Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

Cykl koniunkturalny w starożytnym Rzymie

Autor: H.J. Haskell
Źródło:

mises.org

Tłumaczenie: Paweł Kot

Tekst stanowi część książki

The New Deal in Old Rome

(1939; 2009)

Wielkim osiągnięciem rządów

Oktawiana Augusta był pokój rzymski.

Przez 400 lat po jego zaprowadzeniu
cesarstwo trzymało na dystans hordy
barbarzyńców zagrażające zachodniej
cywilizacji. W ciągu tego okresu kultura
grecko-rzymska

do

tego

stopnia

rozprzestrzeniła się i okrzepła, że była
później

zdolna

przeżyć

upadek

imperium, które było jej strażnikiem.
Dziedzictwo Grecji i Rzymu zostało

przekazane dalej — by stać się
fundamentem życia we współczesnym
świecie.

Przez współczesnych pojawienie się Oktawiana zostało powitane jako

nowość i dobrodziejstwo dla ludzkości. Po wieku wrzenia i okrucieństwa ludzkość
wydawała się budzić z długiego koszmaru. Cyniczny Tacyt, który wciąż hołubił
marzenia o republice, uważał, że nowy władca „uwiódł ludzkie umysły
błogosławieństwami pokoju”. Wellejusz Paterkulus, obrońca Cycerona, mówi, co
Oktawian zrobił „dla republiki, ludu rzymskiego i świata”:

[Wojny domowe] zostały zakończone po dwudziestu latach, wojny
zewnętrzne zgaszone, pokój przywrócony, broń odłożona.
Prawom przywrócono ważność, sądom władzę i godność
Senatowi… Rolnictwo powróciło na pola, szacunek do religii; do

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

ludzkości wolność od lęku, i każdemu obywatelowi zapewniono
prawa własności. Stare prawa poprawiono i wprowadzono nowe

prawa dla wspólnego dobra.

Temu samemu odczuciu trwałą poetycką formę nadali Horacy i

Wergiliusz. Najwyraźniej entuzjazm dla reżimu wyrażany w stolicy przenikał
imperium — i nie bez powodów. Nadano bowiem duży stopień autonomii
prowincjom, koloniom i królestwom zależnym.

„Wielką korzyścią”, pisze F.E. Adcock,

jaką pryncypat przyniósł światowi śródziemnomorskiemu, była

wolność do życia na swój własny sposób, do zatrzymania swoich
zwyczajów i instytucji… Myślą przewodnią okresu [imperialnego
pokoju] była lojalność wobec Rzymu — nie tylko dlatego, że Rzym
nie miał rywala, ale także dlatego, że na to zasługiwał.

To oczywisty fakt, jak mówi John Buchan w swojej książce Augustus, iż w

wielu częściach basenu Morza Śródziemnomorskiego — w Syrii i Palestynie, w
Azji Mniejszej, Tracji i Macedonii — istniał za rządów Oktawiana standard
komfortu i bezpieczeństwa, którego dzisiaj się nie doświadcza. W ostatniej części

tej ery Epiktet, urodzony jako niewolnik, złożył Oktawianowi taki hołd: „Cezar
[Oktawian] wywalczył dla nas prawdziwy pokój. Nie ma wojen i bitew, bandytów
i piratów, możemy podróżować każdej pory dnia i pływać po wszystkich
morzach”.

Nadal możemy przeczytać inskrypcję w małym mieście w Azji Mniejszej

wychwalającą Oktawiana jako „władcę ziemi i morza; dobroczyńcę i zbawcę
całego kosmosu”. Lubiący plotki biograf Swetoniusz opowiada o ostatniej podróży
Oktawiana wzdłuż wybrzeża na

Capri

. Ze statku, który właśnie przybył z

Aleksandrii, ludzie na jego widok krzyczeli, że: „dzięki niemu żyli, dzięki niemu

żeglowali, dzięki niemu cieszyli się z wolności i wszystkich bogactw, jakie
posiadali”.

Te oświecone rządy trwały 45 lat. To tak jakby

Grover Cleveland

rozpoczął urzędowanie w 1885 i zwiększając swoją władzę kontynuował rządy do

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

początku administracji Herberta Hoovera w 1930. Ludzie byli przekonani, że
cesarstwo będzie trwać wiecznie. Poeta Tibullus ukuł używany dziś zwrot

„Wieczne Miasto” na określenie Rzymu.

Kilka lat później rzymskie monety nosiły motto Æternitas, a inskrypcja

znaleziona w Azji Mniejszej mówi o dekrecie gwarantowanym „przez wieczność
cesarstwa Rzymian”.

Trzeba tu zrobić pewne zastrzeżenie. O pokoju rzymskim mówimy jako o

okresie zapoczątkowanym podczas rządów Oktawiana. Jednak, z punktu widzenia
władcy, prawdopodobnie nie były to czasy pokoju. Częste ekspedycje wojskowe
były konieczne, by poskromić buntownicze ludy. Walki graniczne odbywały się
dookoła imperium. Rewolta na Półwyspie Bałkańskim okazała się na tyle
poważna, że zmęczony, zaawansowany wiekiem Oktawian rozważał popełnienie

samobójstwa. Po tym miała miejsce katastrofalna kampania przeciwko
mieszkającym za Renem Germanom, w której rzymski dowódca Warus stracił
trzy legiony i odebrał sobie życie. Był to straszny cios dla dumnego Oktawiana —
jego rzymski biograf opowiada, że nawet kilka miesięcy po tym wydarzeniu
można było go spotkać, chodzącego tam i z powrotem i wołającego: „Warusie,
oddaj mi moje legiony!”.

Klęska miała poważne konsekwencje. Armia wycofała się za Ren, a cesarz

pozostawił następcom poważne ostrzeżenie, by nie wyprawiać się za rzekę. Taka
polityka miała swoje uzasadnienie na gruncie gospodarczym i w okresu pokoju,

by zorganizować i zintegrować niespokojne prowincje, które już zdobyto. Te racje
z wielką siłą trafiły do przekonania starego, pozbawionego złudzeń człowieka,
który stracił już energię i ochotę do dalszych przygód. Fascynujące są jednak
spekulacje na temat tego, co mogło się stać, gdyby Rzym dotarł do Łaby w
Hamburgu, a później do Wisły w Gdańsku. Musiałby wtedy bronić granicy o
długości zaledwie 1300 km od Bałtyku do Morza Czarnego, a nie granicy
dwukrotnie dłuższej od ujścia Renu do Morza Północnego do ujścia Dunaju do
Morza Czarnego. Taka ekspansja włączyłaby Prusy do kręgu kultury romańskiej.
W ten sposób Prusy mogłyby zostać włączone do kręgu kultury europejskiej, tak

jak południowe Niemcy i Austria stały się europejskie dzięki Rzymowi, czego
konsekwencje trwałyby po dzień dzisiejszy.

Pomimo tych wojen, w Italii panował pokój, podobnie jak w większej

części imperium. Świat nie nauczył się jeszcze, jak utrzymać pokój w sposób

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

zbliżony do tego stosowanego przez pierwszych cesarzy rzymskich. Zadowolenie
ludzi pozostających pod władzą Rzymu to najlepszy hołd dla sprawiedliwości i

efektywności rządów Oktawiana. W Galii, na przykład, dzięki zbudowaniu
systemu dróg w czasach wczesnego imperium, szybko rozwinął się handel i
ludzie mogli żyć w dobrobycie. Trybut płacony Rzymowi był niski w porównaniu z
kosztami dawnych wojen plemiennych. Znaczące, że po tym jak Brytania w II
wieku n.e. przywykła do statusu rzymskiej prowincji, wojska potrzebowano tam
tylko do ochrony granic. Mieszkańcy byli dumni z bycia obywatelami cesarstwa.

„Na całym świecie” — pisze niemiecki uczony, profesor F. Oertel, w

Cambridge Ancient History:

wszystko się przenikało, różnice wygładzały się w sposób, o jakim

do tej pory nie marzono… Jeśli rozważymy fakty z punktu
widzenia imperium, nasz werdykt musi być taki, że pomimo
wszystkich niebezpieczeństw drzemiących w wyolbrzymionym
kapitalizmie, rzemiosło i handel spełniły zadanie, jakie wyznaczył
dla nich Oktawian, zadanie scalenia imperium w jedność — i przez
to umożliwienie mu przetrwania przez następne wieki.

Dobrobyt kojarzony z Oktawianem Augustem przyczynił się oczywiście do

prestiżu jego imienia. Przedsiębiorczość ogromnie straciła na chaosie ostatnich

lat republiki. Wraz z ustanowieniem trwałego pokoju, pod rządami
kompetentnego rządu i w warunkach praktycznie wolnego handlu — niskie opłaty
portowe nie były cłami ochronnymi — musiało nastąpić odrodzenie interesów.
Kiedy jednak Oktawian wrócił do stolicy po

Akcjum

, zastał Rzym zubożałym i

zdezorganizowanym gospodarczo po wojnie domowej. By poprawić sytuację,
zastosował politykę, którą Stany Zjednoczone poznały dopiero w latach 20. XX
wieku. W niejako podobnych warunkach administracja

Coolidge’a

uciekła się do

środka w postaci łatwych pieniędzy. Stopy procentowe sztucznie trzymano na
niskim poziomie, by zachęcić do pożyczania i inwestowania. Ta polityka

doprowadziła do przesadnej ekspansji kredytów bankowych, która umożliwiła
boom zakończony paniką z 1929 r. i późniejszym kryzysem. Oktawian przyjął
politykę łatwych pieniędzy na mniejszą skalę. Rezultaty były jednak identyczne
jak u Coolidge’a. Podjęte działania promowały boom inflacyjny, po którym

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

nastały ciężkie czasy deflacji i paniki z 33 roku n.e. W obu przypadkach boom
rozpoczął się pod jednymi rządami, a kryzys nastąpił pod innymi.

Każdy badacz historii gospodarczej Rzymu musi pogodzić się z

problemem braku raportów rządowych i statystyk biznesowych. Informacje
muszą być cierpliwie zbierane ze szczątkowych i często niejednoznacznych uwag
ówczesnych pisarzy, którzy mieli małe pojęcie o ekonomii. Nawet tak nierokujące
nadziei źródło jak O powinnościach Cycerona musi być przewertowane w
poszukiwaniu przypadkowych ilustracji życia gospodarczego. Na szczęście
metodyczny Oktawian pozostawił niezwykle pomocny zapis swoich transakcji
finansowych. Kilka miesięcy przed śmiercią przygotował sprawozdanie ze swoich
rządów, mowę pożegnalną [Index rerum gestarum — przyp. tłum.], którą
odczytano w Senacie z życzeniem wygrawerowania na brązowych tablicach przed

jego mauzoleum. Te tablice nie przetrwały, ale dokument skopiowano na
ścianach wielu świątyń znajdujących się w cesarstwie. Najlepiej zachowana kopia
jest znana jako inskrypcja z Ancyry [Monumentum Ancyranum] albo „królowa
inskrypcji”, jak nazywa ją Mommsen. Znaleziono ją napisaną w łacinie i grece na
murach świątyni w mieście Ancyra [obecnie Ankara — przyp. tłum.] w Azji
Mniejszej. Możemy z niej wyśledzić ogromne wydatki rządowe, które tymczasowo
przyczyniły się rozwoju rzymskiego dobrobytu, który w naturalny sposób nastąpił
po ustanowieniu pokoju rzymskiego.

Podczas swoich pierwszych 20 lat rządów Oktawian wydawał szczodrze.

Mógł sięgać do majątku Cezara, do którego doszły jeszcze skarby skonfiskowane
w Egipcie. Jak ujmuje to

Swetoniusz

: „Gdy sprowadził do Rzymu królewskie

skarby Egiptu, pieniędzy było tak dużo, że spadła stopa procentowa, a ceny
nieruchomości poszły bardzo do góry”.

Od innego autorytetu,

Kasjusza Diona

, dowiadujemy się, że stopy

procentowe spadły z 12 do 4 procent, a ceny dóbr wzrosły — znajome efekty
łatwych pieniędzy.

Podatki w Italii były niskie. Oktawian chciał wprowadzić podatek od ziemi,

ale wpływowa opozycja właścicieli ziemskich skłoniła go do porzucenia tego

planu. Zdołał jednak narzucić 1-procentowy podatek od sprzedaży aukcyjnej, 4-
procentowy podatek od sprzedaży niewolników, 5-procentowy podatek od

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

uwalniania niewolników i 5-procentowy podatek spadkowy na sumy
przekraczające ówczesną równowartość 81 tysięcy USD

1

.

Jego wydatki są szczegółowo opisane w inskrypcji z Ancyry. Zapłacił 485

milionów dolarów za ziemię dla swoich żołnierzy, którzy zakończyli służbę.
Wielokrotnie dawał pieniądze ubogim, być może próbując pomóc wybrnąć im z
trudnej sytuacji, gdy szukali pracy. Poza tym rozpoczął wielkie roboty publiczne,
częściowo dla stworzenia miejsc pracy, częściowo ze swojego naturalnego
upodobania do rozmachu. Roboty publiczne doprowadziły do naprawy wszystkich
dróg Italii oraz ulic Rzymu. Pomógł wielu miastom, dając im akwedukty, łaźnie,
świątynie i budynki publiczne. Ochronę miejsc pracy traktowano poważnie do
tego stopnia, że w późniejszych latach I wieku n.e. rząd odmówił użycia nowego
wynalazku do przemieszczania dużych kolumn, ponieważ obawiano się, że

zabierze ludziom miejsca pracy.

W ciągu czterech lat — według obliczeń profesora Franka — do strefy

publicznej powędrowało 800 milionów USD. Cała Italia cieszyła się dobrobytem.
W miastach prowadzono szeroko zakrojone, prywatne i publiczne prace
budowlane.

Bez wątpienia wiele z nowych fortun miało swoje źródło w
rosnących cenach nieruchomości i gwałtownym rozrastaniu się
miast, które miało miejsce na skutek łatwego kredytu,

zwiększonych obrotów i poczucia bezpieczeństwa własności, jakie
przyniósł pokój.

To wszystko dziwnie przypomina lata boomu w Ameryce.
Dalsze podobieństwo można znaleźć w polityce pieniężnej Oktawiana,

która była podobna do polityki Coolidge’a, polegającej na utrzymywaniu tanich
kredytów bankowych. Rząd był właścicielem kopalni złota i srebra — mógł więc
swobodnie wybijać monety. Przez pierwszych 20 lat reżymu otwarto wiele
mennic w Hiszpanii, jedną dużą w Lyonie w Galii; pełną parą pracowała również

mennica w Rzymie. Bez wątpienia przyczyniło się to do powstania boomu.

1

W oryginale 5 000 USD (1939 r.). Wszystkie kwoty w tekście tłumaczenia zostały

skorygowane o wartość inflacji dolara amerykańskiego w latach 1939 -2011.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

Jednak, nie wszyscy korzystali z powszechnej prosperity. Niepowodzenie

w wytworzeniu odpowiedniego stopnia rozwoju przemysłu oraz obecność dużej

liczby niewolników były przyczynami bezrobocia. Sytuacja bezrobotnych i
nienadających się do pracy stała się poważnym problemem. Trzeba było się nimi
zająć, jeśli nie mogli znaleźć pracy przy robotach publicznych czy w osiedlach
kolonialnych. Nawet w czasie wojny domowej konieczna była dystrybucja
darmowego ziarna. Liczba ludzi zarejestrowanych jako potrzebujący pomocy
wzrosła po śmierci Cezara ze 150 000 do 320 000.

Oktawian przeprowadził badanie ich stanu majątkowego i zredukował

liczbę uprawnionych do pomocy do 200 000. Swetoniusz mówi o kryzysie, jaki
powstał, gdy dla ograniczenia wydatków, rząd wydalił wszystkich cudzoziemców z
wyjątkiem medyków i nauczycieli. Mądry mąż stanu nie mógł nie zauważyć

zubażających skutków takiego systemu.

Oktawian napisał (jak twierdzi jego biograf):

że był skłonny do ostatecznego zniesienia darmowej dystrybucji
ziarna, ponieważ ludzie uzależnili się od niej i zaprzestali
obrabiania pól, ale nie kontynuował działań w tym kierunku,
będąc pewnym, że z chęci zadowolenia ludu proceder ten prędzej
czy później powróci.

Innymi słowy: sytuacja wymknęła się spod kontroli. Wiele osób wolało

pomoc społeczną od zarabiania. W ciągu okresu imperialnego dobrobytu liczba
ludzi korzystających z pomocy utrzymywała się na poziomie 200 000. Prawie 300
lat później zasiłek został zwiększony i stał się dziedziczny. Dwa funty chleba
wydawano codziennie każdemu ubiegającemu się o to i zarejestrowanemu
obywatelowi. Do tego regularnie rozdawano wieprzowinę, oliwę i sól. Gdy
założono Konstantynopol, prawo do pomocy powiązano z nowymi domami w celu
promowania rozbudowy.

Jak już powiedziano, oktawiański boom był częściowo efektem programu

wydatków państwowych. Początkowo umożliwiały to łupy przywiezione z Egiptu,
jednak w pewnym momencie to źródło wyschło. W późniejszych latach Oktawian
wydawał o wiele mniej na publiczne budowle i rozrywki. Wspomniane wyżej
wojny wydrenowały finanse. Duże sumy wróciły do prowincji jako zapłata za

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

dobra luksusowe importowane przez bogaczy. Wraz z wyczerpaniem złóż
zahamowany został przypływ złota i srebra do mennic. Produkcja monet spadła

do 5% swojej wcześniejszej wartości. Była to zemsta deflacji. Stopy procentowe
wzrosły, a ceny obniżyły się. Następny cesarz, Tyberiusz, dzięki restrykcyjnej
polityce gospodarczej zdołał zbilansować budżet bez podwyższania podatków —
w niektórych przypadkach mógł je nawet zmniejszyć. Gdy jego przedstawiciel w
Egipcie przysłał więcej pieniędzy, niż przewidywały regularne podatki imperialne,
cesarz odesłał wiadomość, że chciał, by owce były golone, ale nie ogolone do
samej skóry. Jako człowiek z zasadami — pomimo skandalicznych historii
rozpuszczanych przez jego wrogów — Tyberiusz ryzykował niepopularnością w
stolicy, rezygnując z drogich widowisk, które jego poprzednik uważał za
konieczne do utrzymania ludzi w dobrych humorach.

Na jego gospodarność wskazuje incydent zrelacjonowany przez Tacyta.

Arystokracja wierzyła, że stare rodziny powinny być subsydiowane, by — jeśli to
konieczne — utrzymać odpowiednią klasę rządzącą. Pewien rozrzutny senator
przyprowadził do Senatu swoich czterech synów i przed obliczem cesarza
wygłosił apel o udzielenie im pomocy pieniężnej. Senatorzy okazali współczucie
— wszakże to nie ich pieniądze miały pójść na ten cel — jednak Tyberiusz przyjął
bardziej odpowiedzialną postawę. „Jeśli będzie przychodził tu każdy biedny
człowiek” — odpowiedział — „i prosił o pieniądze dla swoich dzieci, to nigdy nie
zaspokoimy ich potrzeb, a skarb państwa będzie pusty”.

Jednakże ze względu na nastroje w Senacie ugiął się i wypłacił każdemu

chłopcu po 160 tys. USD. To zajście podpowiada nam, skąd brał się brak
popularności Tyberiusza w Rzymie i uznanie, jakie zdobył sobie efektywnymi
rządami w prowincjach. Niezgrabność jego słów psuła efekt wielkoduszności.
Tacyt uważał to za objaw ponurego charakteru cesarza. Taktowny Oktawian mógł
odmówić podarunku i nikt nie chowałby urazy. O dwóch amerykańskich
prezydentach mówiono, że

Benjamin Harrison

potrafił zrobić sobie wroga,

mówiąc „tak”, a

William McKinley

potrafił zdobyć sobie przyjaciela, mówiąc „nie”.

Polityka rozważnych wydatków Tyberiusza, przyczyniająca się do

kontynuacji oktawiańskiej deflacji, przyniosła trudne czasy, które miały swoją
kulminację w postaci paniki z roku 33 n.e. Opis znajdujemy u Tacyta. Mówi, że
prawa Juliusza Cezara dotyczące lichwy i posiadania ziemi były od dłuższego
czasu lekceważone. W 33 r. n.e. zdenerwowani dłużnicy, być może podburzeni

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

przez prawników, zaczęli oskarżać wierzycieli o lichwę. Było tak wiele spraw, iż
rząd ogłosił 18-miesięczny okres, podczas którego wierzyciele mieli dostosować

się do obowiązującego prawa. Natychmiast spowodowało to kryzys, ponieważ
wezwania do zapłaty pożyczek oznaczały gwałtowny spadek wartości ziemi.

W celu wsparcia rynku przywrócono prawa Cezara i nakazano

pożyczkodawcom inwestycję dwóch trzecich kapitału w ziemię. Efekt był
dokładnie odwrotny od zamierzonego. Przy spadających cenach ziemi inwestycje
były odkładane w nadziei na dalsze spadki i w ten sposób powiększano zapaść na
rynku. Z tego powodu rząd utworzył system pomocy właścicielom nieruchomości,
dzisiejsze

Home Owners' Loan Corporation

(HOLC), chociaż może w działaniu

bardziej przypominało to

Reconstruction Finance Corporation

(RFC), gdyż

prawdopodobnie obejmował tylko większych posiadaczy. Właścicielom ziemi,

którzy znaleźli się w tarapatach, miano ze skarbu wypłacić 80 mln USD, bez
odsetek, na okres trzech lat. To działanie ustabilizowało rynek i zakończyło
kryzys. Ponieważ nie była to złożona cywilizacja przemysłowa, skutki tej paniki
nie były tak niszczące i trwałe jak skutki paniki kończące lata boomu w USA.

Jeszcze dwa eksperymenty w duchu New Deal pojawiły się w tym okresie.

Coś na kształt

Agricultural Adjustment Administration

(AAA) powołano za

Domicjana

(91 n.e.) i kilka lat później

Farm Credit Administration

(FCA) za

Nerwy

i

Trajana

. Italscy rolnicy, a szczególnie wielcy właściciele ziemscy, doszli

do wniosku, że produkcja wina i oliwy będzie bardziej zyskowna od produkcji

pszenicy. Kiedy uprawa winorośli była jeszcze raczkującym przemysłem,
porozumienie rolników italskich było w stanie przekonywać rząd do
wprowadzania i zachowania restrykcji przy zakładaniu winnic w innych
prowincjach. Tym niemniej konkurencja istniała nadal. W 91 r. n.e. zdarzyły się
złe zbiory pszenicy i nadprodukcja wina. W celu stymulacji produkcji pszenicy i
ochrony interesów właścicieli winnic, ówczesny odpowiednik ministerstwa
rolnictwa powołał protoplastę AAA. Zadekretowano zakaz dalszego sadzenia
winnic w Italii i nakaz zniszczenia połowy winnic w innych prowincjach. Ameryka
podążyła za rzymskim precedensem, gdy zaorano pola bawełny w 1933 r. W

opinii profesora Rostovtzeffa „przynajmniej w pewnym stopniu” pomogło to
italskim producentom wina. Środki te jednak „nie stymulowały postępu w
italskim rolnictwie”.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214

KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

www.mises.pl ▪ [e-mail] ▪ [phone]

Porażkę możemy wydedukować z dalszych działań podjętych przez rząd

na początku II wieku n.e. za panowania Nerwy i Trajana. Próbowano przyciągnąć

kapitał i zachęcać rolników tanimi pożyczkami. Senatorzy byli zmuszeni
inwestować przynajmniej jedną trzecią swojego kapitału w italską ziemię — stare
panacea — i założono ówczesne Farm Credit Administration. W ramach tego FCA,
rolnicy mogli pożyczać pieniądze od rządu przy oprocentowaniu hipotecznym w
wysokości 5%, co stanowiło mniej niż połowę komercyjnej stopy procentowej w
rolnictwie.

Trajan podbił Dację, współczesną Rumunię. Kraj posiadał wydajne

kopalnie oraz dużo dóbr. Profesor Frank ocenia, że Trajan zdobył 1,6 mld USD
łupów. Jakby oszołomiony tym uśmiechem losu, rząd stał się niezwykle hojny. W
Rzymie nie potrzebowano pieniędzy, więc użyto ich do ustanowienia

największego przedsięwzięcia dobroczynnego do czasów Fundacji Rockefellera.

Rozmiar biednych rodzin zmniejszał się, bo ludzi nie było stać na

utrzymanie dzieci. Reperkusje odczuwał italski przemysł, który potrzebował
dużego wewnętrznego rynku. Rząd niecierpliwie pragnął pobudzić wzrost
populacji. Zdecydowano, że odsetki z pożyczek FCA powinny pójść do komisarzy
w miastach Italii, którzy mieli wypłacać pieniądze biednym rodzinom na
utrzymanie dzieci. Źródła pokazują, co stało się z tą filantropią. Całe
przedsięwzięcie stopiło się pod ciężarem wielokrotnych dewaluacji denara.
Odsetki wystarczały tylko na utrzymanie urzędników w „biurze dróg i żywienia”.