rzut oka widać było, że generał jest bardzo
młodym człowiekiem.

Werszyhora serdecznie powitał gości, wezwał do sztabu wszystkich znaczniejszych dowódców

zgrupowania, by dokonać prezentacji, a później zaprosił przybyłych na kolację. Z zaproszenia goście chętnie
skorzystali, ale już na wstępie Naumow zastrzegł, że podczas rajdu nie pije alkoholu. Odbyła się więc
bezalkoholowa kolacja, podczas której sławni dowódcy zasiedli obok siebie i prowadzili kurtuazyjną
rozmowę. W końcu zaczęli mówić o swoich planach. W pewnej chwili Naumow oznajmił, że idzie na
południowy wschód.

Po tym stwierdzeniu generała Werszyhora z żartobliwym uśmiechem wyjaśnił, że nie chce dzielić się

sławą ze znanym dowódcą, nie ma też zamiaru wchodzić mu w drogę, toteż zajmie się liniami kolejowymi i
szosami prowadzącymi ze środkowych i północnych obszarów Polski na wschód, zaś znakomitemu koledze
zostawi obszar południowy z linią Lwów — Kraków włącznie.

— Dojdziemy do Sanu — mówił Werszyhora do kiwającego głową Naumowa — i ty skręcisz tam w

lewo, w Karpaty, a my pójdziemy w prawo, nad Wisłę. Wy zajmiecie się linią kolejową Lwów — Kraków, a
my linią Lwów — Warszawa. W ten sposób będziemy walczyli razem, a jednocześnie każdy na swój
rachunek.

Po kolacji dowódcy pożegnali się serdecznie i Werszyhora, lękając się, że mogą go dopędzić nacierające

wojska radzieckie, zarządził przygotowania do wymarszu. Jednocześnie na wniosek oddziału sanitarnego
przygotowano transport 42 rannych partyzantów, aby poprzez wyzwolony Horochów i Łuck
przetransportować ich do szpitali na „wielkiej ziemi”.

Skok przez granicę

W południe 8 lutego zgrupowanie opuściło Peczychwosty i udało się w kierunku tzw. Generalnej

Guberni, a ściślej jej Lwowskiego Dystryktu, gdzie miało przekroczyć granicę. Werszyhorze zależało na
tym, aby kierunek marszu jednostki utrzymać w tajemnicy przed Niemcami, gdyż chciał uniknąć pościgu i
dekonspiracji, dlatego też od kilku dni w rejonie Sokala i Radechowa prowadził obserwację zastępca
dowódcy plutonu zwiadu Robert Klein.

Ten doświadczony, pełen wspaniałych pomysłów zwiadowca przez trzy dni był na podsłuchu

pogranicznej linii telefonicznej i zdołał poznać zarówno panujące tam zwyczaje, jak i nazwiska wyższych
oficerów z pogranicza. Kiedy uznał, że nadeszła pora, by oczyścić drogę zmierzającym ku granicy
towarzyszom, opracował ryzykowny, ale mający szansę powodzenia plan. Zawiadomił przez telefon
posterunek graniczny, że pułkownik Schmidt rozkazuje, by oddział straży z terenu Sokal — Radechów udał
się na stację kolejową Krasne. Plan się powiódł. Niemcy uwierzyli.

O zmroku przyczajeni na brzegu rzeki kowpakowcy obserwowali odjeżdżające ciężarówki ze strażą

graniczną, po czym przystąpili do przekraczania rzeki. Przeprawa odbyła się bez przeszkód i o świcie
zgrupowanie przeskoczyło szosę Chrystynopol — Radechów oraz minęło Korczyn.

Dopiero w Jastrebiczach rozległy się strzały, gdyż idący w szpicy szwadron Lenkina natknął się na

sotnię UPA. Ścigani upowcy usiłowali bronić się w Radwańcach i tam zostali ostatecznie rozgromieni. W
ciągu tej nocy kowpakowcy przebyli ponad 50 kilometrów trasy niszcząc po drodze napotkane posterunki
policji, linie i węzły łączności. Na szosie Krystynopol — Żółkiew (obecnie Nesterow) zaatakowali i spalili
samochód osobowy z hitlerowcami.

Ten szybki, pełen drobnych sukcesów marsz podniósł na duchu rwących się do walki partyzantów. Z

żalem powitali nadchodzący świt, a wraz z nim rozkaz zatrzymania się na dzienny postój w najbliższej wsi.

Jak stwierdził zwiad, na terenach Generalnego Gubernatorstwa działania dywersyjne miały być

ułatwione, ponieważ Niemcy nie chronili tu tak pieczołowicie, jak w Związku Radzieckim, linii
komunikacyjnych, a i garnizony wojskowe były stosunkowo nieliczne. Jeśli wszystko to było prawdą, jeśli
dane te zostałyby potwierdzone, niewielkie z tego i tak wynikały korzyści. Okazało się bowiem, że
najbliższej linii kolejowej Lwów — Rawa Ruska nie dałoby się unieruchomić na dłużej, gdyż nie było na
niej większych mostów, a poza tym brak masywów leśnych sprawiał, że partyzanci nie mieli gdzie się

schronić, gdyby zaistniała potrzeba wielokrotnego wysadzania torów kolejowych.

W związku z tym Werszyhora, naradziwszy się ze swym sztabem, postanowił założyć bazę we wsi

Borowiec, położonej w Puszczy Solskiej. Wieś ta leżała jednak na terytorium Polski, której partyzanci nie
znali, dlatego trzeba było ich odpowiednio przygotować do działalności na obcym terenie i między obcymi
ludźmi. Zarządzono więc przegląd jednostek — chodziło o to, by członkowie zgrupowania wyglądali
schludnie, by nie przynieśli wstydu swojej ojczyźnie — i zaczęto przeprowadzać pogadanki w każdej
kompanii.

Przeglądu dokonał osobiście kwatermistrz Fedczuk i właściwie był z niego zadowolony. Po miesiącu

nieustannych walk, ale walk zwycięskich, przynoszących obfite zdobycze, większość partyzantów nie
przypominała już wyruszających z Sabyczyna oberwańców. Odzież z magazynów UPA, płaszcze i kurtki
maskujące, które nie dotarły do niemieckiej czwartej armii pancernej, a często kożuszki, buty i baranie czapy
wziętych do niewoli, a później wolno puszczonych jeńców, sprawiły, że zgrupowanie prezentowało się na
ogół bez zarzutu. Tylko dla nielicznych, zdaniem Fedczuka, niezbyt przyzwoicie ubranych wyciągał
kwatermistrz odzież z zapasów „centralnych”.

W czasie pogadanek wyjaśniano, że zgrupowanie wkracza na teren Polski, gdzie zachowanie

poszczególnego partyzanta będzie rzutowało na stosunek ludności do całej jednostki. Przypomniano też
rozkaz wydany jeszcze przez Kowpaka — tępiącego maruderów — w którym pod karą śmierci zabraniano
dokonywania jakichkolwiek samowolnych rekwizycji u ludności miejscowej. Ustalono, że za żywność i
furaż pobierane od chłopów kwatermistrz będzie płacił zdobycznymi pieniędzmi, ale głównym źródłem
zaopatrzenia powinny być „Liegenschafty” oraz magazyny okupanta.

Werszyhora zwołał też specjalną odprawę dowódców i zaprosił na nią doktora Cymmera, który miał

opowiadać o Polsce.

Doktor Cymmer był lekarzem pochodzącym ze stanisławowskiego getta. Uciekł stamtąd i wraz z grupą

Żydów ukrywał się w Czarnym Lesie niedaleko Stanisławowa, gdzie dołączył do przebijającego się z Karpat
oddziału Werszyhory. Aczkolwiek nie był on chirurgiem, a ginekologiem, to wówczas jako jedyny lekarz
bardzo się przydał. Później mógł udać się do wyzwolonego Kijowa, ale spodobał mu się Werszyhora i
pozostał w zgrupowaniu, gdzie pełnił funkcję osobistego doradcy i tłumacza dowódcy. Znał dobrze język
niemiecki i polski, mógł się też porozumieć z Rumunami, Węgrami i Francuzami.

I właśnie Cymmer miał teraz opowiedzieć najbliższym współpracownikom Werszyhory, do jakiego

kraju wkraczają.

Zaczął od historii, sięgając do dawnych wieków. Dłużej zatrzymał się nad okresem upadku państwa

polskiego i niewoli, zakończonej odzyskaniem niepodległości w 1918 roku. Mówił o latach
międzywojennych, kiedy kraj podnosił się z ruin, przeżywając wewnętrzne wstrząsy i odczuwając skutki
światowego kryzysu gospodarczego na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Zwrócił uwagę na
kontrasty w obrazie społeczeństwa, na przeludnienie wsi i bezrobocie, spowodowane powolnym rozwojem
przemysłu. Powiedział wreszcie, że w obliczu zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec i w dniach wojny
naród zwarcie wystąpił w obronie swych praw do niepodległego bytu, ale w starciu orężnym na polu walki
Wojsko Polskie nie mogło stawić skutecznego oporu. Uwypuklił działalność ruchu oporu w okupowanym
kraju, przytaczając wiele znanych mu przykładów z przeprowadzonych akcji. Wspomniał też o armii
polskiej, formowanej w Związku Radzieckim, w tym jednak przypadku sam zamienił się w słuchacza.
Ludzie Werszyhory wiedzieli o niej znacznie więcej.

Dość długa, ale bardzo ciekawa opowieść doktora w końcu przekształciła się w pogawędkę, gdyż

wszyscy, którzy kiedykolwiek zetknęli się z Polakami, chcieli swoimi wrażeniami podzielić się z kolegami.
Dowódcy oddziałów zwiadowczych, przekraczających częstokroć Bug, mówili o życzliwym traktowaniu ich
przez Polaków, o polskiej partyzantce, działającej na zajętych przez wroga terenach niemal od pierwszych
dni okupacji, i o oddziałach radzieckich współpracujących z Polakami. Lejtnant Łarionow, który dwukrotnie
przekraczał granicę, popisywał się znajomością polskiego języka i pokazywał, jak szarmancko w tym kraju
„całuje się rączki panienek”.

Po tym popisie zdolności aktorskich lejtnanta zabrał głos Werszyhora i wśród zebranych znów

zapanował poważny nastrój. Nadszedł czas podjęcia wiążących decyzji i dowódcy musieli uważnie
wysłuchać zaleceń, by przekazać je swoim podwładnym. Najważniejszą kwestią była współpraca z polską
partyzantką i rozstrzygnięto ją jednoznacznie. Zgrupowanie będzie współpracowało ze wszystkimi polskimi
oddziałami, które chęć współdziałania wyrażą.

Pod wieczór zameldował się w sztabie dowódca szwadronu kawaleryjskiego Aleksander Lenkin,

„Sasza”, i wodząc triumfalnym wzrokiem po twarzach zebranych skromnie zaznaczył, że jego partyzanci we
wsi Zameczek zestrzelili dwusilnikowego Ju-52. Pilot i ośmiu członków załogi spłonęło.

Tegoż dnia, późnym wieczorem, gdy ustał ruch na drodze Rawa Ruska — Lwów, zgrupowanie

przekroczyło tę arterię i ruszyło w kierunku na Jarosław. Na trasie marszu piąta kompania spaliła w folwarku
Olszynka cztery ciągniki i zdobyła pięćdziesiąt karabinów węgierskich.

Przed nimi była jeszcze jedna przeszkoda, którą musieli sforsować, by dalej już spokojnie kontynuować

marszrutę — przejazd kolejowy na szlaku Rawa Ruska — Lwów. Wysłany do przodu zwiad stwierdził, że
nie był on chroniony, toteż kowpakowcy bez chwili zwłoki rozpoczęli przeprawę przez tory, wysyłając jak
zwykle na czoło grupy osłony z minerami. W trakcie przeprawy partyzanci usłyszeli nagle stukot kół
pociągu wyłaniającego się zza zakrętu. Osłona jednak nie straciła głowy i natychmiast otworzyła ogień z
rusznic przeciwpancernych. Po chwili odezwał się ciężki karabin maszynowy strzelający przeciwpancerną
amunicją zapalającą i dołączyła do niego armata bijąca ogniem na wprost. Po drugim strzale z działa
lokomotywa została trafiona. Wybuchł kocioł, płomienie ogarnęły parowóz i dwa wagony. Płonący pociąg
minął jednak przejazd, gdyż z tyłu miał jeszcze drugą lokomotywę.

Wysłany przez Niemców na pomoc drugi pociąg nie dojechał do przejazdu, gdyż partyzanci zdążyli

zaminować tory. Na miejsce walki zdołała jednak dotrzeć z Sołotwina. niemiecka kompania piechoty z
czołgiem i samochodem pancernym. Starła się ona z osłoną drugiego batalionu. W zażartej walce
kowpakowcy zniszczyli czołg i samochód pancerny, poległo też kilkunastu żołnierzy wroga. Niestety w
starciu tym zginął dowódca kompanii Martynenko i jeden partyzant został ranny.

Na dzienny postój zgrupowanie zatrzymało się we wsiach Brusno Stare, Brusno Nowe, Zagur i

Klebanka zamieszkanych w większości przez ludność polską. W pierwszej chwili chłopi, usłyszawszy
mówiących po ukraińsku zwiadowców i kawalerzystów, wpadli w panikę — byli przekonani, że mają do
czynienia ze znanymi z okrucieństwa bandami UPA, ale czerwone gwiazdki na czapkach i burkach oraz
wspomniane naramienniki rozproszyły wszelkie obawy. Partyzanci zostali przyjęci ciepło i życzliwie.

Około południa do Werszyhory zgłosiło się kilku mieszkańców z okolicznych wsi z prośbą o ochronę

przed grasującymi w tym rejonie bandami UPA. Dowódca zgrupowania chętnie spełniłby prośbę tych ludzi,
tym bardziej że miał z banderowcami własne porachunki — niedawno upowcy zdradziecko zamordowali
Saszę Kożenkowa, jego „adiutanta”, a ostatniej nocy schwytali zwiadowcę zgrupowania Dymitra
Pszenycznyja, któremu odrąbali palce prawej ręki i odesłali go do swoich z ulotką następującej treści:
„Czerwoni partyzanci, wracajcie za Bug, bo rycerze tryzuba wybiją was do nogi” — niestety nie mógł im nic
obiecać. Zgrupowanie musiało zająć się dywersją na liniach zaopatrujących front i nie mogło tracić czasu na
poszukiwanie rozproszonych band.

Pierwsza baza — Puszcza Solska

Nocny marsz do wsi Borowiec w Puszczy Solskiej nie powinien przynieść żadnych niespodzianek,

ponieważ do przebycia mieli zaledwie około 30 kilometrów, a wysłani wcześniej zwiadowcy meldowali, że
po drodze na pewno nie spotkają żadnych jednostek wroga. Jednocześnie jednak poinformowali oni
dowódcę, że w niedalekim miasteczku Cieszanów znajdują się dobrze zaopatrzone magazyny i bank.

Ta ostatnia wiadomość szczególnie zainteresowała Werszyhorę. Na terenach Polski obiegowe pieniądze

były partyzantom bardzo potrzebne, dlatego „Boroda” postanowił nieco zboczyć z wytyczonej trasy i
uderzyć na miasteczko. Szybko wydał rozkazy i do przodu ruszyła piąta kompania lejtnanta Łarionowa,
której powierzono to odpowiedzialne zadanie.

Główne siły znajdowały się jeszcze kilka kilometrów od Cieszanowa, kiedy do uszu maszerujących

partyzantów dobiegły z zachodu odgłosy strzelaniny i wybuchy granatów. To kawalerzyści Łarionowa
zaatakowali z marszu miasteczko, rozbili posterunek policji, zdobywając 7 karabinów oraz 1000 sztuk
amunicji, i pocztę. Piąta kompania czas jakiś przeszukiwała miasteczko, gdyż Łarionow starał się zdobyć
siodła dla swoich ludzi (bez prawdziwych siodeł Lenkin nie chciał uznać podwładnych lejtnanta za drugi
szwadron kawaleryjski), ale ich nie znalazłszy pomknęła dalej. Magazynami i bankiem zajęła się poprzednio
wyznaczona grupa pod dowództwem Androsowa.

Gdy w Cieszanowie pojawiły się główne siły zgrupowania, do dowództwa zgłosili się granatowi

policjanci, obserwujący dotychczas z ukrycia wkraczające do miasta oddziały, przedstawili się jako żołnierze
Armii Krajowej, podwładni kapitana „Wacława”, i zasugerowali kowpakowcom, aby zaatakowali Niemców
przebywających w oddalonym o 7 kilometrów Nowym Lublińcu. Tłumaczyli, że w znajdującym się tam
majątku rolnym jest obecnie kilkudziesięciu niemieckich żołnierzy przywiezionych na kurację z kotła
korsuń-szewczenkowskiego.

Sprawa wydawała się prosta, wysłał więc Werszyhora do Nowego Lublińca szwadron Łarionowa.

Kawalerzyści zaatakowali z marszu majątek, jednak za niepokojeni strzelaniną w Cieszanowie hitlerowcy
nie dali się zaskoczyć. Otworzyli gęsty ogień z murowanego budynku dworu i gorzelni. Partyzanci zaczęli

ponosić straty. Dwóch zginęło, kilku zostało rannych. Atak załamał się.

W tym właśnie czasie do Nowego Lublińca dotarł z kompanią zwiadu lejtnant Klein i chcąc uniknąć

dalszego rozlewu krwi zaczął wzywać Niemców do poddania się. W odpowiedzi posypały się granaty i
Klein został ciężko ranny. Wtedy zwiadowcy wezwali na pomoc artylerzystów. Celne pociski ugodziły w
dwupiętrowy, murowany budynek administracyjny, w którym po przegrupowaniu bronili się hitlerowcy, i to
przesądziło sprawę. Po chwili strzelanina ucichła.

Nad ranem główne siły zgrupowania dotarły do położonej nad rzeczką Tanew niewielkiej wsi Borowiec.

O tym, aby cała jednostka mogła się tu rozlokować, nie było nawet mowy — wioska składała się wówczas
ze 150 gospodarstw — toteż pozostał w niej jedynie sztab i oddziały z nim związane, zaś na postój dla
pozostałych batalionów Wojciechowicz wyznaczył pobliskie wsie: Zamch i Lubliniec. Jak v każdej nowej
bazie partyzanci natychmiast przystąpili do prac mających na celu zabezpieczenie przed niespodziewanym
atakiem wroga i penetracją jego agentów. Rozrzucono szeroko łańcuch ubezpieczeń, ustawiono zapory oraz
zaminowano drogi i przesieki.

Po wykonaniu tych prac partyzanci udali się na kwatery, gdzie przekonali się, iż tutejsze gospodarstwa

nie różnią się właściwie od gospodarstw ukraińskich. Mieszkańcy przyjęli ich serdecznie. Podziwiali broń i
zapraszali na poczęstunek, często zakrapiany spirytusem lub bimbrem. Gospodynie stawiały na stołach
dymiące sagany ziemniaków — przyjmowały gości „czym chata bogata”. Po posiłku wolni od służby
partyzanci wymościli słomą podłogi największych izb, powiesili płaszcze i buty na piecach i ułożyli się do
snu.

Było jednak wielu takich, którzy nie mogli jeszcze myśleć o odpoczynku. Do grona najbardziej

zapracowanych należał kwatermistrz Fedczuk, który natychmiast po przybyciu do Borowca poprosił sołtysa
o pomoc w zdobyciu owsa i siana dla koni. Sołtys wysłuchał prośby, pokiwał ze zrozumieniem głową i
wkrótce przywiózł kilkaset kilogramów paszy.

Fedczuk był rozczarowany i jednocześnie zmartwiony. Cóż bowiem znaczyła ta „garstka strawy” dla

jego wygłodzonych „rumaków”. Sołtys kręcił się niespokojnie, przestępował z nogi na nogę, przybierał
współczujące i pełne zrozumienia miny, tłumaczyła że wieś jest biedna, że Niemcy już dawno ogołocili ją ze
wszystkiego, że mimo najszczerszych chęci więcej paszy zdobyć nie potrafi. Zrezygnowany Fedczuk zapytał
wówczas o urzędowe ceny i wyciągnął pieniądze, oświadczając, że zapłaci za furaż dziesięciokrotnie więcej.
I oto rozjaśniło się oblicze sołtysa, już nie cmokał, nie jąkał się, nie kręcił. Obiecał, że jeszcze spróbuje coś
zrobić, i szybko opuścił izbę. Po kilkunastu minutach przed chatą zajętą przez kwatermistrza stała kolejka
sań wyładowanych furażem.

Huk wybuchów i wystrzałów oraz łuna palącego się posterunku w Cieszanowie odbiły się szerokim

echem w Puszczy Solskiej. Pierwszy dowiedział się o biwakującym w pobliżu zgrupowaniu dowódca
oddziału BCh plutonowy Jan Kędra, „Błyskawica”, który wraz ze swymi ludźmi ulokował się w
ziemiankach wyrytych w ścianach wąwozu nad brzegiem rzeczki Wirowej. Żyli w niezwykle trudnych
warunkach, ale innego wyjścia nie mieli — byli „spaleni” i mimo mrozów nie mogli wrócić do rodzinnych
wiosek.

Już 11 lutego do „Błyskawicy” dotarła łączniczka z meldunkiem, mówiącym, że „w stronę Puszczy

Solskiej maszeruje sowiecka partyzancka dywizja... Mają na pewno armaty, a może nawet i czołgi. Jedzie z
nimi ze sto cekaemów na taczankach”. „Błyskawica” usłyszawszy te wieści zerwał się z pniaka ustawionego
przed ogniskiem, posłał patrol do wsi po ukryte konie i ruszył na spotkanie ze zgrupowaniem. Wkrótce
natknął się na zwiadowców Werszyhory i został przez nich skierowany do sztabu. Po drodze mijał
maszerujące i sunące na saniach pododdziały, podziwiał porządek panujący w ich szeregach i zachwycał się
bronią. W końcu stwierdził, że tak silnego oddziału partyzanckiego nie było dotychczas na tej ziemi.

Postawny i energiczny „Błyskawica”, w skórzanym płaszczu i polowej rogatywce, zrobił na

Werszyhorze i jego oficerach jak najlepsze wrażenie. Przyjęli go z honorami i poprosili, aby pokrótce
scharakteryzował sytuację, jaka panuje na Zamojszczyźnie. Jan Kędra opowiedział im o walkach
partyzanckich toczonych na tej ziemi i o stacjonujących w pobliżu oddziałach. Wspomniał też o tym, że
latem 1943 roku współpracował z radzieckim oddziałem majora Gregorenki, który do Puszczy Solskiej
przybył z Wołynia.

Werszyhora i jego towarzysze z zainteresowaniem słuchali opowieści „Błyskawicy”, zdając sobie

sprawę, jak cenne stanowi ona uzupełnienie do danych napływających wciąż od zwiadowców. Później Jan
Kędra wyraził chęć nawiązania współpracy z kowpakowcami i uzyskawszy ich zgodę udał się do swej bazy,
by zebrać wszystkich członków oddziału i poinformować ich o nowej sytuacji w terenie.

Odgłosy walki w Cieszanowie i Nowym Lublińcu dotarły także do uroczyska Maziarze, odległego

około 10 kilometrów od wsi Borowiec, gdzie w opuszczonej przez ludność wsi kwaterował oddział AK
dowodzony przez porucznika „Podkowę” (Tadeusz Kuncewicz). Była to jedna z najbardziej bojowych

jednostek AK na Zamojszczyźnie, a co ciekawsze, istniał przy niej kurs szkoły podchorążych, kurs
młodszych dowódców piechoty oraz pluton łączności radiowej (dowódca porucznik Mieczysław
Skwarczyński — „Leszcz”), utrzymujący kontakt z Warszawą i Londynem. Całością dowodził kapitan
Janusz Pruszkowski, „Wacław”, zastępca dowódcy 9 pułku AK. W pobliżu tego zgrupowania miał bazę
oddział partyzantów radzieckich pod dowództwem „Andrieja” (Andriej Borodowyj).

Rankiem 11 lutego przybył do „Podkowy” goniec od „Andrieja” z meldunkiem, że własowcy zajęli

Osuchy i Borowiec. Wiadomość tę potwierdziła Barcicka, żona młynarza z Osuch, która wraz z córką
uciekła ze wsi i schroniła się w Maziarzach. Jak wynika z relacji „Kaktusa” (plut. pchor. Zbigniew
Czernicki), oficer służbowy zgrupowania, podporucznik „Elski” (Stanisław Mazur), zarządził natychmiast
alarm. Niezależnie od pogotowia, które ogłoszono w oddziale, należało sprawdzić otrzymane wieści.
Podporucznik „Elski” postanowił więc wysłać patrol rozpoznawczy w rejon Borowca. Zadania tego podjął
się ochotniczo plutonowy podchorąży „Sławian” (Zbigniew Orliński) z kapralem podchorążym
„Szachowskim” (Gieysztor) i kapralem „Balicą” (Ordyniec). Gdy po dłuższym czasie ludzie „Sławiana” nie
wracali, a strzelanina wokół się wzmagała, podporucznik „Elski” zarządził pakowanie taborów i wysłał
następną grupę zwiadowców pod dowództwem „Kaktusa”. Udali się oni śladami swych poprzedników w
kierunku wsi Osuchy i po kilku kilometrach marszu dostrzegli furmankę i 3 mężczyzn w niemieckich
kurtkach ochronnych ładujących siano ze stogu.

„Kaktus” już zamierzał otworzyć ogień do tych ludzi, gdy raptem na drodze pojawiły się sanie ze

zbrojnymi w rosyjskich czapkach, kozackich papachach i polskich rogatywkach na głowach. Jakież było
zdziwienie „Kaktusa”, kiedy po chwili między obcymi ludźmi dostrzegł „Sławiana”, który zdążył już
zamienić swą rogatywkę z orłem w koronie na kubankę z czerwoną gwiazdą.

Sanie zatrzymały się. Zbigniew Orliński podbiegł do zdumionego patrolu i zaczął tłumaczyć, że w

Borowcu i okolicznych wsiach rozlokowali się partyzanci radzieccy, a nie przebrani własowcy lub
banderowcy, i że on osobiście rozmawiał z ich dowódcą. Dwóch oficerów radzieckich, którzy towarzyszyli
„Sławianowi”, potwierdziło jego słowa. Jednocześnie oznajmili oni, że ich dowódca zaprasza do swego
sztabu przedstawicieli oddziału Armii Krajowej. W rezultacie delegacja 9 pułku w składzie: kapitan
„Wacław”, porucznik „Podkowa” i porucznik „Norbert” udała się do Borowca, gdzie Werszyhora zaprosił
ich od razu do stołu.

Kwatermistrz Fedczuk już wcześniej otrzymał rozkaz, aby przyjęcie wypadło jak najokazalej, toteż

oficerowie AK stanęli zdumieni, kiedy wprowadzono ich do izby, w której stoły uginały się pod ciężarem
najprzedniejszego jadła i napitków. Były tam konserwy francuskie, niemieckie i węgierskie, ćwiartka świni
kupionej za zdobyczne pieniądze oraz wędzone kiełbasy z banderowskiej masarni. Między półmiskami
tkwiły butelki z burgundzkim winem, oryginalnymi francuskimi koniakami, a dla amatorów mocniejszych
trunków kubełek zdobycznego spirytusu.

Mimo niezwykłej gościnności gospodarzy początkowo panowała dosyć sztywna, oficjalna atmosfera.

Werszyhora wiedział, że ci oficerowie są rzecznikami politycznej orientacji rządu emigracyjnego w
Londynie, który odżegnywał się od ułożenia normalnych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Oni z kolei
— jak wynikało z zadawanych pytań — byli wyraźnie zaintrygowani pojawieniem się tak silnego
zgrupowania radzieckich partyzantów na zachód od Bugu. Doszło na tym tle do szczerej wymiany zdań i po
kilku kolejkach „lody stajały”. Dogadali się po męsku, zgodnie uznając, że ich celem jest walka z wrogiem,
okupującym jeszcze ziemie polskie. Ten problem był najważniejszy. Wyjaśniono oficerom AK, że
zgrupowanie jest czołówką regularnych wojsk Czerwonej Armii, które wkrótce przystąpią do wyzwoleńczej
ofensywy w Polsce; z ich strony padły zapewnienia, że gotowi są do współdziałania w tej misji na miarę
swoich sił.

Kapitan „Wacław” zobowiązał się do udzielenia zgrupowaniu maksymalnej pomocy, na jaką będzie go

stać, ale zastrzegł od razu, że nie będzie to pomoc w ludziach i sprzęcie. Większość jego żołnierzy jest
bowiem „zadekowana” na zimowych kwaterach, a jeśli chodzi o broń ciężką, amunicję i materiały
wybuchowe, to sam odczuwa poważne braki. Zgłosił więc na usługi zgrupowania własny wywiad, który miał
na bieżąco dostarczać wszelkich danych o ruchach wojsk nieprzyjaciela na terenie Zamojszczyzny,
zaoferował też przewodników i informacje na temat majątków, w których można zdobywać żywność i furaż.
Oznajmił również, że nie będzie zgłaszał zastrzeżeń, jeśli podległe mu oddziały zgłoszą się ochotniczo do
wspólnych operacji bojowych.

Werszyhorze jako zawodowemu zwiadowcy szczególnie zaimponowały dane wywiadu AK. Były one

wyczerpujące, konkretne i ścisłe, a co najważniejsze, nie tylko pokrywały się z dotychczas zdobytymi przez
jego własny wywiad, ale wnosiły wiele elementów nowych.

Dokładność tych danych zdawała się wskazywać na to, że kapitan „Wacław” dysponuje informatorami

zatrudnionymi w instytucjach i sztabach różnych jednostek. W ich wykazie znajdowały się formacje SS,

policji, wojsk polowych i zapasowych Wehrmachtu, żandarmerii i tzw. legionów wschodnich, złożonych z
renegatów, którzy poszli na żołd hitlerowców, gorliwie spełniając ich rozkazy.

Postacią „numer jeden” w systemie okupacyjnej władzy w dystrykcie lubelskim był gruppenführer

Jakub Sporrenberg, dowódca SS i policji. Podlegał mu bezpośrednio zmotoryzowany batalion żandarmerii
spod znaku „trupich czaszek”, trzy konne dywizjony SS, dwa bataliony „białych Kozaków”, batalion
litewskich faszystów i kilkanaście mniejszych pododdziałów. Łączny stan tych sił nie był dokładnie znany,
ulegał zresztą ciągłym zmianom. Szacunkowo przyjmowano, że liczą one ponad dwa tysiące ludzi, do czego
dochodziły jeszcze załogi około 50 posterunków żandarmerii, 95 posterunków policji granatowej i 25
posterunków ukraińskiej policji pomocniczej, rozmieszczone w gminach na obszarze całego dystryktu. W
Zamościu, Radzyniu Podlaskim i Kraśniku stacjonowały bataliony 25 pułku policji SS, stanowiącego odwód
operacyjny sił bezpieczeństwa, podobnie jak 5 pułk strzelecki dywizji SS „Galizien”, który czasowo
przebywał w Hrubieszowie.

Komendanturze Polowej w Lublinie podlegały zdekompletowane bataliony piechoty w liczbie dwunastu

i zgrupowanie „wschodnich legionów” — uzbeckiego, gruzińskiego, ormiańskiego i turkmeńskiego. Były to
pododdziały przeciętnie w sile kompanii, uzbrojone tylko w broń ręczną i maszynową. Na Lubelszczyźnie
kwaterowały ponadto oddziały 174 zapasowej dywizji piechoty Wehrmachtu, dalej w kierunku zachodnim
— w Rzeszowie, Jarosławiu i Łańcucie — stacjonowała podobna dywizja z numerem 154, która w razie
potrzeby mogła wejść do lokalnej akcji i zagrozić partyzanckiemu zgrupowaniu.

Werszyhora z uwagą wysłuchał kapitana „Wacława”, zapamiętując wiele cennych dla niego szczegółów.

Z pewnym niedowierzaniem dowiedział się, że linie kolejowe i mosty nie miały stałej osłony, lecz tylko
czuwały nad ich bezpieczeństwem lotne patrole, pozostające w ciągłym ruchu.

Przed odjazdem kapitana „Wacława” uzgodnił zasady łączności swoich ludzi z wywiadu ze zwiadem

majora Jurkina. Zostały też wymienione nawzajem hasła rozpoznawcze. Pożegnano się serdecznie. Oficerom
Werszyhory szczególnie przypadli do gustu młodsi oficerowie, czyli porucznik „Podkowa” i porucznik
„Norbert”.

Kiedy oficerowie AK wrócili do bazy z wiadomością, że w rejonie Borowca rozlokowało się

partyzanckie zgrupowanie, a nie przebrani własowcy, „Andriej” rozesłał łączników do innych oddziałów, a
sam ze swymi 87 ludźmi 13 lutego zameldował się do dyspozycji Werszyhory. Jego oddział został wcielony
do zgrupowania na prawach kompanii w pierwszym batalionie.

Andriej Borodowyj urodził się na Ukrainie. W kwietniu 1941 roku został powołany do wojska. Po

wybuchu wojny ciężko ranny dostał się do niewoli, z której dwukrotnie usiłował uciec. Ucieczka udała mu
się dopiero jesienią 1941 roku. Razem z nim z obozu jenieckiego na Lubelszczyźnie zbiegł urodzony na
Krymie Tatar, lejtnant Michaił Atamanow, oraz Wasyl Połunin. Jeńców tych ukryli, wyleczyli i podkarmili
polscy chłopi, którzy później zaopatrzyli ich w broń znalezioną na polach bitew we wrześniu 1939 roku.
Początkowo byli jeńcy zamierzali ruszyć na wschód i przedostać się przez front, ale nie odważyli się tego
dokonać przed nadchodzącą zimą. Podjęli więc na miejscu walkę z okupantem. Rozbrajali policjantów,
likwidowali napotkanych niemieckich żołnierzy, niszczyli urzędy gminne i magazyny.

W marcu 1942 roku grupa ta liczyła już jedenaście osób, wśród których znalazł się generał Siergiej

Jakowlewicz Ogurcow (ranny pod Berdyczowem dostał się do niewoli i dzięki pomocy Polaków udało mu
się uciec z obozu). Ogurcow podczas wojny domowej walczył w oddziale Kotowskiego i miał zamiar
utworzyć kawaleryjski oddział partyzancki na wzór tamtego. Na razie jednak nie mógł zrealizować swoich
planów. Uzyskał tylko tyle, że grupa, w której się znalazł, przybrała imię Kotowskiego, choć potocznie była
nazywana oddziałem „Miszki Tatara”. W kwietniu 1942 roku podczas zasadzki na szosie wiodącej z
Tomaszowa Lubelskiego oddział ten zlikwidował 10 niemieckich żołnierzy i zdobył pierwszy karabin
maszynowy, pistolety maszynowe i amunicję. Z czasem sława oddziału zaczęła rosnąć.

W październiku 1942 roku ludzie „Miszki Tatara” stoczyli zaciekły bój z osaczającymi ich hitlerowcami

koło wsi Zielone. Oddział wyrwał się z okrążenia, ale zginęło sześciu partyzantów, a wśród nich generał
Ogurcow. W dalszych walkach toczonych samodzielnie i w składzie grupy operacyjnej im. T. Kościuszki
oddział odniósł wiele sukcesów bojowych, jednak w zaciekłym boju o uratowanie przed pacyfikacją
miasteczka Józefów zginął dowódca „Miszka Tatar”. Jego następcą został Wasyl Połynin.

W związku z planami wysiedlenia chłopów z Zamojszczyzny od 27 czerwca do 11 lipca 1943 roku

Niemcy rozpoczęli wielkie akcje pacyfikacyjne („Werwolf I” i „Werwolf II” — „Wilkołak I” i „Wilkołak
II”), mające na celu zniszczenie wszystkich oddziałów partyzanckich w powiatach biłgorajskim i zamojskim,
wywiezienie na przymusowe roboty do Rzeszy kilkudziesięciu tysięcy chłopów i osiedlenie kolonistów w
opustoszałych wsiach. W licznych potyczkach z krwawymi ekspedycjami topniały oddziały partyzanckie,
stopniowo też wyczerpywała się im amunicja.

W takiej sytuacji dowodzący grupą operacyjną GL im. T. Kościuszki Grzegorz Korczyński zdecydował

się w sierpniu 1943 roku wyruszyć z Puszczy Solskiej w kierunku Karpat, gdzie działało w tym czasie
zgrupowanie Kowpaka. Liczył na to, że kowpakowcy dadzą mu nieco broni i amunicji. Decyzja została
podjęta, partyzanci szykowali się do drogi, kiedy w rejonie ich działania pojawił się oddział partyzancki
majora Griegorenki. „Major Griegorenko i komisarz oddziału Mulawka oświadczyli Korczyńskiemu, że
drogą radiową otrzymali od swych przełożonych polecenie włączenia do swego oddziału wszystkich
obywateli radzieckich wchodzących w skład grupy operacyjnej im. T. Kościuszki. Uwzględniając
specyficzną sytuację partyzantów radzieckich, a zwłaszcza duże straty poniesione w walkach z hitlerowcami,
dowództwo grupy operacyjnej wyraziło na to zgodę” *. Część oddziałów dołączyła więc do Griegorenki i
przebiła się wraz z nim za Bug, pozostali, między innymi oddział im. Kotowskiego, po reorganizacji ruszyli
na południe. Nie odeszli jednak daleko. Po sforsowaniu Sanu zostali otoczeni w lesie koło Niska, w rejonie
Kończyc, i Nowosielec.

„W wyniku tej walki, trwającej od godz. 15.00 do północy, straty nieprzyjaciela wyniosły około 150

zabitych i rannych” **. Partyzanci również ponieśli straty, między innymi śmiertelnie ranny został Połynin,
dotychczasowy dowódca oddziału im. Kotowskiego.

Teraz okazało się, że dalszy marsz na południe nie ma sensu, gdyż partyzanci nie mają na tych terenach

oparcia w społeczeństwie — ludność polska została stąd częściowo wysiedlona, a jej miejsce zajęli
nacjonaliści ukraińscy. Partyzanci ponownie sforsowali San i wrócili do Puszczy Solskiej, gdzie nastąpiła
reorganizacja grupy operacyjnej i wchodzących w jej skład oddziałów.

Oddział im. Kotowskiego podzielił się na trzy części. Jedna z nich ruszyła na wschód, aby połączyć się

z radzieckimi partyzantami, a z dwóch pozostałych utworzono oddziały „Andrieja” i „Waśki Gruzina”.
Oddział „Andrieja” do momentu wejścia w skład zgrupowania Werszyhory przeprowadził szereg udanych
akcji dywersyjnych — między innymi wysadził pociąg wojskowy na trasie Krasnystaw — Zamość i
rozgromił garnizon kolonistów z Besarabii we wsi Szara Wola; niestety o jego działalności brak
dokładniejszych danych w literaturze polskiej. W naszym kraju znany jest lepiej oddział „Waśki Gruzina”,
czyli Wasilija Manżawadze, być może dlatego, że przez pewien okres działał samodzielnie.

Oddział „Waśki Gruzina” powstał w marcu 1942 roku w powiecie tomaszowskim z jedenastoosobowej

grupy jeńców zbiegłych z obozów. Pomimo trudności językowych dowódcy udało się nawiązać przyjazne
stosunki z ludnością polską. Skontaktowano go z oddziałem partyzanckim GL „Tadka” („Doktora”) — Jana
Choiny, który później został dowódcą oddziału sztabowego grupy operacyjnej im. T. Kościuszki. Dużą
pomocą służyli mu łącznicy rekrutujący się z miejscowej ludności (Józef Granda ze wsi Błonie, Jan Barański
ze wsi Głuchów, Józef Makuch ze wsi Łukowa, Stefan Malik z Lublina, Stanisława Barańska, Anna Bober,
Maria Gontarz ze wsi Aleksandrówka, Franciszek Makuch i Władysław Zaśko ze wsi Majdan Niepryski).
Oddział partyzancki „Waśki Gruzina” w składzie 76 ludzi wstąpił do zgrupowania Werszyhory 14 lutego, zaś
następnego dnia przybył tam oddział „Kazika” („Kazik Gruzin”, „Kazimierz”) liczący 56 partyzantów.

Oprócz wymienionych oddziałów podczas całego rajdu do zgrupowania nieustannie napływali jeńcy

radzieccy, zarówno z polskich oddziałów partyzanckich, jak też ukrywający się w chłopskich zagrodach.
Zgłaszali się też do Werszyhory Polacy pragnący walczyć z Niemcami. Dlatego też pomimo strat stan
liczebny zgrupowania ciągle wzrastał. W tej sytuacji Werszyhora wystąpił drogą radiową do Ukraińskiego
Sztabu Partyzanckiego w Kijowie o wyrażenie zgody na przekształcenie zgrupowania w dywizję
partyzancką (dotychczasowa nazwa: Zgrupowanie Partyzanckie Oddziałów Obwodu Sumskiego, też stała się
nieaktualna, ponieważ wiele oddziałów pochodziło z innych obwodów, zaś obwód sumski dawno już został
wyzwolony).

Pracownicy sztabu zgrupowania mieli mnóstwo problemów związanych z organizacją zakwaterowania i

ochrony w rejonach czasowego postoju, ale mimo to natychmiast po przybyciu do Borowca zaczęli
opracowywać plany dywersji, w których zakładano wysadzanie mostów i linii kolejowych w odległości
kilkudziesięciu kilometrów od bazy. Taka taktyka miała zdezorientować oddziały pościgowe i odciągnąć je
od głównych sił zgrupowania. Dlatego też już 12 lutego Wojciechowicz wydał polecenie, aby kilka konnych
grup dalekiego zwiadu ruszyło w teren i zdobyło dane o podejściach i ochronie obiektów przewidzianych do
dywersji. Przede wszystkim chodziło o rozpoznanie węzła rawskiego (Rawa Ruska) oraz węzła lwowskiego.

Niestety życie zmieniło te plany, gdyż miejsce zakwaterowania zgrupowania, które miało być

utrzymywane w tajemnicy przed wrogiem, zostało ujawnione już następnego dnia po przybyciu do Borowca.

Otóż wieczorem 13 lutego do wsi Huta Różaniecka dotarły oddziały czwartego batalionu Tokaria, dla

których uprzednio wyznaczone na kwatery wsie okazały się zbyt małe. Zdawało się, że zmiana miejsca

* J. Garas, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942 — 1945, Warszawa 1971, s. 158.
** J. Garas, op. cit., s. 159.

postoju batalionu nie powinna wywołać żadnych przykrych konsekwencji — wyraził na nią zgodę
Wojciechowicz — tymczasem rankiem dotarła do sztabu wiadomość, że w Hucie Różanieckiej trwa bój z
hitlerowcami. Było to dziwne, gdyż wieś położona jest na niewielkim wzniesieniu i partyzanci mogli
kontrolować wszystkie podejścia. Niestety, batalion nie wystawił ani wart, ani ubezpieczeń i nikt nie
zauważył, kiedy do wsi wkroczyła niemiecka ekspedycja karna, składająca się z około 150 żołnierzy.
Niemcy zajęli kwatery po przeciwnej stronie Huty Różanieckiej.

W końcu partyzanci dostrzegli nieproszonych gości. Doszło do gwałtownego nocnego boju, z którego

zwycięsko wyszli ludzie Tokaria. Hitlerowcy wycofali się, zostawiając cztery furmanki z amunicją i
dziesięciu zabitych. Cóż z tego? Były to korzyści niewielkie w porównaniu z niebezpieczeństwem, jakie
zawisło nad zgrupowaniem. Wróg wiedział już bowiem, że w Puszczy Solskiej przebywają liczne oddziały
partyzanckie i na pewno zrobi wszystko, by je zlikwidować. Na domiar złego minerzy czwartego batalionu
popełnili kolejny błąd. Wbrew zakazom wysadzili, i to mało skutecznie, dwa pobliskie mosty kolejowe i już
wieczorem zwiad doniósł, że w ich pobliżu pojawiła się ochrona, zaś do Rudy Różanieckiej przybyła
ekspedycja karna składająca się z około 300 hitlerowców.

W tej sytuacji Werszyhora i jego szef sztabu zrozumieli, że nie mogą dłużej czekać z rozpoczęciem

działań dywersyjnych. Dane zdobyte przez zwiadowców ułatwiłyby niewątpliwie sprawę, ale czas naglił.
Grupy dywersyjne musiały natychmiast przystąpić do działania, w przeciwnym bowiem razie nieprzyjaciel
zdoła przechwycić inicjatywę. Ponieważ do powrotu patroli zwiadu zgrupowanie nie mogło zmienić miejsca
zakwaterowania, dowódca, w trosce o bezpieczeństwo swych ludzi, polecił zniszczyć mosty i mostki na
drogach prowadzących do Puszczy Solskiej oraz wydał rozkaz ataku na najbliższe niemieckie garnizony, a
także na oddziały stacjonujące w Rudzie Różanieckiej i Tarnogrodzie.

Akcja ta miała zostać przeprowadzona jednocześnie w wielu punktach, toteż w nocy z 14 na 15 lutego

wszystkie oddziały wolne od służby i innych zadań ruszyły na trasy Biłgoraj — Józefów — Tomaszów
Lubelski i Biłgoraj — Tarnogród — Cieszanów — Tomaszów Lubelski, by zablokować drogi wiodące do
Puszczy Solskiej od północy i południa.

Ponieważ wywoływany z „wielkiej ziemi” samolot z materiałami wybuchowymi i amunicją nie

nadlatywał, dla oszczędności postanowiono mosty drewniane palić, a wysadzać tylko mosty murowane.

Pierwszy batalion Kulbaki spalił mosty na odcinku Biłgoraj — Józefów w pobliżu wsi Smólsko Duże i

Aleksandrów, a drugi batalion Bakradze na odcinku Biłgoraj — Tarnogród. Murowany most na rzece Tanew
w pobliżu wsi Markowice został wysadzony w powietrze. W tej ostatniej akcji radzieckim minerom
pomagali Polacy — Franciszek Spustek, żołnierz AL, i Adam Grudziel, żołnierz Bch.

W nocy z 13 na 14 lutego przybył do wsi Brusno Stare trzeci batalion, który zakończył właśnie

samodzielny dziesięciodniowy rajd pod Brody. Rankiem został on zakwaterowany we wsi Zamch i
natychmiast skierowany do akcji dywersyjnej na odcinku Tarnogród — Cieszanów — Płazów. Czwarty
batalion „zaopiekował” się trasą Płazów — Tomaszów Lubelski i wysadził most na rzece Tanew w Narolu.

Piętnastego lutego o nocnych pożarach i wybuchach wokół południowego odcinka Puszczy Solskiej

wiedziała już cała okolica. Echa skoordynowanej akcji partyzanckiej dotarły też do Biłgoraju (spłonął most
w pobliskiej wsi Smólsko Duże i wyleciał w powietrze most w Markowicach oddalonych od miasta o 20
kilometrów), gdzie w silnym niemieckim garnizonie wybuchła panika. Podobna atmosfera panowała w
Szczebrzeszynie. Sytuację tę opisał lekarz—dyrektor miejscowego szpitala, doktor Zygmunt Klukowski, w
wydanym w Lublinie w 1958 roku „Dzienniku z lat okupacji”.

„Panika w tych okolicach rozpoczęła się już 5 lutego, gdy doszły tu wiadomości o zdobyciu przez

Czerwoną Armię Równego i Łucka, miejscowości oddalonych o 100 kilometrów w linii prostej od
Szczebrzeszyna. Pierwsze kolumny uciekinierów, prawdopodobnie kolonistów niemieckich zza Bugu,
przejeżdżały przez Szczebrzeszyn już 7 lutego. Potem front zatrzymał się i panika ucichła”.

Pod datą 13 lutego doktor Klukowski pisze: „Jakaś większa grupa konnicy rosyjskiej przedarła się przez

Kamionkę Strumiłowską i poszła na Jarosław (...), a dziś rano jakieś 5 km od Zwierzyńca, w kierunku
Florianki, niespodziewanie pojawił się patrol radziecki. Co to wszystko znaczy, nic nie rozumiemy”.

Oczywiście dla Czytelników tego tomiku przedstawiona sytuacja jest zupełnie jasna. „Konnicą” był

partyzancki oddział generała Naumowa, a wspomniany patrol radziecki to grupa zwiadowców Werszyhory.

Czternastego lutego doktor zanotował: „Nastrój pełen podniecenia. Wszyscy mówią głównie o

wojskach radzieckich, o zbliżaniu się ich do nas i to ze strony całkiem niespodziewanej, bo nie od Bugu, lecz
z południa”. I oto wrażenia z dnia następnego: „Sytuacja coraz bardziej napięta. Dziś w nocy wysadzono
dwa mosty kolejowe, koło Suśca i koło Długiego Kąta. Rano pociąg osobowy od strony Rejowca (...)
doszedł tylko do Zwierzyńca. Linia kolejowa, która jeszcze przed kilkoma dniami przepuszczała po
kilkadziesiąt pociągów na dobę, teraz jakby zamarła”. Dalej lekarz ze Szczebrzeszyna pisze, że widział
jadące w kierunku na Zamość samochody z lekarzami i pielęgniarkami ze Zwierzyńca oraz wozy pełne

żandarmów i policji. Obserwował też pojazdy, którymi niemieccy urzędnicy wywozili z Biłgoraja swoje
rodziny.

Ale doktor Klukowski nie mógł wówczas wiedzieć, że do Zamościa wraz z innymi uciekinierami

przybył również untersturmführer Fahrenkrug z Biłgoraja. Był przerażony i zamierzał jechać dalej do
Lublina. Sonderführer Schubert groził mu aresztem i sądem polowym, wreszcie odesłał z powrotem do
Biłgoraja z kolumną wozów pancernych pierwszego pułku SS.

W Krakowie dysponowano dokładniejszymi wiadomościami na temat wydarzeń w rejonie Puszczy

Solskiej i dlatego sonderführer Schubert wiedział, co robi. Jak zanotował w swoim „Dzienniku” doktor Hans
Frank, 16 lutego odbyła się w Krakowie narada gubernatorów dystryktów i kierowników głównych
wydziałów, w czasie której szef urzędu, doktor Schluter, poinformował zebranych o sytuacji, jaka
wytworzyła się w rejonie Puszczy Solskiej.

„W okolicach między Biłgorajem a Zamościem pojawiła się pewna banda pod dowództwem sowieckim

i jej siły oceniane są na około 3000 ludzi — zanotowano w protokole załączonym do „Dziennika”
generalnego gubernatora. — Banda ta jest oddalona od niemieckiego rejonu osiedleńczego w powiecie
Zamość tylko o 10 km w linii powietrznej. Istnieje poważna obawa, że gdyby się ta banda tam przedarła,
urządziłaby krwawą rzeź wśród osiedleńców niemieckich, których w okolicach Zamościa jest około 21 000.
Wielu Polaków, których wysiedlono z tamtejszych gospodarstw, wyczekuje w okolicznych lasach chwili,
kiedy będą mogli odzyskać swoją własność. Jeśli się nie uda zlikwidować tej bandy w ciągu najbliższych 8
dni, pociągnie to za sobą znaczny upadek prestiżu w oczach tamtejszej ludności, która wówczas będzie już
całkowicie przekonana o bezsilności Niemców”.

Podsumowujący naradę sekretarz stanu do spraw bezpieczeństwa Generalnego Gubernatorstwa,

obergruppenführer Koppe, stwierdził między innymi: „W walce z bandami zastosuje się wszystkie dostępne
środki. Jeśli będąca w tej chwili do dyspozycji liczba ludzi nie wystarczy, trzeba będzie uzyskać dodatkowe
jednostki”. Koppe spodziewa się pomocy od reichsführera SS i uważa, że możliwości Wehrmachtu również
nie są jeszcze wyczerpane. „Wszystkie te posunięcia wymagają jednak czasu, gdyż bardzo trudno wciągnąć
bandy do walki. Nie ulega jednak wątpliwości, że się da im radę w ten czy inny sposób”.

W czasie dyskusji jako pierwszy zabrał głos gubernator dystryktu Galicja, brigadeführer Otto Wachter.

Stwierdził on między innymi, że pod względem politycznym „bandy sowieckie” są doskonale prowadzone.
Nie krzywdzą ludności i odnoszą się z niezwykłym szacunkiem do księży. Jego zdaniem takie postępowanie
stanowiło wielkie niebezpieczeństwo dla interesów niemieckich na Ukrainie.

Powyższa dyskusja toczyła się w Krakowie w chwili, kiedy nie dotarły tam jeszcze dokładniejsze

informacje na temat celu, jaki miało przed sobą zgrupowanie, i jego siłach (uznano je za dwukrotnie wyższe
niż to miało miejsce w rzeczywistości).

Tymczasem partyzanci po zniszczeniu mostów wokół południowego odcinka Puszczy Solskiej

zaminowali dokładnie leśne drogi, dukty i przesieki prowadzące w kierunku wsi zajętych przez zgrupowanie.
Komendant biłgorajskiego obwodu BCh „Brzask” (Stanisław Makiełło) meldował dowódcy podokręgu
„Lisowi” (Edwardowi Michańskiemu), że zakładane przez radzieckich partyzantów miny stanowią
nadzwyczaj skuteczną i groźną broń. Z kolei doktor Klukowski w swyrn „Dzienniku” krytykował tego
rodzaju ochronę, gdyż kilka dni później musiał udzielić pomocy lekarskiej cywilom, którzy furmanką
najechali na minę.

Wszystkie te przedsięwzięcia dawały niejaką gwarancję, że wróg nie zaskoczy kowpakowców, że nie

zdoła uderzyć na ich bazę z zewnątrz. Mogli więc w miarę spokojnie realizować wcześniejsze plany i
przystąpić do wykonywania wydanych uprzednio rozkazów.

Piętnastego lutego czwarty batalion Tokaria, wsparty piątą kompanią Łarionowa, uderzył z trzech stron

na Rudę Różaniecką, do której dnia poprzedniego wkroczyła niemiecka ekspedycja karna. Ruda Różaniecka,
spora wieś (ponad 200 gospodarstw), leżąca nad rzeczką Różanką, niegdyś ośrodek wytopu żelaza z rud
darniowych (stąd nazwa), znajdowała się zbyt blisko głównej bazy zgrupowania „Borody”, by partyzanci
mogli nie reagować na panoszących się w niej Niemców. Akcję przygotowano starannie, a było to o tyle
łatwe, że ze wsi tej rekrutowała się znaczna część partyzanckiego oddziału BCh „Burzy-Antona” (Antoni
Wróbel) oraz oddziału AK „Hanysa” (ppor. Emanuel Michalkiewicz); z niej pochodzili także partyzanci,
którzy przez dłuższy czas brali udział w działaniach dywersyjnych kowpakowców jako przewodnicy lub
woźnice (np. Leon Kurdyba, Jan Bundryk, Wojciech Ważny — Bucio, Władysław Ważny, Marcin Kolbuch,
Jan Koczan, Jan Wróbel, Józef i Tomasz Obiskowie), i dowództwo batalionu opracowując plan ataku znało
świetnie punkty, które wróg mógł wykorzystać do obrony.

Atak batalionu Tokaria zaskoczył wprawdzie hitlerowców, ale szybko zdołali oni zorganizować obronę,

i celny ogień z cekaemu, skierowany na główną drogę wiodącą do wsi, powstrzymał nacierających z tego
kierunku. Pozostałym partyzantom udało się jednak dotrzeć do centrum wioski i w pobliże murowanego

pałacu, gdzie znajdowały się główne siły nieprzyjaciela. Zaciekły opór wroga zaczął słabnąć. W końcu
rozbita ekspedycja karna uciekła, pozostawiając cekaem i kilkanaście karabinów. Wzięty do niewoli
niemiecki oficer podał, że jego oddział wchodził w skład 56 pułku piechoty 154 zapasowej dywizji
Wehrmachtu stacjonującej w Jarosławiu. Ponadto potwierdził on zdobyte przez zwiadowców informacje, że
w Zamościu, Biłgoraju i Tomaszowie Lubelskim Niemcy gromadzą siły do walki z partyzantami.

Adam Socha i Jan Filipowicz, dwaj partyzanci zgrupowania, biorący udział w walkach z ekspedycją

karną w Rudzie Różanieckiej, w 1959 roku w „Nowinach Rzeszowskich” opisali między innymi
humorystyczną scenkę, która rozegrała się w jednym z najdramatyczniejszych momentów zmagań. Otóż w
czasie zaciętego boju, kiedy zwycięstwo chyliło się już na stronę partyzantów, kiedy większość Niemców
zginęła lub wycofała się, wysunięty cekaem na głównej drodze dalej pluł ogniem. I nagle do zawzięcie
strzelającego Niemca dopadł od tyłu starszyna Wasyl, spokojnie przełożył pistolet maszynowy z prawej ręki
do lewej i klepnął cekaemistę w plecy, mówiąc dobrodusznie: „Chwatit, giermaniec, chwatit!”

Uderzenie na Tarnogród postanowiono przeprowadzić inaczej niż na Rudę Różaniecką. Podczas gdy

atak na wieś nad Różanką miał być dla wroga całkowitym zaskoczeniem, to teraz w planowaniu działań
uwzględniono czynnik psychologiczny. Partyzanci mieli nacierać na miasto wieczorem, kiedy wiadomości o
pogromie kompanii karnej dotrą do Tarnogrodu i wpłyną na obniżenie morale garnizonu.

Rzeczywiście, przewidywania Werszyhory i oficerów jego sztabu okazały się słuszne. Na wieść o

rozbiciu Niemców w Rudzie komendant tarnogrodzkiego garnizonu uciekł za San, do Rudnika, skąd pod
wieczór przybyły do miasta posiłki w sile ponad stu policjantów ukraińskich.

W samym Tarnogrodzie garnizon składał się z posterunków żandarmerii i policji ukraińskiej oraz

kompanii oddziału ukraińskiego SD dowodzonego przez byłego petlurowca i renegata, „pułkownika”
Włodzimierza Darmochwałę. Niektórzy historycy twierdzą, że był to oddział policji pomocniczej, tzw.
Hilfspolizei. Ludność polska nazywała ich „darmochwalcami”, zaś członkowie tego oddziału najczęściej
używali określenia „siczowi strzelcy”.

Wieczorem, kiedy do Tarnogrodu zbliżał się batalion Kulbaki, dołączyli do niego miejscowi partyzanci

(oddział AK „Groma” — Edward Błaszczak, oraz oddziały BCh „Błyskawicy”, „Huragana” -- Paweł
Pisarczyk, i „Burzy”), ponieważ pragnęli oni wziąć udział w walce z odznaczającymi się szczególnym
okrucieństwem w stosunku do ludności polskiej ukraińskimi nacjonalistami.

Zdobycie Tarnogrodu okazało się przedsięwzięciem nadspodziewanie prostym, gdyż, ku zaskoczeniu

samych kowpakowców, po pierwszych seriach z pistoletów maszynowych i po kilku wybuchach granatów
cały garnizon, nie oddawszy nawet jednego strzału, rozpierzchł się w panice i skrył w ciemnościach. Nawet
samochody ciężarowe, którymi przybyły posiłki, pozostawiono na rynku.

Kulbaka zdobył w Tarnogrodzie duży magazyn z żywnością i materiałami pędnymi (materiały pędne

spalono, kilka ton żywności i owsa partyzanci wzięli na swoje sanie, resztę żywności, w tym około 200 ton
zboża, sól, cukier, odzież i obuwie, rozdano miejscowej ludności) oraz wziął do niewoli urzędników
niemieckiej administracji — tych po przesłuchaniu przekazano polskim oddziałom partyzanckim.

Niezależnie od tych lokalnych akcji Wojciechowicz w porozumieniu z Werszyhorą opracował projekt

dalekiej dywersji i wyznaczone grupy, nie czekając na zwiadowców, ruszyły na linie kolejowe prowadzące
do Lwowa i Rawy Ruskiej.

W tych burzliwych i pełnych wydarzeń dniach przybyli do sztabu dowódca trzeciego batalionu Brajko i

jego komisarz Cymbał, by złożyć sprawozdanie z dziesięciodniowego rajdu, podczas którego przebyli ponad
500 kilometrów. Werszyhorą był zadowolony, że batalion w złożonej sytuacji przyfrontowej wykonał swe
zadanie i pomógł ofensywie radzieckiej, a co najważniejsze nie dał się przy tym zniszczyć dysponującemu
znaczną przewagą liczebną wrogowi.

Rajd zaczął się niewesoło. Batalion szedł po bezdrożach, ciągle niepokojony przez miejscowe bandy

UPA, nie mogąc nawiązać łączności radiowej z Werszyhorą. Tak dotarli do głębokiej, szeroko rozlanej rzeki
Styr, przez którą powinni natychmiast się przeprawić. Tymczasem wszystkie mosty zostały spalone przez
upowców. Wysłane w górę i dół rzeki patrole stwierdziły, że Styr najwęższy jest w rejonie miasteczka
Boremel, ale niestety jest ono opanowane przez sotnię „Marka”. Brajko postanowił zdobyć miasto i
przeprawę.

Rankiem 4 lutego batalion otoczył miasteczko z trzech stron i na sygnał rakiety przystąpił do ataku.

Wtedy się okazało, że zarówno sotnia, jak i miejscowa ludność zniknęła, i to niedawno, bo w niektórych
chatach gotowały się jeszcze na piecach kartofle. Dopiero po dłuższym czasie wyszło na jaw, że sotnia
uciekła w nocy, zaś nastraszeni przez upowców mieszkańcy pochowali się w przemyślnie skonstruowanych
podziemnych kryjówkach.

Batalion natychmiast zorganizował obronę okrężną, a dowódca kompanii saperskiej, kapitan inżynier

Kalnicki, przystąpił do budowy mostu zawieszonego na linach. Pomagali mu przy tym mieszkańcy

miasteczka, znosząc budulec z opuszczonych gospodarstw nad rzekę. Przeprawę rozpoczęto późnym
wieczorem. Po chybotliwym i zanurzającym się w wodzie „moście” przeniesiono cały sprzęt, włącznie z
armatą „czterdziestkąpiątką”.

Noc minęła na ciężkim marszu — nastąpiła odwilż i ludzie Brajki brnęli w błotnistej mazi, napotykając

po drodze wykopane przez upowców głębokie rowy — i na dzienny postój zatrzymali się we wsi Budy.

Po zamaskowaniu batalionu Brajko wysłał zwiadowców na pobliskie linie komunikacyjne, między

innymi na linię kolejową Dubno — Brody, i wkrótce zaczęły napływać meldunki, z których wynikało, że
wszystkie drogi zapchane są wycofującymi się niemieckimi jednostkami, a do większych miejscowości
napływają oddziały przystępującej do „wyrównywania frontu” czwartej armii pancernej. Wracające patrole
doniosły też, że wojska Czerwonej Armii podeszły już do Ikwy i prowadzą walki na rubieży Targowica —
Młynów — Dubno, a więc w odległości około 25 kilometrów od miejsca postoju batalionu.

Mając wyrobione zdanie na temat sytuacji panującej w okolicy, Brajko wysłał na linię kolejową i szosy

minerów Kalnickiego. Założyli oni dwadzieścia min opóźnionego działania i wrócili do Bud, gdzie właśnie
zakończono przygotowania do wymarszu.

Gęsty śnieg ograniczał widoczność, ruszyli więc natychmiast w drogę. Pod wieczór batalion zbliżał się

do wsi Teslesłuchów, za którą znajdowała się szosa Kozyn — Beresteczko. Dowódca, jak zwykle, wysłał
osłony na obie strony traktu i okazało się, że ta przezorność nie była przesadą. Partyzanci stwierdzili, że
zbliżają się do wsi prawie jednocześnie z nieprzyjacielską kolumną czołgów zdążającą do Beresteczka.
Rozpoczęła się ostra wymiana ognia i wówczas na pomoc Niemcom ruszyły samochody pancerne i artyleria
z Beresteczka. Jednak w ciemnościach niemieccy czołgiści i artylerzyści zaczęli się wzajemnie ostrzeliwać,
co wykorzystali kowpakowcy. Przemknęli niemal niepostrzeżenie przez drogę i bocznymi ścieżkami dotarli
do wsi Chotyń.

Niestety, w czasie strzelaniny zginął szef sztabu batalionu i został ranny jeden ze zwiadowców.
Już nocą dwie grupy minerów założyły po cztery pięćdziesięciokilogramowe miny na szosie i linii

kolejowej wiodącej do Brodów i cały batalion pomaszerował dalej. Na zachód od wsi Bordylaki kolumnę
zatrzymał gajowy w polskiej rogatywce. Poinformował on starszego lejtnanta Brajkę, że obok wszystkich
mostów na rzeczce Słoniówka, znajdującej się na drodze batalionu, nieprzyjaciel przygotował zasadzki z
cekaemami. W końcu gajowy przypomniał sobie o częściowo zniszczonym moście we wsi Stratyn, gdzie
jego zdaniem nie powinno być wroga.

Poszli za tym przypadkowym przewodnikiem, ale wkrótce przekonali się, że i tam czają się Niemcy.

Gajowy jednak nie rezygnował. Poprowadził partyzantów sobie tylko znanymi ścieżkami i dzięki niemu
zdołali ominąć niemiecki posterunek, a później przeprawić się na drugą stronę Słoniówki po prowizorycznie
naprawionym moście.

Przed osiągnięciem przewidzianej na dzienny postój wsi Bordulaki Brajko pozostawił na szosie Brody

— Beresteczko Andrieja Ustenkę, aby zdobył „języka”. Po jakimś czasie kowpakowcy usłyszeli serie z
pistoletów maszynowych oraz cekaemów i wkrótce do wsi przybył Ustenko z pięcioma jeńcami — wśród
nich znajdował się oficer, dowódca patrolu inżynieryjnego sztabu czwartej armii pancernej. Z relacji Ustenki
wynikało, że rozbił on ciężarówkę z patrolem jadącym z Brodów, że większość żołnierzy niemieckich
zginęła, jednak jednemu udało się uciec do miasta. Przesłuchiwany oficer był pewien, że został wzięty do
niewoli przez żołnierzy regularnej jednostki Czerwonej Armii, która przerwała się przez front, a utwierdziły
go w tym przekonaniu noszone przez partyzantów naramienniki.

Kowpakowcy dowiedzieli się później, że analogiczną wiadomość musiał zanieść do Brodów niedoszły

jeniec Ustenki, ponieważ jeszcze tego samego dnia opuścił miasto i udał się do Lwowa stacjonujący tam
sztab czwartej armii pancernej.

Informacje uzyskane od jeńców przekazano przez radio na „wielką ziemię” i jak zwykle wysłano

minerów, by założyli ładunki wybuchowe na drogach wiodących do Brodów. Umieścili oni 7 min na linii
kolejowej i 10 na szosie. Większość z nich miała zapalniki czasowe, ale dwie o natychmiastowym działaniu
spowodowały, że na oczach minerów wyleciały w powietrze dwa kolejowe transporty wojskowe. Podczas
strzelaniny, która się wówczas wywiązała, został ciężko ranny jeden z minerów.

Batalion wykonał swoje zadanie i zużył większą część materiałów wybuchowych przeznaczonych do

tego celu. Teraz partyzanci powinni jak najszybciej dotrzeć do zgrupowania, z którym w końcu udało się
nawiązać bezpośrednią łączność. Przyjrzawszy się dokładnie sztabowej mapie, Brajko doszedł do wniosku,
że najdogodniejsza droga z Bordulak na zachód wiedzie przez miasteczko Stanisławczyk i Łopatyn (w tym
ostatnim znajdowała się duża gorzelnia wytwarzająca spirytus dla przemysłu lotniczego), ale przed
wyruszeniem tą trasą trzeba było ją dokładnie rozpoznać. Batalion musiał wycofać się w całkowitej
tajemnicy przed Niemcami, gdyż zaalarmowani mogli w każdej chwili wezwać na pomoc znajdujące się w
pobliżu wojska frontowe.

Jak stwierdził Brajko, w Bordulakach i okolicznych wsiach mieszkało wielu Polaków. Dość długo

zastanawiał się, do którego z nich zwrócić się z prośbą o pomoc i w końcu postanowił porozmawiać z
księdzem — właśnie na plebanii miał swoją kwaterę. Ksiądz Szurmiej (jego nazwisko poznał Brajko dopiero
po wojnie), oburzony tym, że hitlerowcy wybijają na klamrach swych pasów słowa „Gott mit uns” („Bóg z
nami”), a jednocześnie z takim okrucieństwem unicestwiają miliony mieszkańców Europy, chętnie udzielił
wszelkich informacji, a nawet zaproponował, że osobiście przeprowadzi „lustrację” w interesujących
partyzantów miasteczkach. Kiedy dowódca batalionu przyjął jego propozycję, udał się w „odwiedziny” do
swoich parafian i po powrocie oznajmił, że w Stanisławczyku i Łopatyniu stacjonuje zaledwie
kilkudziesięciu policjantów i żołnierzy Wehrmachtu.

Brajko nie namyślał się ani chwili. Postanowił z marszu zdobyć obydwa miasteczka.
Jako szpica w kierunku Stanisławczyka pomknął na koniach pluton zwiadu Mykoły Muraszkina. Na

widok konnych wjeżdżających między zabudowania policjanci rozpierzchli się i pluton ruszył do Łopatynia,
dokąd wkrótce przymaszerowały też w szyku zwartym pozostałe kompanie „regularnej armii”. Most, pocztę,
posterunki sygnalizacyjne lotnictwa i lotnicze warsztaty naprawcze zniszczono. Podpalony w gorzelni
spirytus (dwa olbrzymie zbiorniki o pojemności 100 ton każdy) płonął długo i partyzanci spoglądający co
jakiś czas do tyłu widzieli bijące w niebo dwie niebieskawe pochodnie.

Rankiem 9 lutego, przebywszy 40 kilometrów, batalion zatrzymał się we wsi Radwańce, a minerzy

ruszyli na linie komunikacyjne prowadzące z Łucka do Lwowa (na odcinku Stojanów — Radziechów
wykoleili pociąg z niemieckim sprzętem technicznym).

We wsi Radwańce Brajko dowiedział się, że poprzedniego dnia kwaterował tu kawaleryjski oddział, na

czele którego stał zupełnie młody dowódca w generalskim mundurze. Mógł to być tylko oddział Michaiła
Naumowa.

Wieczorem batalion wyruszył do wsi Dobrotwór położonej nad samym Bugiem. Od mieszkańców

dowiedzieli się partyzanci, że Werszyhora, nazywany tu „wesołym, brodatym dowódcą”, sprytnie prześliznął
się przez Bug, ale Naumowowi już się to nie udało. Musiał zdobywać most w walce, po której niemiecka
ekspedycja karna ruszyła jego śladem. Obecnie most był nie obsadzony i wieczorem batalion zabierając ze
sobą kilku rannych ze zgrupowania Naumowa przedostał się na drugi brzeg rzeki. W dalszym marszu na
zachód przekroczył Brajko szosę Lwów — Rawa Ruska, minując ją jak zwykle po obu stronach, a następnie
przebył tory kolejowe linii Rawa Ruska — Lwów, które też zostały zaminowane. Ledwo batalion oddalił się
od torów, rozległ się wybuch miny, a potem straszliwy huk i łomot wylatującego w powietrze pociągu ze
sprzętem i amunicją.

O świcie 12 lutego dotarli kowpakowcy do Diewiatira, skąd ruszyli do wsi Brusno Stare. Po drodze

przekroczyli linię kolejową Rawa Ruska — Lubaczów, gdzie znów założyli miny. Po kilkunastu minutach
usłyszeli grzmot wysadzonego pociągu. Podczas odpoczynku we wsi Brusno Stare nasłuchali się opowieści
o niedawno stacjonującym tu zgrupowaniu i jego przystojnym, wesołym dowódcy, który rozmawiając z
ludźmi „mrużył figlarnie oczy i lekko skubał wspaniałą brodę”. Wiedzieli, że idą śladem Werszyhory.

Dalej do Puszczy Solskiej zaprowadził Brajkę przewodnik Adam Skiba, który na jakiś czas pozostał u

partyzantów.

Szczęśliwy powrót trzeciego batalionu z samodzielnego rajdu był dowodem, że taka metoda walki z

Niemcami przynosi duże korzyści, gdyż rozprasza siły karnych ekspedycji nieprzyjaciela oraz utrudnia mu
zorientowanie się, gdzie znajduje się główna baza partyzantów. Dlatego też niezależnie od działań
dywersyjnych w rejonie Puszczy Solskiej natychmiast wysłano w drogę trzy samodzielne grupy dalekiej
dywersji. Na linię kolejową Rawa Ruska — Jarosław ruszył kapitan Kalnicki ze swą kompanią, czwarty
batalion wysłał grupy dywersyjne na trasę Rawa Ruska — Zamość, a dywizjon kawaleryjski Lenkina
poszedł najdalej, bo na linię kolejową Lwów — Przemyśl. Razem z Lenkinem zabrały się dwa plutony
czwartej kompanii, pod dowództwem Dorofiejewa, które miały uszkodzić tę samą linię kolejową na odcinku
Przemyśl — Gródek Jagielloński.

Szesnastego lutego przybył do sztabu zgrupowania porucznik „Podkowa”, do którego dotarły już wieści

o przeprowadzonych przez kowpakowców akcjach dywersyjnych. Oznajmił on Werszyhorze, że razem ze
swoim oddziałem pragnie wziąć udział w dywersji. „Borodę” ucieszyła ta deklaracja Polaka, ale nie mógł
powstrzymać się od pytania, czy o inicjatywie „Podkowy” wiedzą jego przełożeni. Porucznik wyjaśnił
wówczas, że udział w walkach z okupantem u boku zgrupowania uważa za swój patriotyczny obowiązek, a
poinformowany o tym kapitan „Wacław” nie zgłosił żadnych zastrzeżeń.

Wojciechowicz, który już dawno planował unieruchomienie linii kolejowej prowadzącej z Lublina na

wschód, poprzez Rejowiec Fabryczny i Zawadę, do Zamościa lub Rawy Ruskiej, zaproponował, by
powierzyć to zadanie „Podkowie”. Plan miał już niemal gotowy. Uważał, że należy po prostu wysadzić duży
most kolejowy na rzeczce Wolicy we wsi Wólka Orłowska leżącej w pobliżu Krasnegostawu. Miejscowość

ta była oddalona około 100 kilometrów od Borowca i zgrupowanie dotychczas nie wysłało tam żadnej ze
swoich grup, gdyż nie miało dokładnych map tego terenu. „Podkowie” podobał się ten pomysł, tym bardziej
że okolice zamierzonej dywersji znał wyśmienicie. Zaproponował, że sam zorganizuje tę wyprawę, ale prosi
o 3 minerów oraz materiały wybuchowe. Ponadto dał swoich przewodników grupie mającej wysadzić most
na Lubaczówce pod Jarosławiem.

Po naradzie oficerów sztabu zgrupowania z „Podkową” zdecydowano, że pod Jarosław pójdą dwa

plutony 9 kompanii pod dowództwem Iwana Serdiuka, a razem z porucznikiem ruszy oddział minerów pod
dowództwem Wołodi Dubillera oraz pluton fizylierów pod dowództwem Stiepana Bokarewa.

Już 17 lutego jako pierwszy wrócił z wyprawy oddział Kalnickiego i dowódca zgłosił się do sztabu, by

zdać sprawozdanie przełożonym z przebiegu działań.

Minerzy nie niepokojeni przez nieprzyjaciela przebyli około 35 kilometrów i 16 wieczorem dotarli do

niewielkiego chutoru w pobliżu stacji Horyniec. Tam pozostawili wozy i udali się w kierunku torów
pobliskiej linii kolejowej. Oddział miał cztery miny z opóźnionym działaniem i jedną z zapalnikiem
natychmiastowym. Podzielili się więc na 5 grup i każda z nich wzięła po jednej minie. Cztery grupy po
dojściu do torów rozdzieliły się i każda z nich udała się w odrębny punkt, dbając o to, by miny znalazły się w
odpowiednich miejscach, były dobrze zamaskowane i po wybuchu uczyniły jak największe szkody. Minę z
natychmiastowym działaniem zabrał Kalnicki ze swymi ludźmi. Założył ją najdalej, w miejscu, które dawało
gwarancję, że wybuch na długi czas sparaliżuje ruch kolejowy. Na zamaskowanie
kilkudziesięciokilogramowych min potrzebowali kilku godzin i po ich upływie ruszyli do chutoru po
pozostawione tam wozy. W czasie marszu kowpakowcy dostrzegli w dolinie miasteczko i stację Horyniec z
dobrze widocznym czerwonym okiem semafora.

Kapitan Kalnicki spytał wówczas przewodnika:
— Jak silny garnizon obsadził stację?
— Garnizon? — zdziwił się przewodnik. — Żadnego garnizonu tam nie ma. Na stacji pełni dyżur kilku

żandarmów.

Widząc zadowoloną minę kapitana, dodał jeszcze, że właśnie na stacji Horyniec parowozy kursujące na

trasie Jarosław — Rawa Ruska zaopatrują się w wodę.

Kalnicki nie zadawał więcej pytań, tylko skierował cały oddział w stronę stacji. Miał jeszcze w zapasie

kilka mniejszych min i uznał, że właśnie w tym miejscu powinien je wykorzystać. Kiedy żandarmi dostrzegli
zbliżających się partyzantów, bez jednego strzału opuścili posterunek i skryli się w ciemnościach.

Minowali jeszcze kowpakowcy pompę wodną i urządzenia stacyjne, gdy odezwał się telefon.

Powiadamiano właśnie dyżurnego ruchu, że do stacji zbliża się pociąg wojskowy. Ludzie Kalnickiego
potrzebowali kilku minut, by zakończyć pracę, toteż dowódca polecił dyżurnemu ruchu, żeby włączył
czerwony semafor. Pociąg zatrzymał się i zaczął przeraźliwie gwizdać. Niemal w tym samym momencie
partyzanci włączyli zielone światło i zaczęli uciekać w kierunku pobliskiego lasu. Kiedy po chwili dowódca
obejrzał się, zdążył dostrzec, jak potężne cielsko parowozu przewala się przez tor. Po kilku sekundach
wszyscy usłyszeli następujące po sobie wybuchy pompy wodnej i urządzeń stacyjnych. Dotarli już do
pozostawionych w chutorze wozów i krzątali się przy nich, gdy usłyszeli stukot pociągu nadjeżdżającego od
strony Jarosławia. I znów okolicą wstrząsnął głuchy łoskot walącego się z torów składu.

Następnego dnia, czyli 17 lutego, grupa zwiadowców Petra Kaszyńskiego i grupa dywersyjna Mykoły

Szuszmincewa ruszyła do Tomaszowa Lubelskiego, aby zaminować drogę prowadzącą z Biłgoraju. Przy
okazji mieli oni sprawdzić, czy został wysadzony most kolejowy nad tą drogą. Okazało się, że most był
zniszczony, jednak w jego pobliżu stał pociąg remontowy. Zaminowali zatem partyzanci nie tylko szosę, ale
i tor za pociągiem, po czym zaczęli ostrzeliwać wagony. Obsługa w panice zebrała robotników, pociąg zaczął
się cofać... najechał na świeżo założoną minę i stoczył się z nasypu.

W południe 18 lutego zwiadowcy przyprowadzili do majora Jurkina nieznajomego cywila, który

twierdził, że ma niezwykle ważne wiadomości dla dowództwa zgrupowania. Znał wszystkie hasła podane
niegdyś kapitanowi „Wacławowi”, więc wysłuchano go uważnie. Wiadomość, którą przyniósł, była
szokująca. Otóż następnego dnia wieś Borowiec i okolice miały być zbombardowane przez specjalnie
sprowadzone na lotnisko w pobliżu Zamościa samoloty.

Werszyhora i Wojciechowicz, dowiedziawszy się o tym, natychmiast zwołali odprawę dowódców,

podczas której jednogłośnie uznano, że dalszy pobyt w tym rejonie jest zbyt niebezpieczny, i postanowiono
przenieść się do lasów janowskich. Tam miała powstać nowa baza. W Borowcu Werszyhora polecił zostawić
tylko zwiadowców, którzy mieli doprowadzić wracające z rajdów grupy dywersyjne do nowego miejsca
postoju. Uprzedzono też mieszkańców wsi, aby wraz ze swym dobytkiem na czas bombardowania schronili
się w pobliskich lasach.

Panowała piękna śnieżna pogoda, załadowali więc kowpakowcy swój dobytek na sanie i już o godzinie

szesnastej opuścili bazę. Wcześniej wymaszerował tylko drugi batalion, który zajął Tarnogród i czekał, aż
miną go pododdziały zgrupowania. Od tego momentu stał się strażą tylną, wysadzającą w powietrze
wszystkie przebyte przez towarzyszy mosty. Miało to zahamować ewentualny pościg.

Na przedzie długiej kolumny pędził zwiad konny i wchodzący w jego skład przewodnicy pokazywali

boczne drogi, a nawet przesieki leśne. Mijano w ciszy uśpione wsie, które różniły się tylko tym od wsi
wołyńskich, że przesuwająca się kolumna nie była ostrzeliwana zza węgła przez bandy UPA.

Druga baza — lasy janowskie

Sztab zgrupowania i pododdziały mu towarzyszące o świcie 19 lutego zakwaterowały się we wsi

Domostawa (oddalona od Borowca o około 60 km), leżącej w centrum lasów janowskich przy drodze
prowadzącej z Janowa Lubelskiego do Niska.

Werszyhora miał nadzieję, że przynajmniej przez kilka dni pobyt jego ludzi w tym rejonie będzie

tajemnicą dla wroga i zgrupowanie zajmie się dywersją na linii kolejowej Sandomierz — Rozwadów —
Lublin, niestety wkrótce zgłosił się do sztabu lejtnant Łarionow z meldunkiem, że w odległości około 10 km,
we wsi Łążek Ordynacki, znajduje się fabryka dykty lotniczej chroniona przez pluton dobrze uzbrojonych
hitlerowców. Takie sąsiedztwo było zbyt niebezpieczne dla zgrupowania, toteż Werszyhora polecił, aby
Łarionow zlikwidował Niemców. Zaatakowani bronili się zaciekle. Dopiero artyleryjskim ogniem na wprost
rozbili partyzanci bunkry i dzięki temu wykonali zadanie.

Tego samego dnia na pobliskiej szosie Kulbaka „upolował” dwa samochody, zdobywając karabiny,

pistolety maszynowe i cekaem, a zwiadowcy nawiązali kontakt z miejscowymi oddziałami partyzanckimi
porucznika „Konara” (Bolesław Usow), podporucznika „Groma” (Edward Błaszczyk) i podporucznika
„Doliny” (Adam Piotrowski).

Wieczorem rozpogodziło się i Werszyhora, sądząc, że następnego dnia może być lotna pogoda, a zatem

Niemcy prawdopodobnie podejmą próbę zbombardowania bazy, polecił, by wszystkie oddziały zmieniły o
świcie miejsce zakwaterowania. Było to posunięcie słuszne. Faktycznie rankiem nadleciały samoloty i
szczególnie starannie zbombardowały miejsca, gdzie jeszcze dnia poprzedniego znajdował się sztab i
kwatera Werszyhory. Były ofiary wśród ludności wsi i mało brakowało, a prosto pod spadające bomby
dostałby się szwadron Lenkina, który właśnie wracał z wyprawy pod Lwów.

Lenkin dotarł do wsi Borowiec już po jej zbombardowaniu i do Domostawy prowadził go jeden z

pozostawionych tam zwiadowców. W sztabie dowódca szwadronu zdał sprawozdanie ze swoich poczynań w
czasie rajdu.

Dotarli pod Lwów i tam, w pobliżu dobrze strzeżonej linii kolejowej, Lenkin podzielił swój szwadron

na trzy oddziały, aby zaminować tory w kilku punktach jednocześnie. Założyli miny natychmiastowego i
opóźnionego działania i byli świadkami skuteczności tych pierwszych. Z ukrycia obserwowali, jak wylatują
w powietrze trzy transporty wojskowe — jeden z nich wiózł czołgi i działa, a dwa pozostałe żołnierzy
jadących na front — i zaraz potem opuścili niebezpieczny rejon. O rezultatach działania min z zapalnikami
czasowymi nie mogli nic powiedzieć, przeto sprawozdanie nie obejmowało strat hitlerowskich przez nie
spowodowanych. Ponadto szwadron Lenkina wysadził w powietrze we wsi Wola Dobrostańska lwowską
wieżę ciśnień (jeden z kawalerzystów stracił podczas tej akcji oko), zniszczył rozjazdy kolejowe na stacji
Starzysko-Słoboda oraz spalił tartak.

Razem z Lenkinem wróciła do bazy grupa Dorofiejewa, która miała za zadanie zaatakować tę samą linię

kolejową na bliższym jej odcinku, między Gródkiem Jagiellońskim a Przemyślem. Ludzie Dorofiejewa
trzykrotnie starli się z hitlerowcami pilnującymi torów, wysadzili jeden pociąg wojskowy, a w drodze
powrotnej dwa słupy wysokiego napięcia.

Wieczorem 20 lutego wróciła też z rajdu grupa Serdiuka. Zgodnie z planem wysadziła ona most

kolejowy nad rzeczką Lubaczówką w pobliżu wsi Wólka Zapałowska.

Werszyhora zadowolony był z działalności grup wypadowych, ale ani on, ani jego sztab nie mieli czasu,

by dokładnie przeanalizować i podsumować osiągnięte wyniki. Aktualna sytuacja zgrupowania stawała się
dramatyczna, wróg był prawdopodobnie informowany o każdym ruchu partyzantów, bo niemal natychmiast
po opuszczeniu przez nich kwater sypały się na nie bomby. Na razie jeszcze wyprzedzali Niemców, ale jak
długo może trwać ten niebezpieczny wyścig?

Nadchodziła noc, mieli przed sobą zaledwie kilka godzin wypoczynku, i to nie wszyscy, bo przed

świtem znów musieli ruszyć w drogę. Teraz celem była wieś Smuga, położona wśród lasów, dających
schronienie na wypadek bombardowania.

Ciągłe umykanie przed wrogiem nie zwalniało zgrupowania z obowiązku przeprowadzania akcji

dywersyjnych, toteż kiedy do sztabu zgłosił się porucznik „Konar” z informacjami o ruchach wojsk
hitlerowskich w interesującym ich rejonie oraz o zakładach przemysłowych w Stalowej Woli, w których
produkowano i remontowano armaty kaliber 88 mm i wykonywano płyty pancerne do czołgów (zakład
podlegały koncernowi Hermann Goering Werke i zatrudniano w nich około 10 000 robotników, w tym wielu
jeńców radzieckich), Wojciechowicz i jego najbliżsi współpracownicy zaczęli się zastanawiać nad
możliwością zniszczenia tych zakładów. Po dokładnej analizie dostarczonych przez „Konara” materiałów
okazało się, że ze względu na silne umocnienia i liczbę wojsk niemieckich stacjonujących w mieście i
pobliskich osadach, połączonych ze Stalową Wolą dobrą siecią dróg, bezpośredni atak jest niemożliwy.
Postanowiono więc nawiązać łączność z konspiratorami ze Stalowej Woli i wspólnie z nimi przeprowadzić
akcję dywersyjną. W charakterze łącznika udała się do miasta Apolonia Pęk z Jarocina.

Tymczasem Wojciechowicz omawiał z porucznikiem „Konarem” różne warianty dywersji i po długiej

dyskusji doszli do wniosku, że najprostszym, a zarazem najskuteczniejszym sposobem będzie użycie
artylerii zgrupowania, która ze wschodniego brzegu Sanu ostrzela elektrownię i wieżę ciśnień w Stalowej
Woli. Ponadto porucznik „Konar” zaproponował, aby partyzanci zaatakowali jednocześnie miasteczko
Ulanów, położone w widłach Sanu i Tanwi, miasteczko, w którym znajduje się duży magazyn żywności oraz
niemieckie stanowisko naprowadzania samolotów. „Konar” wyjaśnił przy tym, że mógłby sam, a właściwie
przy pomocy miejscowego plutonu AK podporucznika „Władka” (Bogusław Miączyński), uderzyć na to
stanowisko, ale nie chciałby zdekonspirować oddziału, który w swej większości składa się z ulanowskich
policjantów.

Kiedy rozstrzygnęli już wszystkie wątpliwe kwestie i opracowali plan działania, Werszyhora wezwał do

sztabu Brajkę i jego komisarza Cymbała.

— Poznajcie się, Petro. — Dowódca wskazał Brajce przystojnego blondyna w polskim mundurze

oficerskim. — Dziś w nocy będziecie razem wojowali — dodał.

— Porucznik Władek! — Oficer stanął na baczność i trzasnął obcasami.
Władek to na pewno pseudonim, pomyślał Brajko. Postawę ma dobrą, ale zobaczymy, jaki będzie w

boju.

Po omówieniu szczegółów powierzonego im zadania obaj oficerowie uścisnęli sobie dłonie i umówili

się na spotkanie z podległymi oddziałami przed sztabem trzeciego batalionu.

O godzinie dwudziestej drugiej w wyznaczonym miejscu stały już równe szeregi partyzantów i

dziesiątki pustych sań, na których zamierzano przewieźć żywność ze zdobytych magazynów. W
ciemnościach nocnych Brajko nie widział dobrze podwładnych towarzyszącego mu Polaka i dopiero pod
Ulanowem, gdy przed jadącymi przodem saniami dowódcy zameldowali się dwaj barczyści policjanci,
lejtnant zrozumiał, kim są „żołnierze” podporucznika „Władka”.

Tej nocy, zgodnie z planem, Ulanowa strzegli policjanci-akowcy, toteż został on zdobyty bez wystrzału,

co więcej, ci sami policjanci spełniali rolę ubezpieczenia na drogach wiodących do miasteczka.

Pierwsza część zadania, w gruncie rzeczy najłatwiejsza, została wykonana. Teraz należało zlikwidować

nie spodziewających się niczego Niemców.

Obsługa stanowiska naprowadzania samolotów, składająca się z kilkudziesięciu żołnierzy, zajmowała

murowany piętrowy budynek byłego sądu i więzienia. Teraz był on cichy i uśpiony. W jednym tylko oknie,
na piętrze, paliło się światło. Partyzanci niemal bezszelestnie ustawili naprzeciwko tego budynku armatę
czterdziestkępiątkę, z której oddali kilka strzałów. Okazało się jednak, że pociski przeciwpancerne odbijały
się od solidnych murów jak piłki. Niemcy mimo zaskoczenia niemal natychmiast otworzyli ogień z dwu
ustawionych w oknach cekaemów. Pociski poszybowały w stronę obsługi armaty i atakujących partyzantów.
Ci ostatni wkrótce zalegli.

— Co teraz? — spytał Brajko stojącego obok „Władka”.
Podporucznik nie zdążył odpowiedzieć na to pytanie, kiedy do dowódcy batalionu podbiegł miner,

drobny, wyglądający na piętnastoletniego chłopca Wasia Korobko.

— Towarzyszu dowódco — krzyczał, z trudem łapiąc oddech. — W ten sposób tych gadów nie

dostaniemy do rana. Trzeba ich wysadzić. Materiały wybuchowe mamy. Przygotuję wszystko z Griszą
Kozłowem i założymy.

— Ale jak założycie miny wewnątrz budynku? — Brajko nie był zachwycony pomysłem Wasi.
— Po co tam wchodzić? — Korobko nie tracił rezonu. — Ubezpieczycie nas ogniem karabinów

maszynowych, my podpełzniemy, wybijemy na parterze okno i wrzucimy ładunek wybuchowy.

Po kilku minutach minerzy przyciągnęli dwa worki trotylu, podczołgali się pod okno, wrzucili do

wnętrza śmiercionośne ładunki i jeszcze szybciej wycofali się z powrotem. Walący wściekle z cekaemów
Niemcy nie dostrzegli ich i dopiero słup ognia i ogłuszający huk był dla nich sygnałem, że przegrali ten
pojedynek.

Komisarz Cymbał pierwszy wyskoczył na drogę i podbiegł do budynku. Kiedy opadła chmura dymu i

kurzu, okazało się, że prawa część domu została całkowicie zburzona. Na schodach stali z podniesionymi
rękami hitlerowcy. Byli chyba w szoku, gdyż patrzyli nieprzytomnie i nie reagowali na rozkazy. W ocalałej
części zdobytej „twierdzy” znaleziono dwie radiostacje, wiele karabinów, kilka karabinów maszynowych i
spore zapasy amunicji.

— Pan, poruczniku, mówił, że nie ma broni — komisarz Cymbał pokazał zdobycz stojącemu obok

Polakowi. — Zostawimy chyba to wszystko naszym dzisiejszym towarzyszom? — zwrócił się do Brajki. —
To dobrzy chłopcy.

Dowódca skinął głową na znak, że się zgadza. Zadowolony podporucznik podziękował gorąco za tak

cenny dar i zapewnił, że wykorzysta go do walki z Niemcami. Zaproponował też radzieckim partyzantom,
by po wojnie odwiedzili go w jego domu w Ulanowie przy ulicy Kościelnej.

Tej samej nocy wyruszył nad San oddział inżyniera Bakradze. W pobliżu wsi Pysznica, położonej

naprzeciw Stalowej Woli, partyzanci radzieccy spotkali się z częścią oddziału AK porucznika „Konara”.
Oprócz dowódcy był tu również podporucznik „Dąb” (Edward Sroczyński) oraz zastępca dowódcy baterii
lejtnant Tiupow ze zwiadowcami, którzy jeszcze za dnia na wzgórzach leżących w pobliżu urwistego brzegu
Sanu wybrali stanowiska dla armat.

Pierwszą salwę artyleryjską oddano dokładnie o godzinie 2.00 w nocy 22 lutego. Jeden z pocisków

wywalił okienną ramę w budynku elektrowni i jaskrawe światło buchające z wnętrza wyłuskało z mroku
stojącą z prawej strony wieżę ciśnień. Jedną z armat od razu partyzanci skierowali w tę stronę.

Po pierwszych strzałach komendant straży fabrycznej, Kircheisen, myślał, że Stalową Wolę

zaatakowały bombowce, później zorientował się, że pociski padają ze wschodu. Czyżby niespodziewanie
front przesunął się tak blisko, pomyślał. Pułkownik pełnomocnik zarządu Wehrmachtu nic nie myślał, tylko
w panice wyjechał ze Stalowej Woli. Po piątej salwie rozległ się wybuch kotła elektrowni.

Zadanie zostało wykonane i kowpakowcy, a z nimi Polacy (w akcji tej brali udział m.in. Jan Świerć,

Władysław Sprysiak i Jan Bielak), ruszyli w drogę powrotną. Na trasie, z marszu, zajęli magazyny w
Pysznicy. Część zboża i świeżego chleba zabrali dla partyzantów zgrupowania, resztę rozdali mieszkańcom
wsi.

W tych dniach zwiad zgrupowania otrzymał pierwsze wiadomości o grupie specjalnie przeszkolonych

szpiegów wysłanych z Lublina do tropienia zgrupowania. Jeszcze raz Werszyhora i Jurkin mogli podziwiać
pracę wywiadu AK, mającego swych ludzi w różnych komórkach administracji i policji. Okazało się, że do
Lublina, do istniejącej w tym mieście szkoły szpiegowskiej, został skierowany przez gubernatora Franka
esesowiec Werner Feldman (z jego agenturą wywiad kowpakowski miał do czynienia już w lasach
briańskich w 1942 roku), autor specjalnej instrukcji, w której wyjaśniano agentom, w jaki sposób mogą
przenikać do oddziałów partyzanckich. W Lublinie agentów przygotowywał specjalny instruktor rottenführer
Hans Rutke, on też zaopatrywał swych „uczniów” w odzież i dokumenty.

Bezpośrednio po przybyciu do wsi Domostawy wywiad zgrupowania otrzymał wiadomość, że

poprzedniego dnia jakiś nieznajomy wypytywał gospodarzy o partyzantów. Potem razem z miejscowym
policjantem pojechał w kierunku Łążka Ordynackiego i po drodze obaj wylecieli w powietrze na minie.
Zwiadowcy mieli zamiar ich obszukać, jednak dowodzący nimi Sawczenko nie wyraził na to zgody,
ponieważ nie znali położenia następnych min.

Kiedy zwiadowcy zgrupowania schwytali pierwszych dwóch agentów, stało się jasne, że akcja

przygotowywana przez Niemców dopiero się zaczyna.

Rzeczywiście. Do majora Jurkina napływało coraz więcej materiałów o niemieckiej agenturze.

Porucznik „Konar” przesłał rysopisy dwóch szpiegów wysłanych z Rozwadowa z zadaniem wykrycia
zgrupowania. Do zasadzki zorganizowanej przez czwartą kompanię w wiosce Byczek wpadł następny
szpieg, a dokładne materiały rysopisowe dwudziestu „uczniów” szkoły lubelskiej uzyskano od samego
rottenführera Hansa Rutke.

Hans Rutke był obżartuchem i opojem i często przychodził na poczęstunek do policjanta

współpracującego z wywiadem AK. Teraz, kiedy sytuacja stała się gardłowa, Rutke został tak spity, że stracił
przytomność i ocknął się dopiero w kwaterze partyzantów, gdzie jąkając się z przerażenia podał dane
personalne dziesięciu swych podopiecznych, a dokładnie opisał wygląd kolejnej dziesiątki. Wyłapanie ich
było już sprawą prostą.

Wieczorem 22 lutego łącznościowiec zgrupowania odebrał radiogram z „wielkiej ziemi” i

Wojciechowicz zwołał natychmiast odprawę dowódców, by zapoznać ich z treścią tego dokumentu.

Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy zatwierdził propozycję przemianowania zgrupowania

na Pierwszą Ukraińską Dywizję Partyzancką im. S.A. Kowpaka. Partyzanci byli uszczęśliwieni. Decyzję tę
przyjęli jako dowód uznania i rodzaj nagrody za dotychczasową działalność, a jednocześnie mieli wrażenie,

że jest to cenny upominek z okazji 26 rocznicy powstania Czerwonej Armii.

Projekt reorganizacji był już przygotowany, po cichu liczyli na to, że władze zwierzchnie spełnią ich

prośbę, jednak ze względu na koncentrację sił niemieckich wokół ich bazy nie mogli teraz przystąpić do jego
realizacji. Musieli jak co dnia przygotowywać się do wymarszu, gdyż zapadła już decyzja, że opuszczają
lasy janowskie.

Rankiem 23 lutego po kilkudziesięciokilometrowym marszu sztab 1 UDP rozlokował się we wsi

Ciosmy w pobliżu Biłgoraju. Tego dnia poszczególne oddziały dywizji starały się czynem uczcić rocznicę
powstania Czerwonej Armii. Największy sukces odniosła kawaleryjska grupa Lenkina, która na trasie
Rozwadów — Lublin wysadziła w powietrze pociąg z jednostką artyleryjską jadącą na front. Parowóz i
trzydzieści wagonów z ciągnikami i armatami stoczyły się z nasypu kolejowego. Drugi batalion zniszczył
dwa mosty na rzeczce Biała Łada przecinającej szosę z Krzeszowa do Biłgoraju, a trzeci batalion most na
rzeczce Bukowa w pobliżu wsi Andrzejówka. Ten ostatni założył też kilka min na szosie Janów Lubelski —
Biłgoraj.

Rano do Ciosmy wróciła ostatnia grupa dalekiej dywersji, którą porucznik „Podkowa” zaprowadził pod

Krasnystaw.

Oddział ten wyruszył 16 lutego ze wsi Borowiec i po krótkim postoju w Józefowie, gdzie wymieniono

wozy na sanie, rankiem siedemnastego dotarł do wsi Czarnystok. Tutaj „Podkowa” spotkał się z dowódcą
miejscowego oddziału AK i polecił mu zorganizować rozpoznanie i ubezpieczenie, a także nakarmić ludzi i
konie. Dla partyzantów radzieckich była to nietypowa sytuacja. W normalnych warunkach sami przecież
musieli czuwać nad swym bezpieczeństwem, troszczyć się o zaopatrzenie i codziennie toczyć walki z
Niemcami. A teraz taki luksus. Mogli od razu udać się na spoczynek i o nic nie musieli się martwić.

Wieść o wyprawie „Podkowy” i partyzantów radzieckich na Niemców błyskawicznie rozeszła się po

wsi i natychmiast do dowódców zaczęli się zgłaszać członkowie AK i BCh oraz nie należący do żadnej
organizacji chłopi. Chcieli oni zobaczyć kowpakowców i ich uzbrojenie, szczególnie cieszące się doskonałą
opinią pepesze, oraz poprosić o przyjęcie do oddziału.

O zmroku ruszyli dalej. W pierwszych saniach mknął „Podkowa” z Dubillerem i plutonowym

„Hufnalem”. W pewnej chwili dowódcy dostrzegli nadjeżdżające z przeciwnej strony sanie. „Szybko
zeskoczyłem z sań — pisze w powojennych wspomnieniach »Podkowa« — i zatrzymałem jadących, którzy
skierowali lufy erkaemów w moją stronę. Okazało się, że był to »Kmieć« (Feliks Petryk), dowódca
specjalnego oddziału BCh. Zasięgnąłem informacji o sytuacji na drodze i wsiadłem do sań, w których
Wołodia Dubiller nie zdejmował palca ze spustu pepeszy”.

Dalszą drogę odbyli bez przeszkód, jeśli nie liczyć niespodziewanego pojawienia się za Wirkowicami

sań pełnych żandarmów ze Starego Zamościa. Dowodził nimi znany z okrucieństwa hitlerowiec Syrina,
który na widok zbliżającej się kawalkady dał rozkaz zmiany kierunku jazdy i po chwili Niemcy zniknęli z
pola widzenia partyzantów.

O zmroku dojechali do celu wyprawy, czyli do mostu kolejowego nad rzeką Wolicą w Wólce

Orłowskiej. Okazało się, że most nie był strzeżony, ale widać go było doskonale z przebiegającej pod nim
szosy. Musieli więc poczekać, aż się zupełnie ściemni, gdyż tylko pod osłoną nocy mogli spokojnie założyć
miny. W końcu przystąpili do dzieła. Wysłany na most patrol AK związał dla pozoru pilnującego go
dróżnika, zaś Wołodia z minerami zamocowali ważące ponad 150 kilogramów miny. Zrobili to fachowo,
ponieważ wysadzony most zatarasował biegnącą pod nim szosę.

Gdy w odległym o kilka kilometrów Krasnymstawie usłyszano potężny wybuch i zaczęły tam wyć

syreny alarmowe, polsko-radziecka grupa dywersyjna mknęła już na południe.

Partyzanci przejechali mniej więcej 10 kilometrów i znaleźli się w pobliżu niewielkiej stacji

Tarzymiechy. Tu dowiedzieli się, że stację obsługują polscy kolejarze, a chroni ją grupa bahnschutzów
(specjalna niemiecka policja kolejowa). I właśnie teraz znajduje się na niej niemiecki pociąg wojskowy.
Szybka decyzja i kilka oddanych z pepesz serii zmiotło ze stacji zarówno bahnschutzów, jak i wojskową
ochronę pociągu. Dubiller przy pomocy dyżurnego ruchu Tadeusza Pomiata przystąpił do minowania
urządzeń stacyjnych.

Kiedy partyzanci zbliżyli się do pociągu wojskowego, z przerażeniem stwierdzili, że jest on załadowany

bombami lotniczymi. Wystarczyłby jakiś zabłąkany pocisk, a pociąg oraz to wszystko, co znajdowało się w
promieniu kilkunastu metrów, wyleciałoby w powietrze. Niemcy wiedzieli, jak niebezpieczny wiozą
ładunek, i dlatego tak szybko opuścili zagrożony rejon. Teraz wiedzieli o tym i partyzanci. Po chwili
zorientowali się też, że za składem z bombami lotniczymi stoi jeszcze pociąg pancerny. Nie mieli więc
chwili do stracenia. Powinni jak najszybciej opuścić stację. Minerzy zwijając się jak w ukropie założyli minę
z opóźnionym działaniem i oddział popędził na południe w kierunku Wirkowic. Przejechali zaledwie kilka
kilometrów, kiedy straszliwy błysk rozdarł ciemności nocy. Drgnęła ziemia i potężny grzmot przewalił się

przez okolicę. Następne wybuchy, wyrzucające w niebo urządzenia stacyjne, nie wywarły już żadnego
wrażenia, choć też nie należały do słabych.

W drodze powrotnej „Podkowa” zawiódł partyzantów do „liegenschaftu”, gdzie zaopatrzyli się w

wypoczęte konie i kilka świń.

W Józefowie, na punkcie kontaktowym u „Musika”, żołnierza „Groma”, „Podkowa” dowiedział się, że

południowy rejon Puszczy Solskiej jest zajęty przez Niemców i nie ma tam żadnych oddziałów
partyzanckich. Chwila zastanowienia i wniosek nasuwał się sam. Zgrupowanie mogło się udać tylko do
lasów janowskich. Po dziennym odpoczynku „Podkowa” poprowadził grupę w tym właśnie kierunku.
Wkrótce uzyskał dokładniejsze informacje o miejscu zakwaterowania sztabu 1 UDP i przywiódł tam swoich
przyjaciół.

Na wiecu zorganizowanym przez partyzantów z okazji 26 rocznicy powstania Czerwonej Armii i

wspólnych działań z partyzantką polską Werszyhora podarował porucznikowi „Podkowie” pepeszę z
napisem: „Na cześć bojowej przyjaźni polskiego i radzieckiego narodu od kowpakowców”.

Ciosmy — Kosobudy — Ruda Różaniecka — Ożanna

Grupa „Podkowy” była ostatnią z wysłanych w odległe od bazy rejony i jej powrót oznaczał

zakończenie akcji dywersyjnych na liniach kolejowych prowadzących z północnej Polski do Rawy Ruskiej i
Lwowa. Zadanie zostało właściwie wykonane — linie zaopatrzenia wroga unieruchomione na wiele dni, a
może i tygodni — a poza tym materiały wybuchowe przeznaczone na akcje dywersyjne zostały już
praktycznie zużyte. Werszyhora musiał rozstrzygnąć niezwykle ważny problem. Co dalej?

Powrót tą samą drogą, którą zgrupowanie przybyło do Polski, był niemożliwy, ponieważ front się

przybliżył i ustabilizował, a zatem tereny przyfrontowe są nasycone wojskiem i nieprzyjaciel z łatwością by
wykrył i zniszczył 1 UDP. Werszyhora chciał iść dalej na zachód, za San, ale nie otrzymał na to zezwolenia
ze sztabu na „wielkiej ziemi”. Postanowił więc wymaszerować na północny wschód, w rejon obecnego
Roztoczańskiego Parku Narodowego, i tam, czekając na decyzje zwierzchników i zaopatrzenie,
przeprowadzić reorganizację. Co prawda w pobliżu był Zamość, jednak „Boroda” zakładał, że hitlerowcy nie
będą szukali partyzantów tak blisko swej najważniejszej w tym rejonie bazy.

Wyruszyli 20 lutego późnym wieczorem i szli jak zwykle bocznymi drogami. Kolumna nie niepokojona

przez wroga minęła szosę Biłgoraj — Lublin, ale na drodze Biłgoraj — Zwierzyniec — Zamość natknęła się
na ciężarówkę z Niemcami. Mimo iż partyzanci natychmiast otworzyli silny ogień, Niemcom udało się
umknąć.

Późnym rankiem sztab dywizji dotarł do Kosobud, gdzie zatrzymał się na dzienny postój, a pozostałe

bataliony zajęły pobliskie wsie: Szewnia, Wieprzec, Blizów. Zaledwie Wojciechowicz zdołał urządzić się
jakoś w izbie przeznaczonej na kwaterę dowództwa, zgłosił się major Strelcow, by zreferować, co zdołał
ustalić zwiad. Nie były to informacje napawające optymizmem. Okazało się, że wokół Kosobud
rozmieszczone są silne garnizony niemieckie, które na pewno już wiedzą o przybyciu 1 Ukraińskiej Dywizji
Partyzanckiej.

Na domiar złego po alarmujących meldunkach Zörnera, gubernatora dystryktu lubelskiego, Niemcy

utworzyli w Zamościu specjalny sztab akcji mającej na celu zlikwidowanie 1 UDP. Akcją tą dowodził
generał major Hjalmar Moser, szef Głównej Komendantury Polowej nr 372, który przybył do Zamościa tego
samego dnia co i kowpakowcy do Kosobud i zdołał już wyprawić w teren podległe mu oddziały.

Wojciechowicz wysłuchawszy tych wieści wysłał patrole zwiadowców do okolicznych wsi, a Kulbace i

Brajce polecił, by udali się do folwarków w Szewni i Topornicy po żywność i furaż. Sam zaś ze swoimi
oficerami przystąpił do zaplanowanej wcześniej reorganizacji. Projekt przygotowany był już dawno, więc
teraz praca przebiegała szybko i sprawnie.

Na miejsce czterech batalionów, z których pierwszy miał aż trzynaście kompanii, utworzono obecnie

trzy pułki (pierwszy pod dowództwem D. Bakradze, drugi pod dowództwem P. L. Kulbaki, trzeci pod
dowództwem P. O. Brajki), w każdym z nich dwa bataliony, a w każdym batalionie po dwie kompanie.
Szwadron kawaleryjski został przekształcony w dywizjon (dowódca O. M. Lenkin). w skład którego
wchodziły dwa szwadrony: pierwszy Haponienki i drugi Łarionowa (dawna 5 kompania).

Niestety nie udało się w Kosobudach zakończyć reorganizacji, ponieważ poderwane rozkazami generała

Mosera niemieckie oddziały zaczęły zbliżać się do zajętych przez 1 UDP wsi.

Jako pierwsza musiała podjąć walkę 4 kompania Tuterewa, na której linie obronne uderzyła od zachodu

zmotoryzowana kompania wsparta ogniem dwóch samochodów pancernych Deimler Benz. Kowpakowcy
dopuścili atakujących na odległość skutecznego strzału i zasypali ich ogniem z cekaemów i rusznic

przeciwpancernych. Jeden z samochodów został trafiony i zamilkł, natomiast drugi ostrzeliwując się
bezładnie zaczął się wycofywać.

Tymczasem załoga unieruchomionego samochodu nie tylko nie otwierała ognia, ale poddała się i

zaczęła pomagać partyzantom w zdemontowaniu automatycznej małokalibrowej armaty, karabinu
maszynowego i akumulatora. Teraz dopiero okazało się, że byli to żołnierze pochodzący z Francji i Belgii.
Dowodził nimi leutnant Jean Pierre de Charonne. Jego zastępcą był feldwebel Michael Legré, cekaemistą
Bernard Roger, a zwiadowcą André. Podczas dalszego marszu, już w składzie partyzanckiej dywizji, Jean de
Charonne został ciężko ranny i konieczna była transfuzja. Własną krew oddał Francuzowi partyzant Jurij
Koleśnikow. Po miesiącu, w toku walk 1 UDP w rejonie Puszczy Białowieskiej, poległ Jean Pierre de
Charonne oraz Michael Legré, a pozostali dwaj walczyli w szeregach radzieckiej partyzantki do końca
wojny.

Zmotoryzowana kompania niemiecka postrzelała jeszcze ze dwie godziny i odmaszerowała do

Zwierzyńca, ale w tym samym czasie poważne niebezpieczeństwo zaczęło zagrażać 1 UDP od północnego
wschodu, od strony Zamościa. Pojawiły się tam liczne tyraliery Ostlegionu „Itil” i kompania 225 pułku
Wehrmachtu, zmierzające na Szewnię, której bronił trzeci batalion majora Szolina. Niemcy i ich poplecznicy
ruszyli do ataku, trafili jednak na dobrze przygotowaną obronę — major Szolin rozmieścił na pobliskich
wzgórzach stanowiska cekaemów, a takż polecił zaminować drogę. Dlatego też atakujący, mimo iż mieli
wsparcie artyleryjskie, posuwali się wolno, a gdy na jednym z odcinków przedarli się do wsi, zostali wybici
w walce wręcz. W obronie Szewni odznaczył się Polak z Wołynia, Roman Plaksa, który umiejętnie wybrał
stanowisko dla swego cekaemu i tak długo raził ogniem atakujących, aż zmusił ich do odwrotu.

Walka toczyła się również o wieś Wieprzec, w której został rozlokowany szósty batalion.
Zmęczeni partyzanci po przybyciu na kwatery zasnęli natychmiast, ale ich dowódca Cymbał nie myślał

o odpoczynku. Wraz z dowódcami kompanii przeprowadził rozpoznanie miejscowości i wyznaczył linię
obrony, a później wezwał saperów i po im zaminować drogę.

— Miny założycie nie dalej niż dwadzieścia metrów od skrajnej chaty — polecił. — Niech Niemcy

podejdą jak najbliżej.

Zaminowanej drogi broniła 2 kompania, którą od dawna dowodził młodszy lejtnant Iwan Skopenko,

jasnooki, spokojny chłopak. Był tu teraz razem swoim zastępcą, Andriejern Ustenką, mistrzem od zasadzek.

Ledwie minerzy zakończyli pracę, na wąskiej drodze, do której z obydwu stron przylegały zalane wodą

łąki, pojawiła się kolumna nieprzyjacielskiej piechoty i wolno jadące czołgi. Gdy łącznik zawiadomił
Cymbała o nieprzyjacielu, poszedł on natychmiast do drugiej kompanii i długo przyglądał się kolumnie
pełznącej powoli po szarym nasypie drogi.

— Mają czołgi — powiedział spokojnie.
— Tak jest, towarzyszu dowódco — potwierdził stojący z tyłu Ustenko. — Mocno idą.
— Niech idą. Zaraz damy im łupnia — odpowiedział Cymbał. — Czy ludzie dobrze zamaskowani? —

upewnił się jeszcze.

— Tak jest — stwierdził Skopenko.
Cymbał opuścił lornetkę.
— Teraz cisza. Ogień otworzyć dopiero po wybuchu miny przeciwczołgowej!
Kolumna wroga była już całkiem blisko, partyzanci widzieli wyraźnie twarze poszczególnych żołnierzy,

ale nikt nie otwierał ognia, wszyscy czekali na sygnał.

Napięcie rosło. Niemcy byli tuż, tuż. Groźnie warczały silniki czołgów. Nagle dostrzegli błysk i

powietrzem targnął silny wybuch. Pierwszy czołg stanął dęba, runął na drogę i zamarł. W tym samym
momencie odezwało się partyzanckie działo i rusznice przeciwpancerne wsparte karabinami i pistoletami
maszynowymi. Zaskoczyło to Niemców. Zmieszały się ich szeregi. Czołgiści wpadli w panikę i usiłowali
wycofać z niebezpiecznego miejsca swoje wozy. Drugi czołg na wstecznym biegu zaczął jechać do tyłu, ale
wpadł prosto na następną minę, trzeci płonął trafiony pociskiem artyleryjskim.

Pozbawiona osłony i manewru piechota zbiła się w gromadę. Po chwili ci, co byli na przedzie, z dzikim

wrzaskiem rzucili się do ucieczki. Pędząc na oślep wpadali na drepczące w miejscu tylne szeregi. Na drodze
powstało kłębowisko rozszalałych z trwogi ludzi. Partyzanci nie przerywali ognia.

Po trzydziestu minutach wszystko było skończone. Tylko nielicznym hitlerowcom ciągnącym w ogonie

kolumny udało się uciec.

W szóstym batalionie strat nie zanotowano, ale w całej dywizji zginęło czterech partyzantów, a

szesnastu zostało ciężko rannych — należało ich skierować do oddziału sanitarnego. Lżej rannych nigdy nie
liczono, ponieważ opatrzeni walczyli dalej w swych macierzystych pododdziałach. Hitlerowcy stracili około
300 zabitych i rannych.

Wieczorem na naradzie dowódców postanowiono, że zmęczeni partyzanci będą odpoczywali do

godziny 23.00, a następnie ruszą na południe do Puszczy Solskiej. Tym razem każdy pułk otrzymał własną
marszrutę, dzięki czemu skróciła się znacznie długość kolumn marszowych.

Odwilż oraz nierówny teren spowodowały, że trzydziestokilometrową odległość pokonywali bardzo

wolno i dopiero późnym rankiem osiągnęli wsi Łuszczac, Zielona i Ulów. Po drodze kawalerzyści opanowali
bez jednego wystrzału folwark, którego pilnowało czterech żandarmów. Zdobyto erkaem, pistolet
maszynowy i karabin oraz zabrano kilkadziesiąt sztuk bydła, 20 koni i dużo żywności. Podczas postoju
zakończono prace nad reorganizacją i wydrukowano kilka tysięcy ulotek w języku rosyjskim. Były one
przeznaczone dla żołnierzy z „legionu wschodniego”. W ulotkach wzywano ich do przejścia na stronę
partyzantów z bronią w ręku.

W nocy 1 UDP znów ruszyła na południe i o świcie 27 lutego osiągnęła Hutę Różaniecką i Rudę

Różaniecką. Poznano tam partyzantów i powitano życzliwie. Do Werszyhory niemal natychmiast po
przybyciu do wsi zgłosił się „Hanys”, komendant miejscowej placówki AK, i zaoferował swoją pomoc i
współpracę. W późniejszym okresie oddział „Hanysa” wziął udział w wielu akcjach 1 UDP.

Była to niedziela i być może temu należało przypisać, że hitlerowcy nie przejawiali żadnej aktywności.

Cieszyło to partyzantów, którzy mieli już dosyć ciągłej walki i marzyli o odpoczynku.

Chudy i wysoki jak tyka Moskalenko, zastępca dowódcy 1 UDP do spraw politycznych, zauważył, że

jego gospodyni kręci się niespokojnie po chacie, żegna się, wzdycha i coś mamrocze. Spytał więc, co ją tak
niepokoi. Odpowiedziała mu, że jest niedziela, a kościelne dzwony nie wzywają na nabożeństwo.
Moskalenko zrozumiał, że powinien coś zrobić w tej sprawie, gdyż prawdopodobnie to ich przybycie
zakłóciło porządek świątecznego dnia. Nie namyślał się długo. Poszedł do księdza i wyjaśnił mu, że
partyzanci nie mają nic przeciwko temu, by mieszkańcy jak w każdą niedzielę udali się do kościoła. Po tej
rozmowie odezwały się dzwony, a na placu przed świątynią stanęli dwaj zwiadowcy, mający zapewnić
bezpieczeństwo wiernym i wezwać pomoc w wypadku pojawienia się Niemców.

W południe do Rudy Różanieckiej przybył „Podkowa” w towarzystwie „Sasa”, oficera kierującego

wywiadem 9 pułku AK. Przywieźli oni kolejne wiadomości o przeciwpartyzanckim sztabie generała Mosera
w Zamościu oraz informacje o koncentrujących się w rejonie Puszczy Solskiej niemieckich oddziałach.
Werszyhora zrozumiał, że winien jak najprędzej opuścić niebezpieczny teren. Sytuacja dywizji stawała się
coraz trudniejsza. Partyzanci codziennie musieli zmieniać miejsce postoju, a jednocześnie nie mogli ruszyć
w dalszą drogę, gdyż czekali ciągle na przybycie samolotu z amunicją i materiałami wybuchowymi.
Ostatecznie dowódca postanowił, że udadzą się do lasów sieniawskich.

Odjeżdżającym oficerom AK wręczyli kowpakowcy kilka tysięcy ulotek, wzywających „legionistów

wschodnich” różnych narodowości do przechodzenia na stronę partyzantów. Liczyli na to, że przynajmniej ta
część, która zgodziła się służyć Niemcom, by uratować swe życie, zrezygnuje z dalszej walki u boku
faszystów. Podporucznik „Sas” obiecał, że przy pomocy swych wywiadowców podrzuci te ulotki do koszar
„legionistów”.

Po południu rozpogodziło się i zza ołowianych chmur zaczęło nieśmiało wyłaniać się słońce. W pewnej

chwili partyzanci usłyszeli warkot silników samolotowych. Wydawało się, że nadlatuje cała eskadra, toteż
dowódcy dali sygnał alarmu przeciwlotniczego. Na horyzoncie ukazał się jednak tylko jeden samolot —
transportowiec Me-323 „Gigant”. Leciał on na wysokości kilkuset metrów.

Lenkin od dłuższej chwili obserwujący niebo przez lornetę polową postanowił postraszyć intruza. Kazał

otworzyć do samolotu ogień z cekaemów i rusznic przeciwpancernych swego dywizjonu. W niebo popędziły
paciorki świetlnej amunicji, ale Me-323 nie zwracał na nie uwagi - szedł dalej nie zmieniając kursu. Nagle
transportowiec zaczął tracić wysokość i partyzanci dostrzegli ciągnącą się za nim smugę czarnego dymu.
Później okazało się, że pilot postrzelonego samolotu zdołał wylądować za wsią Susiec, a przedtem jeszcze
wezwał przez radio pomoc. Dziewięcioosobowa załoga oraz 21 urlopowanych z frontu oficerów wyszło z
wypadku cało, a maszyna, zdaniem przybyłej ekipy technicznej, nie nadawała się do naprawy, więc pocięto
ją i odwieziono na złom do Rzeszy.

W tym czasie kiedy Niemcy zajmowali się zniszczonym samolotem, grupy dywersyjne 1 UDP jak

zwykle minowały pobliskie szosy i organizowały zasadzki. „Upolowali” też partyzanci kilka samochodów i
zniszczyli urządzenia kolejowe oraz pompę wodną na stacji Susiec. Po raz pierwszy jednak stwierdzili
kowpakowcy, że i Niemcy przystąpili do organizowania zasadzek. W jednej z nich zginęło dwóch
partyzantów i dwóch zostało rannych.

Całą niemal noc czekała dywizja na samolot z „wielkiej ziemi”, a kiedy ten nie nadleciał, ruszyła do wsi

Majdan Sieniawski, rozciągającej się na odległość około pięciu kilometrów wzdłuż bezimiennego strumienia
i drogi biegnącej z Tarnogrodu do Sieniawy. Majdan Sieniawski to właściwie zbiorcza nazwa trzech wiosek:
Osówka Dolna, Osówka Górna i Nowiny, przeciętych drogą i skrytych w wielkim sosnowym lesie.
Pomiędzy wsiami Majdan Sieniawski, Dobropol i Bukowiec znajdował się kościół, plebania i cmentarz.

Nieco dalej na południowym wschodzie rozpościerała się pod lasem wieś Pawłowo.

Miejscowości te były bardzo malownicze, a ich położenie niezwykle dogodne do obrony, o czym

partyzanci niebawem się przekonali. Otóż zaledwie zaczęli przygotowywać się do odpoczynku, usłyszeli
serie pistoletów maszynowych i huk granatów. Okazało się, że w pobliskiej wiosce, do której dotarł
dywizjon Lenkina, nocowała przybyła poprzedniego dnia niemiecka grupa sapersko-budowlana. Lenkin
wypędził nieproszonych gości, zdobywając dwa karabiny maszynowe, pistolety i mapy, jednak miejsce
pobytu 1 UDP nie stanowiło już tajemnicy dla wroga.

Tego dnia najbardziej poszczęściło się 6 batalionowi starszego lejtnanta Cymbała, który miał za zadanie

chronić dywizję przed niespodziewanym atakiem z pobliskiej szosy Tarnogród — Sieniawa. W
zorganizowaną na zakręcie szosy zasadzkę z dwoma gniazdami cekaemów wpadły samochody wiozące
pierwszy zmotoryzowany batalion żandarmerii SS hauptmanna Rogalla. Po pierwszych strzałach Niemcy
sprawnie opuścili wozy i ruszyli do ataku na patrol partyzancki pod dowództwem Walimowa. Kowpakowcy
„cofając się” naprowadzili Niemców prosto na gniazda cekaemów i granatniki. Zginęło oraz odniosło rany
80 esesmanów (zabity został między innymi dowódca 3 kompanii, a Rogalla odniósł ranę), a partyzanci
zdobyli cztery cekaemy, granatnik, dwa pistolety maszynowe, dziesięć pistoletów, karabiny, amunicję i
granaty. Ci, którym udało się wyjść cało z zasadzki, uciekli do Sieniawy, porzucając dwa płonące samochody
pancerne.

Podczas dalszego minowania tej szosy zdarzyło się nieszczęście. W czasie wybuchu własnej miny

poległ miner i rannych zostało trzech partyzantów z jego osłony.

W pobliskiej wsi Pawłowo, w której zajął kwatery pierwszy pułk Bakradze, znaleźli kowpakowcy

ukrytych w chłopskich chatach kilku partyzantów generała Naumowa (przebijał się tędy na południe) oraz
część oddziału „Błyskawicy” (jego ludzie odpoczywali po niedawnej potyczce z Niemcami). Bakradze
niezwłocznie udał się do wioski zajmowanej przez sztab dywizji, by przekazać rannych do oddziału
sanitarnego oraz dostarczyć Werszyhorze informacje uzyskane od partyzantów „Błyskawicy”.

Otóż widzieli oni cały pociąg wiozący z Dębicy do Rozwadowa „SS Ostlegionen Azerbejdżan”. Ubrani

w esesmańskie mundury czarnowłosi „legioniści”, mający na ramionach kolorowe tarcze, co chwila
wydawali gromki okrzyk „Bismałłach”. Ten zapał do walki podtrzymywał Ter-Zade-Bek-ałła z dystynkcjami
obersturmbannführera, i zielonymi naszywkami na naramiennikach, który obiecywał swoim ludziom
mahometański raj pełen nagich hurys, jeśli zginą za Allacha i Hitlera. W Rozwadowie przesiedli się
„legioniści” na samochody i pojechali w stronę lasów sieniawskich. Właśnie z ich zwiadem starła się część
oddziału ,,Błyskawicy”.

Bakradze przekazał też Werszyhorze dane wywiadu BCh, z których wynikało, że za Sanem w pobliżu

wsi Łętownia, leżącej między Rudnikiem a Leżajskiem, znajdują się ogromne magazyny, w których Niemcy
ukryli radziecką broń, amunicję i oporządzenie zdobyte podczas odwrotu Czerwonej Armii w 1941 roku.

Ta ostatnia wiadomość zainteresowała Werszyhorę szczególnie. Gdyby zdołał dotrzeć do tych

magazynów i opanował je, być może wszystkie problemy zostałyby rozwiązane. Przecież tak potrzebował
amunicji. A siodła, rozmarzył się. Zdobycie tysięcy siodeł, o tylu wspominali przecież informatorzy,
pozwoliłoby mu posadzić na konie całą dywizję. W zdobytą broń wyposażyłby wszystkie miejscowe
oddziały partyzanckie i powstałby w tych lasach prawdziwy kraj partyzancki. Myśli te jak błyskawica
przemknęły przez głowę dowódcy, uśmiechnął się nawet do nich w duchu i zaraz skarcił się za te nie
pasujące do sytuacji fantazjowanie. Rzeczywistość była okrutna i wymagała trzeźwych myśli, toteż szybko
zajął się prozą życia.

— Najłatwiej byłoby przedostać się do tych magazynów mostem przez San w Krzeszowie — zwrócił

się do swoich współpracowników. — O brodzie nie możemy nawet myśleć, gdyż wezbrane wody dawno go
zalały. Cóż, nie ma nad czym dumać — dodał. — Ruszamy o zmroku.

Wieczorem 29 lutego dywizja opuściła rejon Majdanu Sieniawskiego. Długotrwała odwilż

spowodowała, że boczne drogi stały się nieprzejezdne i partyzanckie kolumny poruszały się po nich z
ogromnym trudem. W ciągu nocy przebyli kowpakowcy zaledwie kilkanaście kilometrów i dotarli nad
rzeczkę Złotą, a właściwie do położonych nad nią wsi Słoboda, Dąbrownica i Ożanna. W ciągu dnia służba
kwatermistrzowska dywizji próbowała wymienić we wsiach sanie na wozy, które łatwiej mogły się poruszać
po rozmokłych drogach, a grupy dywersyjne jak zwykle organizowały zasadzki i minowały drogi. Niestety,
pogoda nie poprawiła się, ciągle padał deszcz, postanowił więc Werszyhora zatrzymać się nad rzeczką Złotą
na kolejny nocleg, choć zdawał sobie sprawę, jak groźne skutki może ta decyzja pociągnąć. Zwiadowcy
donosili bez przerwy, że Niemcy koncentrują swe siły, że zdołali już zablokować wszystkie drogi
prowadzące do zajmowanych przez dywizję wsi. Było jasne, że nieprzyjaciel szykuje się do ostatecznej
rozprawy z 1 UDP.

Atak rozpoczął się prawie jednocześnie na wszystkie wsie, w których kwaterowali partyzanci, ale nie

zaskoczył kowpakowców. Czekali oni na przygotowanych stanowiskach, pamiętając o twardym rozkazie
„Borody”: „Bez komendy nie strzelać, dopuścić jak najbliżej wroga i prowadzić ogień do celów dobrze
rozpoznanych”.

Na odcinku bronionym przez pierwszy pułk Bakradze, w pobliżu wsi Dąbrownica, Niemcy rozpoczęli

akcję od ostrzału artyleryjskiego. Ogień nie był celny, zaś kilka chat, które zaczęły płonąć, szybko udało się
ugasić. Partyzanci milczeli. Z oddali dochodziły do ich stanowisk odgłosy komend i ryk buksujących w
błocie ciężarówek oraz czołgów, ale to też nie przerwało panującej we wsi ciszy. Wkrótce zaczęły zbliżać się
tyraliery wroga. Niemieccy żołnierze brnęli po kolana w wodzie i nie mieli nawet możliwości paść na
ziemię. Dlatego też wszędzie tam, gdzie zbliżyli się na odległość skutecznego strzału, byli bez trudu
likwidowani ogniem dobrze ustawionych cekaemów. Sam Ter-Zade-Bek kilkakrotnie rzucał do ataku swoich
Azerbejdżan — najwięcej ich zostało na polu — ale nie osiągnąwszy sukcesu wycofał się i odjechał z
niedobitkami do Sieniawy. Dąbrownica nie została zdobyta.

Na odcinku bronionym przez drugi pułk Kulbaki, w pobliżu wsi Słoboda, atakowali przybyli tu z

Tarnogrodu esesmani z 14 dywizji SS „Galizien”, których wspierało kilka czołgów. Wozy pancerne ugrzęzły
jednak w błocie, zaś esesmani rażeni lawiną partyzanckiego ogniu musieli się wycofać. Na pomoc
atakującym pospieszyły jednak kompanie 1 i 25 pułku policji SS i nieliczne ich grupy zdołały przedostać się
nawet przez łańcuchy partyzanckich stanowisk ogniowych. Ich sukces nie należał do długotrwałych.
Wszystkich wyrzucono ze wsi. Na placu boju zostało ponad 50 zabitych i uszkodzony czołg.

W walce z przebijającymi się grupami policji SS pomógł sam Werszyhora, który w ostatniej niemal

chwili, kiedy szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę Niemców, nadbiegi na czele woźniców,
kucharzy, sanitariuszy i ozdrowieńców. Te nowe siły zadecydowały o losie drugiego pułku.

Najtragiczniejszy przebieg miały walki o wieś Ożanna bronioną przez dywizjon Lenkina. Tutaj generał

Moser rzucił najwartościowszych żołnierzy, jakimi w ogóle dysponował. Byli to absolwenci szkoły
podoficerskiej 39 pułku piechoty Wehrmachtu, mieszczącej się w pobliżu Leżajska, którzy ukończyli już
szkolenie i czekali na przydział do jednostek.

Podczas ataku na Ożannę zastosowali oni taktykę przeciwpartyzancką — wprowadzali do walki grupy

szturmowe z boku, pod osłoną dochodzącego do wsi lasu. „Hitlerowcy posuwali się drogą leśną z zachodu, a
więc od strony bezpiecznych, bo zalanych wodami wezbranego Sanu, łąk przybrzeżnych” — wspominają po
latach Adam Socha i Jan Filipowicz. Kawalerzyści Lenkina nie spodziewali się ataku z tej strony, toteż
pojawienie się czołgu na leśnej drodze, a za nim pochylonych sylwetek w mundurach feldgrau było dla nich
prawdziwym zaskoczeniem. Nie otrząsnęli się jeszcze ze zdumienia, kiedy padł strzał z czołgowego działa.
Hitlerowcy celowali w leśniczówkę, w pobliżu której spokojnie krzątali się kowpakowcy.

— Niemcy! — krzyknął jeden z kawalerzystów i zaczął bezradnie rozglądać się dokoła.
Pierwszy oprzytomniał dowódca plutonu. Chwycił rusznicę przeciwpancerną i wyskoczył przez okno

leśniczówki. Przebiegł kilka kroków i skrył się za węgłem budynku. Jeszcze jeden skok i przyczaił się za
pobliskim drzewem. Tu zajął stanowisko ogniowe. Trwało to jednak chwil kilka i Niemcy zdołali raz jeszcze
wystrzelić z działa.

Partyzant Andriej, chcąc osłonić opuszczających leśniczówkę kolegów, chwycił pistolet maszynowy i

zaczął ostrzeliwać zbliżających się Niemców zza sporej pryzmy narąbanego drzewa. Niestety, następny
pocisk rozbił pryzmę i ranił strzelającego partyzanta. W tym czasie dowódca plutonu uporał się z
zablokowanym zamkiem rusznicy przeciwpancernej i wycelowawsgy spokojnie odpalił. Strzał okazał się
celny. Niemiecki czołg znieruchomiał, jednak grupy szturmowe wroga były już blisko i z impetem uderzyły
na Ożannę. Mimo wszystko nie zdołał nieprzyjaciel osiągnąć sukcesu. Kawalerzyści zahartowani w ciągłych
walkach byli już gotowi do boju.

Szwadron lejtnanta Haponienki sformował się w mgnieniu oka, jego ludzie chwycili pistolety

maszynowe i dosiedli koni. Kozackim zwyczajem, z dzikim krzykiem, pognali na zbliżające się tyraliery.
Prowadził Haponienko na swoim olbrzymim karym koniu z naganem w garści i pepeszą obijającą się o boki
wierzchowca. Dopadł on do niemieckiego cekaemu, wystrzelał obsługę i jak zdmuchnięty zleciał z konia
trafiony przypadkowym pociskiem. Rzucili się też do boju kawalerzyści Łarionowa, a za nimi poszły
sanitariuszki.

Desperacki kontratak powstrzymał nieprzyjaciela. Niemcy zalegli, czekali na posiłki. A kiedy nadeszły,

wielokrotnie jeszcze wznawiali ataki. Bój trwał do wieczora i zakończył się zwycięstwem ludzi Lenkina.

Kawalerzyści odparli wroga, ale za sukces ten zapłacili wysoką cenę. Zginął dowódca drugiego

szwadronu Łarionow, ten, który tłumaczył, jak to w Polsce „całuje się panienki po rączkach”, i dwóch
innych partyzantów. Spośród trzynastu rannych zmarł wkrótce dowódca plutonu Lonia Utkin.

Wraz z nadejściem nocy we wsi Ożanna ucichły strzały, ale w okolicy trwały jeszcze długo krwawe

zmagania.

Już po zapadnięciu ciemności ludzie Cymbała rozbili niemiecką kompanię maszerującą na Ożannę z

północy, zaś Ustenko rozgromił oddział maszerujący do wsi Kulnok.

Tego dnia hitlerowcy stracili około 200 żołnierzy, czołgi i 10 cekaemów, a także wiele innej broni. 1

UDP nie została rozbita, ale partyzanci zużyli tyle amunicji, że, jak stwierdził Wojciechowicz, drugiej takiej
bitwy z braku amunicji dywizja nie mogłaby stoczyć.

W tej sytuacji Werszyhora raz jeszcze zwrócił się drogą radiową do sztabu na „wielkiej ziemi” z prośbą

o samolot z zaopatrzeniem i wreszcie uzyskał odpowiedź, że jeszcze tej nocy nastąpi zrzut. Zadowoleni
partyzanci wybrali dogodne miejsce w pobliżu Krzeszowa (pomogli im przewodnicy Antoni Ćwika i Julian
Kniaź) i z niecierpliwością czekali na gości z nieba.

W sztabie natomiast podjęto przerwane atakiem niemieckim prace nad przygotowaniem uderzenia na

magazyny w Łętowni. Najpoważniejsze zadanie otrzymał trzeci pułk Brajki. Miał on niezwłocznie wyruszyć
w drogę, przy pomocy kawalerzystów opanować most w Krzeszowie, a następnie przyczaić się pod miastem
i czekać na wzmocnienie. Na Krzeszów miała uderzyć cała dywizja po odebraniu zrzutu.

Pułk Brajki wraz z przewodnikiem („Baca” — Edward Sadowski) odmaszerował natychmiast po

otrzymaniu rozkazów. Nasiąknięte wodą drogi utrudniały marsz, ale ludzie Brajki niezmordowanie zmierzali
do celu.

Tymczasem pozostali partyzanci zlikwidowali obozowisko i kilka godzin później ruszyli śladem

trzeciego pułku. Około północy kowpakowcy usłyszeli warkot nadlatującego samolotu. Znajdowali się w
pobliżu zrzutowiska, toteż Werszyhora osobiście odpalił rakietę sygnalizacyjną, a następnie wyznaczeni
wcześniej ludzie rozpalili pięć ognisk w postaci „partyzanckiej koperty” (były to cztery ogniska tworzące
kwadrat i piąte w środku). Z samolotu odpalono trzy rakiety i zaraz po nich spadło na ziemię 14 zasobników.
Radość wśród partyzantów panowała ogromna. Wiedzieli oni, że w pojemnikach będzie nie tylko amunicja i
materiały wybuchowe, ale znajdą się też listy od pozostawionych w kraju rodzin.

Krzeszów — Kosobudy — Otrocz

Gdy główne siły dywizji po odebraniu zrzutu zbliżały się do Krzeszowa, kapitan Brajko stał już w

pobliżu miasteczka i czekał na obiecane posiłki. Pod Krzeszów dotarli jego ludzie dopiero po północy, bo po
drodze nie obeszło się bez walki. Pluton dowodzony przez Ustenkę natknął się na kompanię Niemców i
doszło do ostrej strzelaniny. Hitlerowcy stracili kilkunastu żołnierzy i rozpierzchli się, a z partyzanckiego
plutonu zginął powszechnie lubiany Aleksiej Szwajko.

Trzeci pułk stał pod Krzeszowem do godziny 2.00 w nocy (był już trzeci marca) i w końcu zaatakował

miasteczko własnymi siłami. Brajko uznał, że decydując się na tę akcję nie podejmuje żadnego ryzyka. Jego
zwiadowcy, którym udało się dotrzeć do centrum miasta, ustalili, że w Krzeszowie jest niewielu Niemców, a
jedyną liczącą się siłę stanowi grupa z posterunku obserwacji samolotów. Żołnierze ci stacjonowali w
murowanym budynku na rynku, ale teraz spali spokojnie, a nad ich bezpieczeństwem czuwali cywilni
wartownicy, zajęci właśnie grą w karty. Brajko stwierdził, że jest to okazja, która może się nie powtórzyć.
Podzielił swój pluton na dwie grupy szturmowe i jedna z nich zaatakowała śpiących Niemców —
wartownicy na widok partyzantów natychmiast się poddali, a wyrwani ze snu Niemcy nie zdołali
zorganizować oporu — druga natomiast ruszyła na most. Tutaj ochrona nie dała się zaskoczyć. Doszło do
zaciętej walki, podczas której most został zdobyty. Zginęło czterech partyzantów, a jedenastu odniosło
ciężkie rany.

Odgłos walki dotarł widać do Rudnika, znajdującego się po drugiej stronie Sanu, gdyż po kilku

minutach kowpakowcy usłyszeli warkot zbliżających się ciężarówek oraz łomot pędzących czołgów. Ledwie
wyznaczona grupa zdążyła zaminować odcinek szosy prowadzącej do Rudnika, a już nieprzyjaciel znalazł
się w zasięgu skutecznego ognia. Kompania broniąca mostu ostrzelała nadciągające posiłki i po wyczerpaniu
amunicji cofnęła się do Krzeszowa. W tym momencie pojawili się kawalerzyści. Niestety przybyli za późno.
Most stał się „ziemią niczyją” i obie strony zaczęły go ostrzeliwać z armat i cekaemów.

Werszyhora zrozumiał, że jego siły są zbyt słabe, by zdołał przedrzeć się za San. Tym bardziej że

wywiad AK mu doniósł, iż na Krzeszów ruszyły posiłki ze wschodniego brzegu Sanu, zaś z Biłgoraju jadą
ciężarówki i samochody pancerne. Nie mogli więc dłużej czekać. Załadowali na wozy żywność z
hitlerowskich magazynów zdobytych w Krzeszowie i podpalili zbiorniki z benzyną. Wycofując się na
wschód zapomnieli kowpakowcy o minach założonych na drogach dojazdowych. Wybuch jednej z nich
spowodował uszkodzenie działa oraz ranił 4 partyzantów. Natomiast po zachodniej stronie Sanu na
założonych w pobliżu mostu minach wyleciało później w powietrze kilka pojazdów wroga.

Poszczególne pułki 1 UDP prowadzili na wschód przewodnicy — żołnierze BCh: „Biały” (Józef

Kowal) i „Franciszek” (też Józef Kowal) oraz Andrzej Czyż i Michał Zan.

Po przebyciu piętnastu kilometrów dywizja zatrzymała się na dzienny postój w leśnej wsi Lipiny, gdzie

podzielono otrzymaną amunicję. Werszyhora zwołał też naradę dowódców, podczas której ustalono, że na
razie dywizja zrezygnuje z prób przedostania się za San. Do sprawy tej postanowili wrócić dopiero wtedy,
kiedy opadną wezbrane wody rzeki i będzie ją można przebyć brodem. Ponadto mieli nadzieję, że przez ten
czas niemieckie jednostki ściągnięte do likwidacji partyzantów opuszczą ten rejon.

W czasie narady poruszono też inną, ważną kwestię. Możliwości bojowe i manewrowe dywizji znacznie

się obniżyły wskutek konieczności wożenia w taborach kilkudziesięciu rannych oraz ciągły brak amunicji i
materiałów wybuchowych. Aby ten problem rozwiązać, postanowiono przedostać się „wielką ziemię”,
nabrać sił i znów wrócić na te tereny, by prowadzić działania dywersyjne. Ustalono nawet wstępnie trasę
drogi powrotnej. Zapadła decyzja, że będą się przebijali przez front na wysokości błot poleskich
opanowanych w dużej części przez partyzantów.

W nocy z 4 na 5 marca dywizja ruszyła na wschód, w stronę Bugu. Po przebyciu około 20 kilometrów

okazało się, że rozlane wody Tanwi i wpadającej do niej rzeczki Wirowej uniemożliwiają dalszy nocny
marsz. Zatrzymano się zatem na dzienny postój we wsiach Łukowa i Chmielek, choć rejon ten nie należał do
bezpiecznych. W pobliskim Tarnogrodzie znajdowały się znaczne siły niemieckie i partyzanci musieli się
liczyć z możliwością ataku z południa (od północy 1 UDP chroniły rozlane wody Tanwi).

Przygotowano stanowiska obronne oraz zaminowano drogi dojazdowe i ledwie uporano się z tymi

pracami, gdy na drodze z Tarnogrodu pokazały się samochody z piechotą, armaty i czołgi. Nieprzyjaciel
otworzył bezładny ogień artyleryjski, piechota rozwinęła się w tyraliery ubezpieczane przez czołgi.
Wszystko to wyglądało groźnie, jednak tylko do czasu. Kiedy jeden z czołgów wyleciał w powietrze, a drugi
zaczął się coraz głębiej pogrążać w zarośniętym bagnie, pozostałe zajęły się ich ratowaniem i tyraliery dalej
poszły same. Gdy były dostatecznie blisko, zagrały partyzanckie cekaemy i granatniki. Niemiecka piechota
zaległa.

Podobnie skończyły się ataki następnych podwiezionych oddziałów i wróg po stracie około 150

żołnierzy wrócił na noc do Tarnogrodu.

Po zapadnięciu nocnych ciemności partyzanci również ruszyli w drogę. Szli na północ po rozpoznanych

w dzień przejściach przez mokradła. Tempo marszu w tych fatalnych warunkach nie było imponujące.
Główne siły dywizji w ciągu nocy przebyły zaledwie 30 kilometrów, docierając do wsi Bondyrz nad
Wieprzem, a część zagubionego taboru dotarła tu dopiero w południe. Po drodze we wsi Nowiny
kawalerzyści zaatakowali sotnię „legionistów” pilnujących budowy nowego mostu przez rzeczkę Sopot. Po
krótkiej walce sotnia została rozbita i na stronę partyzantów przeszło 37 Kozaków, mających już dość służby
w „legionie”.

W ciągu dnia nad Bondyrzem zaczął krążyć samolot zwiadowczy — zrzucił nawet kilka bomb, od

których powypadały szyby z okien w wielu chatach — a to oznaczało, że trzeba jak najszybciej zmienić
rejon zakwaterowania.

Skoro jednak nie udało się partyzantom ukryć przed wrogiem, postanowili udowodnić mu, że ciągle są

silni i gotowi do walki. Szczególną aktywność wykazał pułk Kulbaki, który niezależnie od zwykłych
zasadzek ustawionych na drogach — to czynili zawsze i wszędzie — ruszył do ataku na pobliski
Krasnobród. Była to akcja brawurowa, nie niosła jednak ze sobą żadnego ryzyka. Kowpakowcy otrzymali od
„Błyskawicy” dokładne informacje dotyczące niemieckich sił w tym mieście i w leżącym w pobliżu majątku
Podzamek (w Krasnobrodzie, w klasztorze, stacjonowała druga kompania 71 batalionu Kozaków, a w
Podzamku miał kwaterę sztab tego batalionu ochraniany przez 11 gestapowców) oraz szkic terenu i
przewodników. Reszta zależała od nich.

Kulbaka zostawił w zagajniku tabory i pod osłoną przedwieczornej mgły jednocześnie zaatakował

Krasnobród i Podzamek. Sztab kozackiego batalionu i grupa ochrony usiłowały się bronić, ale w krótkiej
walce zostały wybite do nogi, natomiast w klasztorze Kozacy sami zastrzelili dowódcę kompanii, Niemca,
oraz siedmiu niemieckich podoficerów i w pełnym składzie przeszli na stronę partyzantów. Kulbaka zdobył
trzy cekaemy, wiele karabinów oraz amunicję. Jego ludzie zniszczyli też urządzenia i linie łączności.
Wojciechowicz określił straty hitlerowców na 40 zabitych, zaś stan liczebny 1 UDP powiększył się o 47
nowych, dobrze przez Niemców wyszkolonych żołnierzy.

Wieczorem jednostki 1 UDP ruszyły na północ i przeprawiły się przez Wieprz. W miarę upływu czasu

droga stawała się coraz trudniejsza, a kiedy zaczął padać gęsty śnieg, utrudniający widoczność, zrezygnowali
kowpakowcy z dalszego marszu. Znajdowali się w rejonie Kosobud i Werszyhora, nie mając właściwie
wyboru, zdecydował się rozmieścić pułki w tych samych wsiach, w których kwaterowały 24 lutego.

Pierwszy pułk z oddziałami sztabowymi, tak jak poprzednio, rozlokował się w Kosobudach,

Dowództwo dywizji zdawało sobie sprawę, że obecność partyzantów w pobliżu sztabu generała Mosera

stanowi dla niego wyzwanie, dlatego jeszcze przed odesłaniem partyzantów na nocleg poleciło wykopać
nowe lub pogłębić istniejące już rowy i przygotować stanowiska dla cekaemów i granatników. „Boroda”
wysłał też patrole zwiadowcze w teren, a wartowników na posterunki i dopiero wtedy pozostali mogli udać
się na spoczynek.

Przed świtem w jedną z partyzanckich zasadzek wpadł pluton esesmanów, idących na zwiad ze

Zwierzyńca do Kosobud. Wszyscy hitlerowcy zginęli lub zbiegli, ale jednego udało się kowpakowcom
schwytać i doprowadzić do sztabu dywizji. Okazało się, że należał on do pułku grenadierów pancernych,
wchodzących w skład 5 dywizji SS „Wiking”. Dywizja ta została rozgromiona na froncie wschodnim i po
uzupełnieniu na tyłach znów wracała w rejon dawnych walk. Generał Moser zatrzymał jej dwa pułki w
Zamościu i jeden z nich został w nocy przywieziony do Zwierzyńca. Drugi pułk czekał na rozkazy w
Zamościu.

Wykorzystanie tych wypoczętych frontowych jednostek do rozprawienia się z 1 UDP było

niepowtarzalną szansą dla generała Mosera. Werszyhora o tym wiedział, zdawał też sobie sprawę, że nie
uniknie walki, dlatego osobiście sprawdzał, czy wszyscy jego żołnierze są należycie przygotowani do
przyjęcia mogącego nadejść w każdej chwili wroga.

Esesmani ze Zwierzyńca nie palili się widać do boju, bo ich batalion wsparty trzema czołgami oraz

baterią armat i moździerzy dotarł do Kosobud dopiero po południu. Po drodze hitlerowcy nie żałowali
pocisków artyleryjskich i razili ogniem opuszczone wsie i domniemane pozycje partyzanckie. Gdy dotarli do
głównych linii obronnych dywizji, ogień z setek luf przygwoździł ich do ziemi. Jeden z czołgów trafiony
pociskiem przeciwpancernym płonął, drugi uszkodzony strzałem w gąsienicę kręcił się w miejscu.
„Wikingowie” zrywali się z ziemi, próbowali iść do przodu, ale morderczy ogień obrońców wioski za
każdym razem powstrzymywał ich w pół kroku.

Wreszcie hitlerowcy otrzymali posiłki. Z nowymi siłami i nową energią rzucili się do ataku, ale w tym

samym momencie uderzył na nich od tyłu pluton Aleksandra Ducha. Wzięci w dwa ognie „Wikingowie” —
od przodu tyraliery wroga zasypywała szrapnelami i minami moździerzowymi część baterii artyleryjskiej
starszego lejtnanta Tiupowa — zaczęli się wycofywać i w końcu odeszli do Zwierzyńca.

Zaledwie ucichła walka w rejonie Kosobud, nad pozostałymi wioskami zajętymi przez 1 UDP pojawił

się samolot zwiadowczy. Jego wizyta miała wymowę jednoznaczną. Lada moment pojawi się wróg i trzeba
będzie z nim stoczyć zaciętą walkę. Rzeczywiście.

Wkrótce od strony Zamościa pokazała się niemiecka piechota, wsparta ogniem czołgów, samochodów

pancernych i artylerii. Szła prosto na stanowiska obronne trzeciego pułku, a ściślej szóstego batalionu
dowodzonego przez Biersiejewa. Niemcy zmierzali ku wąskiej drodze, która w pobliżu folwarku Topornica
przechodziła w groblę. Tereny po obu jej stronach były zalane wodą. Partyzanci doskonale znali to miejsce,
tu przecież 10 dni temu rozbili kolumnę wroga, i nie przypuszczali, że nieprzyjaciel po raz drugi popełni ten
sam błąd. Na wszelki wypadek jednak drogę zaminowali, a ponadto przed wsią przygotowali nowe okopy.
Teraz spokojnie czekali na to, co zrobi nadciągająca kolumna.

Czas płynął. Niemcy ciągle nie przekraczali linii folwarku. Droga wciąż była pusta.
Nagle z prawej strony, z tyłu partyzanckich pozycji zaterkotał Maxim poparty ogniem kilku

Diegtiariewów i pistoletów maszynowych. Jeszcze moment i pojedyncze strzały zlały się w jedną lawinę
ognia. Nieprzyjacielska kolumna jak podcięta biczem runęła na szarą wstęgę bruku. A zatem byli to nowi
żołnierze i nic nie wiedzieli o losie swych poprzedników. I teraz obserwujący drogę kowpakowcy
zrozumieli, dlaczego Niemcy tak długo stali bez ruchu. Czekali, aż ich kamraci zajmą partyzanckie tyły.

Dopiero teraz wyszło na jaw, że hitlerowcy wysłali z Zamościa drogą okrężną przez lasy cały batalion.

Kowpakowcy, którzy wiedzieli, że z tej strony Wieprza ciągną się nie tylko lasy, ale i bagno, nie spodziewali
się z tego kierunku wroga. Na szczęście zbliżających się nieprzyjaciół — dochodzili już do skrajnych chat
wsi — przypadkowo dostrzegł dowódca plutonu Nikołaj Szpakow. Po latach odtworzył on to zdarzenie.

Po nocnym marszu i przygotowaniu linii obronnej pluton Szpakowa został zluzowany. Partyzanci zajęli

leżącą na skraju wsi chatę i szykowali się do odpoczynku. Wszyscy byli przemoknięci i zmarznięci.

— Przydałoby się coś na rozgrzewkę — westchnął Nikołaj Szpakow i rozejrzał się po izbie.
— Oj, przydałoby się, przydało — odpowiedzieli chórem podwładni. — Ale nic nie ma.

Sprawdzaliśmy.

— Towarzyszu dowódco — wyrwał się jeden, widać najsprytniejszy. — Maxim ma spirytus w

chłodnicy. Pozwólcie, a odlejemy trochę dla wszystkich. A na miejsce spirytusu wlejemy wody. Już zaczyna
się wiosna i nie ma mrozu, Maxim nie zamarznie.

Nikołaj roześmiał się.
— Patrzcie go, jaki wynalazca! Ale dobrze, dawajcie!
Ktoś wybiegł z manierką na podwórko.

— Stój! — zatrzymał chłopca Nikołaj. — Dawaj karabin tutaj. Sam odleję, ile trzeba. Żeby nie za

wiele!

Po chwili dwaj partyzanci wciągnęli Maxima do chaty i postawili na ławce. Nikołaj odkręcił korek

chłodnicy i zaczął ostrożnie odlewać spirytus do manierki. Nie zdążył wlać nawet połowy, kiedy wyjrzał
przez okno i zobaczył, że z lasu wprost na ich dom suną szarozieloną ławą Niemcy. Pierwsi byli już około
pięćdziesięciu metrów od chaty.

— Chłopcy, fryce! — krzyknął. — Prędzej, skrzynki z taśmami! I błyskawicznie wkręcił korek do

chłodnicy.

Taśmy były na podwórku wychodzącym na drugą stronę i Niemcy nie zauważyli partyzantów. Po chwili

Szpakow wypuścił długą serię do zbliżających się nieprzyjaciół. Pluton wsparł go ogniem i zanim Niemcy
zdążyli ochłonąć, strzelała już cała kompania, a kilku partyzantów pobiegło z erkaemami na tyły
atakujących.

Wkrótce też rozległ się wybuch wylatującego na minie pierwszego czołgu maszerującej groblą

kolumny, którą jak i poprzednio zaczęto kosić z cekaemów, erkaemów i pistoletów maszynowych. Ogień
artylerii niemieckiej był mało skuteczny, aczkolwiek zapaliło się kilka chat. Natomiast pociski z
partyzanckiej czterdziestkipiątki uszkodziły czołg i samochód pancerny. Niemiecki atak załamał się.

Wściekły generał Moser, nie mając pod ręką dalszych rezerw, nie dysponując też bombowcami, posłał

nad broniące się wsie samolot transportowy Ju-52, który zaczął krążyć nad miejscem walki i chaotycznie
zrzucać skrzynki z minami. Chcąc zwiększyć celność swego „bombardowania”, za bardzo obniżył lot i
został przeszyty serią z cekaemu. Wkrótce maszyna zaczęła oddalać się w kierunku lotniska pod Zamościem,
a za nią ukazała się rosnąca smuga czarnego dymu.

Pomimo nadchodzącego zmierzchu ataki na wsie zajęte przez partyzantów nie ustawały. Samochody z

Zamościa przywoziły posiłki i zabierały zabitych oraz rannych. Paliły się zabudowania w Wieprzcu,
Zarzeczu i Wierzchowinie.

O godzinie 19.00 udało się dowódcy nawiązać łączność radiową z batalionem starszego lejtnanta

Cymbała. Zameldował on, że wysadził dwa mosty kolejowe na linii kolejowej i szosie Biłgoraj —
Zwierzyniec i dotarł do Czarnegostoku. Po drodze przez siedem godzin walczył z ekspedycją karną wysłaną
z Biłgoraju. Hitlerowcy wprawdzie zostali odparci — stracili ponad 100 żołnierzy — ale batalion też poniósł
straty. Mają kilku rannych wymagających operacji. Kończy się im też amunicja.

Nie były to pocieszające wieści, ale na takie Werszyhora nie liczył. Oznajmił Cymbałowi, że cała

dywizja jest w trudnej sytuacji, że właśnie toczy się ostra walka z Niemcami, ale ma nadzieję, że wkrótce się
połączą. Kazał mu czekać w Czarnymstoku na nadejście głównych sił.

Zapewnienie Werszyhory nie było gołosłowne. Dowództwo już wcześniej uznało, że pozostanie w

Kosobudach na dzień następny byłoby zbyt niebezpieczne i wraz z nastaniem ciemności dywizja miała
ruszyć do Czarnegostoku, tam połączyć się z szóstym baonem i dalej maszerować na północ. Okazało się
jednak, że sprawa nie należy do prostych. Niemcom po raz pierwszy od wkroczenia partyzantów radzieckich
na polskie ziemie udało się zablokować wszystkie drogi i zamknąć dywizję w kotle. Liczyli na to, że po
ściągnięciu posiłków będą mieli dość czasu, by ją zlikwidować.

„Boroda” z Wojciechowiczem wiedzieli, że nie mają innego wyjścia, że muszą przerwać pierścień

okrążenia siłą. Było to realne, jednak pociągało za sobą przykre konsekwencje. Musieli liczyć się z tym, że
nie zdołają oderwać się od pościgu.

Dywizja skrycie szykowała się do drogi. Do Kosobud ściągały wszystkie jednostki rozlokowane w

sąsiednich wsiach — na miejscu pozostawiono tylko niewielkie grupy, które prowadziły ogień, maskując w
ten sposób koncentrację oddziałów — a na pomoc walczącemu piątemu batalionowi pułku kapitana Brajki
ruszył szwadron Tetiorkina, mający zająć pozycje na tyłach Niemców. Kawalerzyści mieli odwrócić uwagę
nieprzyjaciela od stanowisk kapitana Brajki, a później dopędzić główne siły 1 UDP.

W toku gorączkowych przygotowań do wyjścia z okrążenia do sztabu dywizji zgłosił się leśniczy

Stanisław Sarzyński, który oznajmił oficerowi sztabu, że chce się widzieć z dowódcą.

Werszyhora natychmiast przyjął Polaka i spokojnie wysłuchał tego, co miał on do powiedzenia. A była

to propozycja interesująca. Leśniczy powiedział po prostu, że zna tutejsze lasy jak własną kieszeń i może
przeprowadzić dywizję do Żurawnicy bez jednego strzału.

„Boroda” zaufał Sarzyńskiemu. Błyskawicznie sformowano kolumnę marszową i partyzanci

niepostrzeżenie opuścili Kosobudy. Razem z nimi poszło kilku młodych ochotników z Kosobud, którzy
widząc, jak 1 UDP bije Niemców, postanowili do niej wstąpić. Sarzyński w zupełnych ciemnościach pewnie
przemierzał lasy, odnajdywał polne ścieżki, obchodził bagna i wskazywał najłatwiejsze przejścia przez
wąwozy (oprócz Sarzyńskiego pomocy 1 UDP udzielili Tadeusz Kolaszyński z AL oraz gajowy Wróbel).

Przed północą dywizja dotarła do linii kolejowej prowadzącej z Zamościa do Zwierzyńca (w pobliżu

Żurawnicy). Jak zwykle zaminowano ją i rozpoczęła się przeprawa. Nie zdążyli partyzanci przeskoczyć
przez tory, kiedy nadjechał pociąg wojskowy, udający się z Zamościa do Zwierzyńca. Założona mina
wybuchła pod platformą umieszczoną z przodu parowozu i maszynista zaczął nagle hamować. Mimo to
pociąg dojechał do samego przejazdu. Tam zajęły się nim rusznice przeciwpancerne. Partyzanci bez trudu
zlikwidowali zaskoczoną załogę i spalili cztery platformy z czołgami i osiem z samochodami. Na wszystkich
pojazdach widniały emblematy dywizji „Wiking”. Tak więc czołgi spotkały się z 1 UDP kilka godzin
wcześniej, niż sobie tego życzył generał Moser.

Po jakimś czasie nadjechał z Zamościa pociąg pancerny, prawdopodobnie wezwany na pomoc.

Zatrzymał się dość daleko od przejazdu i oddał kilka strzałów armatnich do przejeżdżających wozów.
Szkody poczynione przez pociski były niewielkie. Kilka furmanek zostało rozbitych, zaś odłamki poraniły
kilku partyzantów.

Po przekroczeniu linii kolejowej dywizja już bez żadnych przeszkód doszła do Czarnegostoku — tu

dołączył do kolumny szósty batalion Cymbała — i bez chwili odpoczynku pomaszerowała dalej. Siódmego
marca o godzinie 11.00 dotarła do wsi Hosznia Ordynacka, Gilów i Kondraty.

W ciągu dnia wolni od służby partyzanci odsypiali forsowny marsz, natomiast sztab podsumował

wyniki walk stoczonych poprzedniego dnia. Okazało się, że zlikwidowano łącznie około 450 hitlerowców,
zniszczono 12 czołgów, samochód pancerny, parowóz i 4 mosty.

Tego dnia Werszyhora znalazł trochę czasu, by uważnie przyjrzeć się swoim ludziom. Byli zmęczeni,

przemoknięci i zziębnięci. Kilka godzin snu, na który zezwolił, nie przywróciło im sił. Postanowił więc
„Boroda” zatrzymać się jeszcze w tym rejonie na noc. Na wszelki wypadek dywizja przeniosła się
wieczorem do odległych o kilkanaście kilometrów wsi Otrocz i Zdziłowice. Partyzanci starannie zaminowali
wszystkie drogi dojazdowe, zorganizowali stanowiska ogniowe na wzgórzach panujących nad okolicą i
znów zapadli w twardy sen.

Rankiem ósmego marca Werszyhora wysłał patrole dywersyjne pod Lublin i Zamość oraz grupy

dywersyjne mające zniszczyć wytypowane mosty. Działania te miały odwrócić uwagę od głównych sił
dywizji zgrupowanych w okolicach Otroczy.

Pod wieczór do sztabu dywizji przybyli łącznicy „Błyskawicy” i „Semena”, aby poinformować

dowództwo o koncentrujących się w pobliżu oddziałach hitlerowskich. Dla wszystkich stało się jasne, że ten
gęsto zamieszkany teren o dobrze rozwiniętej sieci komunikacyjnej i łącznościowej należy jak najprędzej
opuścić. Tym bardziej że osaczona dywizja nie była w stanie prowadzić ofensywnych działań dywersyjnych.
Przybyłe wkrótce spod Zamościa i Lublina oddziały, aczkolwiek wykonały swe zadania, wysadziły między
innymi kilka mostów, nie odciągnęły uwagi wroga od głównych sił 1 UDP. Dlatego też Werszyhora
zawiadomił drogą radiową „wielką ziemię”, że przyspiesza tempo marszu, by jak najprędzej sforsować Bug,
skręcający tu na zachód, i przedostać się do „partyzanckiego kraju”. W tym celu postanowiono zmniejszyć
tabory, większość partyzantów posadzić na konie (było ich około 1000), a wozy przeznaczyć wyłącznie dla
rannych oraz do transportu amunicji, uzbrojenia i żywności.

Już po nadaniu radiogramu zdarzył się niecodzienny wypadek. Niemcy, którzy dotychczas nigdy nie

atakowali w nocy, ruszyli raptem na stanowiska trzeciego pułku kapitana Brajki pod Zdziłowicami. Wsparty
ogniem czołgów i granatników pierwszy batalion 4 pułku SS z grupy bojowej Schörnera atakował całą noc.
Hitlerowcy brnąc po kolana w wodzie oświetlali teren specjalnymi rakietami, co ułatwiało partyzantom
prowadzenie do nich ognia. Wielu Niemców zginęło — wśród zabitych znalazł się dowódca trzeciej
kompanii hauptmann Ebeling.

Przed świtem 1 UDP opuściła Otrocz. Prowadzona przez bechowców Adama Zawadę i Adolfa

Kocibowskiego ze wsi Dziecinin oraz Antoniego Tomasa i Adama Kuleszę udała się na północ.

W zaciekłych bojach do „partyzanckiego kraju”

Dywizja wyrwała się z okrążenia i zamierzała iść najprostszą drogą do „partyzanckiego kraju”, ale

Wojciechowiczowi zaczęło brakować aktualnych map umożliwiających ustalenie trasy marszu. Dlatego też z
radością przyjął pomoc oddziałów „Błyskawicy” z BCh i „Semena” (Mieczysława Chomy) z AL. Polacy
znali doskonale te tereny, wystąpili więc w charakterze zwiadowców i przewodników. Później zaoferował
też pomoc oddział „Jaremy” (Bolesława Flisiuka) z AK.

W pierwszym etapie marszu najtrudniejsze było sforsowanie znajdujących się w odległości kilkunastu

kilometrów od siebie czterech przeszkód: szosy Lublin — Krasnystaw — Zamość, rzeki Wieprz, linii
kolejowej Lublin — Chełm i szosy z Lublina do Chełma.

Do szosy Lublin — Krasnystaw dywizja dotarła 10 marca wieczorem. Błotniste drogi nie pozwalały na

zwiększenie tempa marszu, zaś zatrzymanie się do rana w pobliżu tak ruchliwej trasy groziło wielkim
niebezpieczeństwem. Dlatego też, mimo iż ruch na szosie jeszcze nie zamarł, kowpakowcy zdecydowali się
sforsować ją pod osłoną najbliższego zakrętu i stanowisk cekaemów rozmieszczonych na pobliskich
wzgórzach.

Wkrótce po rozpoczęciu przeprawy na szosie pojawili się Niemcy, jednak gwałtowny ogień cekaemów i

wybuch min (wyleciało na nich w powietrze 5 ciężarówek) zniechęcił ich do aktywnej działalności. Nie
podejmując walki hitlerowcy wycofali się. Partyzanci właściwie bez wysiłku zdobyli ciężarówkę pełną
amunicji i granatów.

Ponieważ strzały zaalarmowały garnizony niemieckie w niedalekich Łopiennikach i Fajsławicach,

Werszyhora wysłał do przodu szwadron Zezulina z zadaniem zdobycia mostu przez Wieprz w pobliżu
Trawnik, a sam czuwał nad marszem kolumny i zachęcał swych ludzi do pośpiechu. Każda minuta była
droga. Niemcy wiedzieli już o dywizji i lada moment mogli ją zaatakować.

Most w Trawnikach nie był chroniony, toteż kowpakowcy minęli go bez przeszkód i dotarli do

pobliskich torów kolejowych. W tym momencie nadjechał pociąg z Lublina i mimo iż partyzanci ostrzelali
go, zdążył umknąć. Po przebyciu torów rozciągnięta na kilka kilometrów kolumna trafiła na błotnisto-
-bagnistą drogę, na której wozy zaczęły grzęznąć po osie. Ludzie usiłujący je wypchnąć z błota słaniali się ze
zmęczenia, a pokryte pianą konie dreptały w miejscu. Kolumna utknęła w polu, tymczasem do świtu było już
niedaleko. W tej tragicznej sytuacji dowództwo podjęło ryzykowną decyzję — trzeba dotrzeć do szosy i
kilkanaście kilometrów pojechać po twardym podłożu.

Szczęście dopisało kowpakowcom. Na drodze konie poszły kłusem, w ten sposób przebyli kilka

kilometrów, a potem skręcili na wschód i na postój dzienny dotarli do wsi Majdan Zahorodziński, Stręczyn,
Dobromyśl. Tutaj dopiero dopadł ich pościg.

Partyzanci spodziewali się Niemców i jak zwykle przygotowali okopy, stanowiska ogniowe oraz

zaminowali pobliskie drogi dojazdowe. Nie zaskoczył ich więc nieprzyjaciel, nie zdołał też przełamać
twardej obrony. Zaciekłe ataki starych znajomych, „Wikingów”, oraz Ukraińców z 14 dywizji SS „Galizien”,
wsparte ogniem czołgów i artylerii, trwały do wieczora. Hitlerowcy zostawili na polu walki około 400
zabitych. Partyzanci stracili 6 zabitych i 9 rannych. W czasie walki pomagał kowpakowcom Jan Mazur z
terenowej placówki AL w Dobromyślu.

Wieczorem dywizja poszła dalej na północ i po przebyciu 35 kilometrów rankiem osiągnęła lasy

parczewskie w rejonie wsi Lejno. Nawiązano tam współpracę z oddziałem AL por. „Janusza” oraz Robertem
Satanowskim (ten sławny dziś dyrygent był wówczas dowódcą współpracującego z partyzantką radziecką
oddziału partyzanckiego „Jeszcze Polska nie zginęła”), któremu Werszyhora podarował 120 karabinów i dwa
erkaemy.

Prowadząc walki z pościgiem 1 UDP przebijała się do Bugu, najgroźniejszej przeszkody na trasie

marszu do „partyzanckiego kraju”, i dotarła w jego pobliże 17 marca przed świtem. Kowpakowcy zatrzymali
się we wsi Kamionki, gdzie oczekiwali już na główne siły dywizji wysłani wieczorem kawalerzyści-
-zwiadowcy. Teraz meldowali oni, że wszystkie mosty na rozlanym szeroko Bugu są dobrze strzeżone —
Niemcy obsadzili betonowe bunkry po obu stronach — i opanowanie ich przekracza możliwości dywizji. Ich
zdaniem, jedynym punktem, w którym atak miał jakieś szanse powodzenia, był most obok wsi Tonkiele, ale
zdobyć go można wyłącznie przez zaskoczenie jego obrońców. Dowództwo dywizji uznało, że o tej porze, u
schyłku nocy, hitlerowcy nie wiedzą jeszcze, dokąd dotarli partyzanci, należy więc atakować bez chwili
zwłoki.

Do zdobycia mostu wyznaczono dywizjon Lenkina, który pomknął natychmiast w kierunku Mogielnicy.

Za nim ruszyła cała kolumna.

Dywizjon Lenkina, minąwszy Mogielnicę, zostawił konie w najbliższym jarze i szwadronami, biegiem,

popędził na most. „Zdjęcie” wartowników było kwestią jednej chwili, równie prostą sprawą okazało się
uciszenie jednego bunkra po drugiej stronie rzeki. I teraz zaczęły się kłopoty. Dwa pozostałe bunkry
grzmiały ogniem i broniły podejścia do mostu, który był już w rękach partyzantów. Aby dywizja mogła się
przedostać na drugą stronę rzeki, trzeba było zlikwidować ich załogi. Drugi bunkier zdobyto po pewnym
czasie, choć zginęło przy tym pięciu, a odniosło rany sześciu kawalerzystów ze szwadronu Tetiorkina, ale
trzeci, najpotężniejszy, w dalszym ciągu był nietknięty. Również skutecznie broniły się murowane koszary.
Okazało się, że miejscowy garnizon składał się z zahartowanych w boju żołnierzy frontowych, niedobitków
spod Stalingradu i Noworosyjska.

W tym czasie główne siły dywizji podeszły do rzeki i artylerzyści celnymi strzałami z armaty 76 mm

rozbili wejście do koszar. Załoga garnizonu została zlikwidowana.

Użycie całej artylerii i rusznic przeciwpancernych przeciw betonowemu bunkrowi nie dawało

rezultatów. Jedynym wyjściem było zastosowanie wiązki granatów, ale aby je wrzucić do ziejącego ogniem

wnętrza, należało podejść do schronu niepostrzeżenie. Kilku ochotników, którzy podjęli się tego zadania,
zginęło, dopiero dowódca pierwszego batalionu, Serdiuk, z kilkoma ludźmi podszedł do bunkra od tyłu i po
salwie artyleryjskiej — gdy dym i pył na chwilę oślepił obrońców — podbiegli oni i zarzucili granatami
otwory strzelnicze. Bunkier został zdobyty, jednak Serdiuk odniósł ciężką ranę i zginął ochotnik-
-radiotelegrafista Wasia Moszkin.

Teraz już bez przeszkód przebyła dywizja most, a jej straż tylna wysadziła go, powstrzymując w ten

sposób niemiecki pościg. Chmura czarnego dymu, unosząca się nad rzeką, zasłoniła uchodzącą kolumnę
nawet przed ogniem artyleryjskim nieprzyjaciela, który był już po drugiej stronie Bugu.

Z radością pokonywali kowpakowcy ostatni odcinek trasy dzielący ich od Puszczy Białowieskiej (ok.

100 km), gdyż liczyli, że tam, w przepastnym borze, zdołają się pozbyć siedzącego im ciągle na karku
wroga. Tempo marszu było dość słabe, ze względu na rosnącą wciąż liczbę wozów z rannymi, ale mimo to
szli niezmordowanie do przodu. Po drodze, rzecz jasna, nie obyło się bez walki — kowpakowcy rozbili
hitlerowców z Drohiczyna i Siemiatycz, którzy dopędzili maszerującą kolumnę — ale do tego ludzie
Werszyhory już przywykli.

W dalszym marszu na północny wschód, przeplatanym ciągłymi utarczkami z żołnierzami ekspedycji

karnych, 23 marca dotarła dywizja do linii kolejowej Siedlce — Hajnówka i tu, niedaleko Czeremchy,
partyzanci zniszczyli transport wojskowy z samochodami i amunicją. Z ostatniego wagonu uwolnili 50
ledwie żywych jeńców radzieckich i zabrali ich ze sobą.

Na dzienny postój zatrzymali się w rejonie wsi Wierchowiczi, Kalenkowiczi i Omeliance, a więc na

terenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Kilkanaście kilometrów dalej na północ
rozciągała się zbawcza Puszcza Białowieska. Nie dane jednak było odpocząć znużonym ludziom.
Dziewiętnastego marca od rana hitlerowcy z wyjątkową zaciekłością zaczęli atakować zakwaterowane w
wioskach jednostki 1 UDP (wśród atakujących znaleźli się po raz pierwszy spadochroniarze elitarnej dywizji
„Hermann Goering”).

Przybyli z różnych kierunków zwiadowcy wyjaśnili cały tragizm sytuacji, w jakiej znalazła się 1 UDP.

Puszcza Białowieska, znajdująca się w pobliżu Prus Wschodnich, została już dawno spacyfikowana —
ludność z niej wysiedlono, wioski spalono, wszystkie drogi i przejścia otoczono zasiekami z drutu
kolczastego, a w Białowieży, Hajnówce i 28 okolicznych miejscowościach stanęły garnizonem jednostki
wspomnianej już dywizji „Hermann Goering”. W tym stanie rzeczy dalszy marsz w kierunku Puszczy
Białowieskiej nie miał sensu. Ponadto okazało się, że rejon, w którym obecnie zatrzymała się dywizja,
znajduje się na zapleczu Brześcia i skoncentrowane są tu znaczne siły niemieckie przeznaczone do obrony
twierdzy i węzła kolejowego przed partyzantami — wszystkie drogi były stale kontrolowane przez
zmotoryzowane patrole wroga.

Kowpakowcy nie mieli jednak wyboru. Musieli iść dalej na wschód, na Polesie.
I oto w nocy z 21 na 22 marca podczas forsowania szosy Brześć — Baranowicze partyzanci przeżyli

niezwykle dramatyczne chwile. Szosa była dosłownie „zapchana” przejeżdżającymi patrolami pancernymi
oraz ukrytymi zasadzkami z cekaemami, a oni musieli przez nią przeskoczyć. Jeśli chcieli istnieć i jeszcze
walczyć z wrogiem, nie pozostawało im nic innego, jak pokonać tę przeszkodę.

Przed świtem partyzanci dotarli do ostatniego przewidywanego miejsca forsowania w pobliżu wsi

Bildejki i w ciemnościach dostrzegli zasadzkę z cekaemem. Była to jednak ostatnia szansa wyrwania się ze
śmiertelnego niebezpieczeństwa. Dowódca podzielił więc całość sił na dwie grupy, dzięki temu skróciła się
długość kolumn, Wojciechowicz przypomniał oficerom swego sztabu słynne hasło poległego w rajdzie
karpackim komisarza generała Rudniewa: „Zatrzymać się to śmierć”, i wszyscy czekali na rozkaz do ataku.

Werszyhora wziąwszy do ręki pistolet maszynowy skinął na Moskalenkę oraz Kulbakę i poprowadził

pierwszą kolumnę. Na czele drugiej szedł Wojciechowicz z Lenkinem, Bakradze i ordynansami. Wybuchy
granatów i serie pistoletów maszynowych przeszyły nocną ciszę. Dywizjon Lenkina błyskawicznie
zlikwidował zasadzkę, a trzeci pułk zaczął samorzutnie osłaniać przeprawę.

Po godzinie na miejsce walki nadciągnęły z Kamieńca i Brześcia czołgi i transportery z piechotą wroga,

ale partyzanci najgorsze mieli już za sobą. Niemcy, ścigający 1 UDP przez cały następny dzień, stracili
czołg, samochód pancerny i około 250 ludzi.

Były to jednak już ostatnie akordy pościgu, ponieważ kowpakowcy wkraczali wreszcie w błota

„partyzanckiego kraju”. W nocy z 23 na 24 marca podczas forsowania linii kolejowej, wiodącej z Brześcia
do Baranowicz, zniszczyli ostatni w tym rajdzie transport wojskowy z 14 czołgami, 8 samochodami
pancernymi i 5 ciężarówkami. Po przebyciu następnych 30 kilometrów osiągnęli kowpakowcy wieś Strije,
gdzie nastąpiło spotkanie z partyzantami generała Komarowa. Byli więc wśród swoich. Niestety,
partyzanckie lotnisko znajdowało się w odległości 300 kilometrów, w rejonie wsi Chorostów, i dopiero
stamtąd można było odtransportować rannych na „wielką ziemię”. Kowpakowcy dotarli do Chorostowa

dopiero po trzech tygodniach, 17 kwietnia 1944 roku, gdyż przedtem musieli pokonać jeszcze jednego
wroga, który przyplątał się na Polesiu — tyfus plamisty.

Epilog

Siedemnasty kwietnia 1944 roku uznano za ostatni dzień rajdu, który później nazwano rajdem polskim

lub lwowsko-warszawskim (od kilkakrotnie przekraczanej szosy prowadzącej do Warszawy). A oto
najważniejsze osiągnięcia tej wyprawy skrupulatnie obliczone przez Wojciechowicza.

Główne siły zgrupowania, a później dywizji, przebyły ponad 2100 kilometrów, a grupy dywersyjne

pokonały ponadto 1500 kilometrów trudnych i niebezpiecznych dróg. Trzydzieści pięć razy przekraczali
partyzanci szosy, a szesnaście razy tory kolejowe. Zdobyli 9 miasteczek i stoczyli 139 bitew, z których 24
trwały ponad sześć godzin. Wysadzili w powietrze 24 pociągi i 66 mostów, zniszczyli 75 czołgów i
samochodów pancernych (28 w walce, resztę na platformach kolejowych), 196 samochodów, 5 samolotów,
wiele armat, moździerzy, granatników i cekaemów. Długość wysadzonych torów kolejowych wynosiła 1176
metrów. Linie prowadzące ze Lwowa do Warszawy i ze Lwowa do Jarosławia po akcjach dywersyjnych
dokonanych w Puszczy Solskiej były unieruchomione przez miesiąc.

Wojciechowicz straty nieprzyjaciela obliczał na podstawie meldunków dowódców przeprowadzających

poszczególne akcje i oddziałom „zaliczał” jedynie te sukcesy, których byli bezpośrednimi świadkami. Nie
uwzględnił więc w swoim podsumowaniu szkód, jakie wyrządziły wrogowi miny z opóźnionym działaniem,
zakładane na liniach kolejowych i szosach, choć niejednokrotnie byli świadkowie postronni, którzy mogliby
na ten temat sporo powiedzieć. Na przykład wspomniany już Z. Klukowski w swym „Dzienniku” pod datą
18 lutego pisze: „Wczoraj rano w pobliżu lotniska w Mokrem spadł bombowiec niemiecki i rozbił się
doszczętnie”. Prawdopodobnie został on trafiony przez partyzantów stojących wówczas w pobliskiej
Puszczy Solskiej. Pod datą 25 lutego Z. Klukowski notuje: „W pobliżu Biłgoraju trzy czołgi trafiły na miny i
wyleciały w powietrze”.

Swe sukcesy 1 UDP okupiła przelaną krwią. Podczas rajdu poległo 163 partyzantów, a 107 zaginęło bez

wieści. Większość z nich nie wróciła z wypraw zwiadowczych i dotarła później do innych oddziałów
partyzanckich. Dwie grupy zwiadowców, A. Zemlianki i W. Sluckiego, zginęły walcząc do końca, ale o tym
podsumowujący wyniki rajdu Wojciechowicz jeszcze nie wiedział. Rannych partyzantów było wielu, jednak
zarejestrowano tylko tych, którymi opiekował się oddział sanitarny, czyli 352.

W czasie rajdu kowpakowcy zlikwidowali 5160 hitlerowców i wzięli do niewoli 600. Liczba strat

niemieckich jest przypuszczalnie zaniżona, ponieważ skrupulatny Wojciechowicz uznawał tylko dane
udowodnione zabranymi butami lub bronią („zdobyczy” tych nigdy nie było za wiele w 1 UDP). A więc
Niemcy, którzy na przykład zmarli po ucieczce do lasu, których koledzy zabrali z pola walki lub zostali
zabici w pociągach i przejeżdżających ciężarówkach, nie mogli być uwzględniani.

Za osiągnięcia bojowe w tym rajdzie 963 partyzantów odznaczono orderami i medalami. P.P.

Werszyhora, W.O. Wojciechowicz, D.J. Bakradze, P.O. Brajko, P.L. Kulbaka, O.M. Lenkin, S.P. Tutiuczenko
i A.K. Cymbał zostali odznaczeni Złotą Gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego.

Po odpoczynku na Polesiu 1 UDP ruszyła w swój ostatni rajd, „niemeński”, trwający od 22 czerwca do

15 lipca 1944 roku, czyli do dnia, kiedy połączyła się z prowadzącymi ofensywę oddziałami Czerwonej
Armii. Potem do listopada brała udział w likwidowaniu band UPA na Zachodniej Ukrainie i Białorusi, tych
samych band, które stały na jej drodze podczas rajdu polskiego.

Po rozwiązaniu dywizji jej oficerowie i żołnierze przeszli do szeregów regularnej armii albo stanęli do

odbudowy zrujnowanego kraju. Wielu z nich zabłysło talentem literackim i wydało drukiem swe
partyzanckie wspomnienia. Opisał je Kowpak, Werszyhora, Brajko, Bakradze i wielu innych. Ostatnio w
Związku Radzieckim ukazał się pamiętnik Wasi Wojciechowicza „Kutuzowa”, który w gąszcz kłębiących się
wspomnień wprowadza rzetelny dokument w postaci sporządzonych niegdyś przez siebie dokumentów
sztabowych. Jego pomoc okazała się nieoceniona przy pisaniu tego tomiku, za co autor serdecznie mu
dziękuje.