l
l
l l l l
l

l l
l
l
l
l
l
l
l
l l
 l l
l
l
l l l
l
l
l
l
l
l l
l
l l
l l l
  l l
l
l
l
l l
 l l
l
. ll
l
l
l ll .
l
l l l l
l

l 
l l
l  
:&
:&
:&
:&
l
 l

l  l
 l
l l l l
l l
l l
l
l
l l
 l l
l
 l l l
l
l
l
l l
l l
l l l .
l
l l
l
l 
l l 
l 
l

l  l l l
 l l l l
 l l l
l
 l
l  l l
l l 
 l l l
l l l l l

l l l

l


  l l
l  
l

l l 

 l
l 
l
l
l l l l 
l
l l
l l
l
l l
 l
l l l l
l l l l
l

l  l l 
l
 l 
 l l l

 l l
l
 l l l l
l  l
 l l l
l l
 l  l
 l l 
l

. l
l 
l
. 
l
l l
l
l l
l
l  l l l
l
 l
" 
"  l l
" 
l 
l l l
l
l l l
" l  l
" l
" l
" l
"
" l l
" l l
l
" l  l
" l  
l
" l
"
 
" l l l
l l
l
l l 
l 
l l l l
l l  l
" l
 l
 l

l l l l l
l
l
l
l l
l :&
l
l
 l
l
l

l
"
"
l 
l
l
 l l l l
:& l
l l l l
l l
 
l  :& l
l :& l l
 l l
l :& l l :&:&:&
l l l :&
l l
l l
" 
l l 
l
" l l l
" l l
"  l

l
l l l
"
l l  l
l l
  l l :& 
l l l
l l l
 l l
l l l l
l  l l
l
 l l
l
"  l
l 
"
 l l


l  l
l  l :& l
:&

l l l
 l
l l l
l l ll  l
l

l
 l l l
l l l
l :&
l
l
l l  l
l
l l
l  l
 l
l
l
l
l
:&
l
l
 l l
l
ll l
l
l
l
l
l
l
l
l l
l l
l l l
l l
l l l l
l l l
l
l l l l
l
l
l
l l
l l
l l l
l l l
l
 l
l l l 
l l
l
 l
 l l
l l
l l l
l l l
l l 
l
 l  l
 l
l
l l
l l  
l
 l l
l l l
l l
 
l l
l l l
l l l
l  l
l l l l
l
l l l
l l l l l
 l
l l
l l
l l 
l l
l
 l

l 
l
l
l
l l
l
l
l l l .
l l l
 l l
 l l l
l l
l l l
l 
l l
l l
l l
 l l
l 
l l l
l
l  l
l l l
l
 l l
 l
l
l l  l l

 


 l
l l
l l
 l
l
 l
l
 l
l
 l
l l

l
 l l l
l l l l
 l
l

 l
l l

l l
l
.

l

ll l l
l l

l
l
l
 l
l
l l
l l l
l l l l
l
l l
l l l l
l l
l l l
l
l
l l
l l l
l
l l
l l l
l
l
 l
l l
l
l
l l l
l
l
l l l
 l 
l
l l l
 l l
l

l
l
l
l
l l 
l l
l l
l
l
l l l 
l l l l
l l l l l
l l l
l
l  l
l
l  l
l
 l l
 l
l
l
l  l l
 l
 l l 
l
l l  l
l
l
l
l  l
 l
 l l
l
l
l l
l
l l
l
l l l
l
l
ll ll
 l
l
l l l
l
l
l
ll ll
ll l
l
l
l l
l
l ll
l ll l
l l
l
l l
l
l l
l
 ll l l l l
l
l l
l
l
l
l
ll
.
.
l l l
l
l l

l

l  l
l
l l
l
l
l
 ll l l l
. l l
 l l
l


l
ll
l
l l
l  l
l  l l l
 l l
 l l l
 l
l
 l
l ll
l
l
l
l l l l
l l
 l
l l l
l
l l
l
l
l l
l l
l
l l
l
l l l l
l
l l l
l
l l
l l l
l
l l
l
l
l
l l
 l
l
l l

l 
l
l
l
l l ll l
ll l
l
l l
l l l
l
l l l
l
l
l ll l
ll 
l
 l ll ll
l l l l
l
l
ll l
l
l l l l
ll l
l l
l
l l l
l
l l l
l l
l l l l
l l
l
l l
l
l
 l
l
 l l
l
l
l
l
l
l
l
l l l
l
l l l
l
l
l
l
 l
l
l
l l
l
l l
l
l l
l
l
l
l
l l l l
l
l
l l l
l l l
 l l
l
l
l
l l
l
l
l l l l
l l
l
l
l l
l
l
l
l
 l
l l
l
l l l l
l l
l
l l
l l
l
l l
l
l l
l
l
l
l l l
 l l
l
l
l
l
l
l l l
l l
l l
l l
l
l
l
l l
l
l 
l
l l
l
 l
l l
l l
l l
l l
l
l
l l l
l
l
l l l l
l
l
l l l
l
l
l
l l
l
 l
l l
l l l
l l
l l
l l
l
l
l
l ll l
l
l
l l l
l
l
l l
l
l
l
ll
l
l l
l l l
l l ll
 l
ll ll
ll l
l
l l l ll
l
. ll
l l
l .
l
l l l .
l
l l l
l l
l l l
 l l
 l

 l
 l
l l
l l
l
l
 l  l
l l
l
 

l
 l
l
l

l
l l l
l l
l
l
l
l
ll l l
l l
ll
 l
l
  l l 
ll
- l l l
- l  l l
l l
 l
l .
l l
l
l l
l
l
l
l
l l
l l
l l l
l l l
l ll
ll l l
l l
 l l
ll l
l
l
l l
l
l ll
l
l l
l l

l l
l l  
l l
l l l
l
l
l l l
l l l
l l
l l l
l
l l
l l
l
 l
l
 
 l
l l
l
l
" l
l
l
" l l l
"
l
l

 l

l

"  l 
" l  l
"
" l  l
l  l 
 l l 
l l l
" l 
 l l 
l
" l  l l l
l l l
" l l  l l
l
" l  l  l
l
l l l l l
l
l 
H. Bee wyróżniła 3 rodzaje zmian:
(1) zmiany uniwersalne- p r z y p i s a n e d o w i e k u , o d n o s z ą s i ę d o
k a ż d e g o c z ł o w i e k a w d a n e j g r u p i e w i e k o w e j . A zatem chodzi
o takie zmiany, które uwarunkowane są procesem biologicznego dojrzewania organizmu
z jednej strony i tzw. uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi. Wszystkie przemiany,
jakim podlega nasze ciało, zależą od tzw. zegara biologicznego, a z drugiej strony też od tzw.
zegara społecznego (czyli zależnie od wieku kierowane są ku nim ściśle określone i podobne
oczekiwania ze strony otoczenia społecznego). Zegar biologiczny ujawnia się w
podobieństwie zadań, które ludzie podejmują, wymagań, którym podlegają ze strony innych
ludzi. W tym kontekście mówi się o zmianach punktualnych i niepunktualnych.
(2) zmiany wspólne- c h a r a k t e r y z u j ą o s o b y n a l e ż ą c e d o j a k i e j ś
s p o ł e c z n o ś c i l o k a l n e j , w s p ó l n o t y , g r u p y , a więc wynikają
z uczestniczenia w podobnych sytuacjach, czego efektem jest podzielanie podobnych
doświadczeń społecznych i podobnych przeżyć.
(3) zmiany indywidualne- s ą w y w o ł a n e c z y n n i k a m i u n i k a t o w y m i ,
oddziałującymi tylko na jednostkę.
Środowisko - to każde zdarzenie istniejące poza organizmem, które może mieć wpływ na rozwój
tego organizmu i na które organizm także może mieć wpływ. W przypadku człowieka odnosi się
do wszystkiego, co występuje i działa poza jego psychiką. Do czynników środowiskowych
zaliczają się takie elementy, jak: wzory zachowań, wartości i normy najbliższego środowiska,
głównie rodzinnego i rówieśniczego; kultura, historia i wydarzenia
z życia.
na rozwój jednostki wpływają trzy główne grupy czynników:
l l
l l l l
l l l
l l l
l l
l l
l l
 l
l 

l l l
l
A.Brzezińska dzieli środowisko na:
wewnętrzne
zewnętrzne
W ramach wewnętrznego:
" polis - człowiek jako istota społeczna, podlega oczekiwaniom i wymaganiom społecznym
i musi opanować takie umiejętności, aby móc im sprostać, ale także takie, które może
opanować zgodnie ze swoimi możliwościami.
" soma - jako żywy organizm człowiek podlega presji swych naturalnych, biologicznych
potrzeb i jest podatny na uszkodzenia przez różnorodne czynniki zewnętrzne
" psyche - człowiek jako istota obdarzona życiem psychicznym spostrzega, ocenia,
porównuje, przeżywa to, czego doświadcza od wewnątrz, ze strony swojego organizmu i
z zewnątrz z otaczającego go świata.
Określenie  dorosłość jest bardzo szeroko zakrojone, ponieważ w okres dorosłości
wkraczamy już ok. 20 roku życia. Psychologowie rozwojowi zwykli są dzielić okres dorosłości
na kilka etapów: wczesna dorosłość, wiek średni, i póz
na dorosłość. W zależności od wieku
jednostki możemy zatem też mówić o innych czynnikach środowiskowych wpływających na jej
rozwój.
Wczesna dorosłość (20-40 r.ż.)
" wyprowadzka z domu rodzinnego wymaga ona zadziałania niezwykle istotnego procesu
emancypacji psychologicznej, w wyniku której młody człowiek przynajmniej do pewnego
stopnia nabiera dystansu emocjonalnego do swoich rodziców
" tworzenie związku (małżeństwo) to wybór partnera i stworzenie z nim rodziny (często
bazującej na podobnych relacjach, jakie młodzi wynieśli z domu). Młodzi muszą się nauczyć
współgrać z partnerem i zbudować z nim trwałą relację opartą na miłości i zaufaniu.
" Dorosłość jest przez niektórych badaczy utożsamiana z podjęciem pracy, Świadczy to
bowiem o samodzielności jednostki i daje szansę uzyskania niezależności ekonomicznej,
a także wymaga odpowiedzialnej postawy wobec obowiązków.
Wiek średni (35-60 r.ż.)
" klimakterium/menopauza - u mężczyzn ma charakter łagodniejszy, u kobiet wiąże się z
bardzo dużą huśtawką nastrojów;
" utrata pracy- utrata pracy powyżej 45 roku życia stanowi poważny problem w życiu
dorosłych, ponieważ mają oni świadomość, że nie znajdą zbyt szybko (o ile w ogóle nowej
pracy), wpływa to na ich obniżenie zadowolenia z życia. Dorośli ci wykazuj podwyższony
poziom lęku i stany depresyjne. Terminowe przejście na emeryturę często poprzedzone jest
przygotowaniami (np. skróceniem czasu pracy, rozmowami
z bliskimi), wtedy też sam moment odejścia z pracy przebiega łagodnie.
" puste gniazdo - przeżywany głównie przez matki (ale i przez ojców), których dzieci wyrosły
już i opuściły dom.
" rola dziadków- zostanie dziadkiem/babcią ma swoje dobre i złe strony. Z jednej strony
dziadkowie oczekują narodzin najmłodszego pokolenia i cieszą się, że będą je mogli
wprowadzić w życia, z drugiej jednak strony uświadamiają sobie upływ czasu i fakt
zbliżającej się śmierci.
" opieka nad starzejącymi się rodzicami - opiekunowie rodziców zniedołężniałych czy
ciężko schorowanych częściej cierpią na depresję, obniża się ich zadowolenie z pożycia
małżeńskiego.
" rozwód- jest jednym z głównych czynników stresujących. Dorośli w separacji lub po
rozwodzie częściej powodują wypadki, zapadają na choroby, popadają w depresję, obniża się
ich poczucie własnej wartości.
Póz
na dorosłość (po 55 r.ż.)
" Okres ten charakteryzuje się coraz szybszą utratą zdrowia i zdolności ruchowych.
Słabną też takie czynności czy zmysły jak pamięć, wzrok, słuch.
" Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym. Zgodnie z ogólną teorią
kryzysów, pozytywne rozwiązanie kryzysu starzenia się powinno doprowadzić do
przejścia jednostki na wyższy poziom rozwoju i wyłonienie się jakościowo nowej formy
życia psychicznego, ostatecznie zaś do braku lęku przed śmierci.
" Dorosły nie tylko jest już na emeryturze, jego dzieci założyły już swoje rodziny, rodzice nie
żyją, ale w tym okresie odchodzą też ich partnerzy. Trzon życia społecznego starszych ludzi
tworzy rodzina, a zwłaszcza dzieci i wnuczęta.
Zdania rozwojowe dorosłego człowieka:
Wybór partnera życiowego
Uczenie się życia z partnerem
Start w rolach rodzinnych
Opieka nad dziećmi
Zarządzanie domem
Start w karierze zawodowej
Wzięcie na siebie odpowiedzialności obywatelskiej
Znalezienie odpowiedniej grupy towarzyskiej
Ustalenie i utrzymanie odpowiedniego ekonomicznego standardu życia
Towarzyszenie dorastającym dzieciom w stawaniu się szczęśliwymi i odpowiedzialnymi
dorosłymi
Rozwijanie się różnych dorosłych form spędzania czasu wolnego
Odnoszenie się jako osoba do swojego partnera
Ustalenie jasnej przynależności do swojej wiekowej grupy
Akceptowanie i przystosowanie do zmian fizjologicznych wieku średniego
Przystosowanie się do starzejących się rodziców
Przystosowanie się do słabnących sił fizycznych o pogarszającego się zdrowia
Przystosowanie się do niższych dochodów
Przystosowanie się do śmierci partnera/ małżonka
Ustalenie satysfakcjonującego standardu życia
ZAGROŻENIA OKRESU WCZESNEJ DOROSA
OŚCI
l
l l
l l
l
l l
l
l l
l l l
" l l
l l l
l
l l  l
"
l l
" l l
l l
l l
l l
l l
l l
" l l l
l l
l
" l l l
" l
" l
l
" l l
l l l
l l l l
l
l
l
 l .
l
l l
l
l
l l
l
l
l
l l
l l
l
l
 l
l
l l
l l l
l l
l l
rytualizacja 1. �ewolucyjny proces prowadzący do powstawania niektórych dziedzicznych, specyficznych gatunkowo
wzorców
Zachowań 2. �nadanie czemuś cech rytuału lub przekształcenie czegoś w rytuał
l
l l
l
l l
l
l l
l l l
 l
l
l l
l
l
l
l l l
l
l l
l
l l
l l l
l
" l l
" l
" l l
l l
. l l l
l . . l
l l
. . l l
l
 l l l .
l l l
l
. . l
l
. . l l
l l l
l l l
l l l
. . l
l l
l l
l
l .
l l
l l l
l l
l l l
l l .
l
l l l l
l l
l l l l
l
l l l
l
l
. ll. l
l l l l
l l l
l l l l
l l
l l
l
l l l l l
l
 l l
. . l
l l
l l
l l l
l
l l l
l
l l l . . l
l l l l l
l l
l
l l
l
l
l
l l
l l
l l l l l
l l
l
l l
l l
l l l
l
l l l l
l l l
l
l l l
l
l 
l l l
l l
l
l l l
l
 l l
l l 
l l
l l
l l l
l l l l
l l
l
l l
l  l l
l l
l l
l  l l
l
l l  l l
l
l l
l l  l l
l
l l
l l  l l l
l l
l l
l
l
l
 l l l l
l l l l l
l
l
l
l l l l l
l l
l l
l l l
l l l l
l l
l l l l
l l
l l
l
l l
l l l
l l l l
l l l
l l
l
l l
l l l
l
l l
 l l l l l
l l
l
l l
l l l
l l
l l l
l l l
l l
l l l l l l
l l l
l l l l l
l
l l
l
l l
l
l l l l l
l
 l
l l l
l l
l
 l l
l l
l
l
l
l l l l
l
l l
l 
l l
l
l
l
l l l
 l
l
l l
l
 l  l
l l
l
l
l l
l
l l l l
l
 l l
l
l 
l l l l l
l l
l l
l l  l
l l l l
l
l
l l  l
 l
l l l
  l
l  l
l l
l
l
l
l l
l
l
l 
l
l
l 
l l
l
l l l
l
 l
l l l
l 
l l l l
 l
l l
l
l l l l
l l
l
l l
l l
l
l
l
l l l

l
l
l l
l l l
l l
l l
 l
l
 l  l
l l
" l
"
"
" l
l l
l 
l l
l l
l l
l l
   l
l 
l 
l
l
l l l  l 
l l
l l
l l l
l
l l
l
l l l l
l
l  l
l
l
l
  l
l
 l

 
 l 
l l l
l l
l l
l
l l

l
l l
l
l
l l l l l l
l l
l l
l l
 l l l
l l l
l
l l
l l
l
l l l
l
l l
ll l
l
l l
l l l 
l l
l l
l l
l l l
l
l
l l
l l
l l l
l l l
l
l
 l
l
l l
l
l
l l l
l l
l l
l l l
l l l l l
l
l 
l l
 l l
l l l l
l l
l
l l l
l l
l l
l
l
l l
l
l l l
"
"
  
l  l l
l
l l l
"  l l
"  l
" l   l
"
" 
"
"
" l
"
l l
" l 
"
" l  l 
. 
. 

 l
l
l
l l
l l l.
l
l
l
l
l
l
l l
l l l
.
l l
l
 l l
l
l l
l l
l l
l l
l
l l l
l l
l
l l
l l l
. l
l
l l l l l
l l l
.
l l
l l
l l l
l
l l
l l
l l l
l
.
l
l l l
l l
l l
" l
l  l

"
l
" l
l
" l l
l l
l
l
l l . l
l
l l l
l l l
l l l
l l
l l l
l l l l l
l
l l
l
l
l  l
 l
l l l
l

l l
l l
l
l  l l l l
l l
l
l  l l
l l l
l
l
l l l l l
l
l
l
l
l l l l
l l l
l l
l  l l
 l
l 
l l 
l
l l
l 
l l l
 l
 l  l l l l l  l l
l  l l l
l l
l l
l
l l l
l l
l l  l
l l l
l  l l l
l l
l l
l l
l l  l l
l
l l l
l l
l l l l
l
l l
l l l
 l  l l
 l l
l 
 l
l l 
l
l l  l
l
l
l l
l l
l l l 
l
l l
l  l
l 
l l
l
l l
l l
l
l l

l l l
 l
l
l l l
l
 l l l l
l l 
l
l l
l l
l l 
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l 

l  l
l l
l
l 
l
l  l l l l
l l
l
l l
l
 
l
l l
l
l l l
l l
l l l l
l
l
l
l l
l
l
 l
l
l
l l

 l
l
l
l l
 l
l l
l
l
l l
l l l
l
l
l
l l l l l
l l l
 l l
l l
l l
l l
l
l
l
l
l l l
l

l
l l l
l
"
l
"
l
l
Koncentracja Koncentra
na cja na
sytuacjii standarda
ch
INNEGO
JA ( lub
Koncentrac
ja na
Koncentracj
a na
Standarda
sytuacjii
ch
INNEGO
POZA - JA
(lub poza
 l
l
l
l
l l
l l l
l l
l l l l l
l
l
l l
l l
l l l
l l
l
l
l
l l l
l
l
l l
l
l l l
l l
l
l l l l
 l l l l
l
l l l
l
l l
l l
l l
l
l l
l l
l l
l l l
l l
l l l l l
l l l l
l l l l l l
l l
l l l
l
l
l
l
l
l
l l
l
l
l l
 l l
l
l
l l l
l
l l
l
l l
l l l
l l l l
l l
l l
l l
l
l
l l
l
l l
l
l
l
l
l
l l l
l l
l
l l l
l l l l
l l
l
l
 l
l
l
ll
l l l l l
l l
l l
l
l
l
l l l
l l l
l
l
l l l
l
l l l
l
l
l
l l l
l
l
l l l
l
l l l
l l
l
l l l l
l l
l l
l l
l
l
l
 l
l l
l
l
l l l
l l
l
l
l
l l l l
l l l l
l
l l
l l
l l l
l l
l
l
l
l l l
l
l l
l
l l
l l
l
l
l l
l l
l l
l
l l l
l
l
l
l l
1.SCHEMAT POZNAWCZY jest to moduł systemu poznawczego służący do budowania
percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji klas Schematy poznawcze określają, na jakich
aspektach rzeczywistości koncentruje się uwaga jednostki, jak interpretuje ona dostrzeżone
informacje, a także które z nich i w jaki sposób używa przy rozwiązywaniu swoich problemów.
Schematy poznawcze współokreślają treść widzenia świata, a nawet więcej, decydują o tym, co
w otoczeniu jest dostrzegane, a co nie. Orientacja człowieka w otoczeniu (sytuacji) ma więc
charakter subiektywny i selektywny, wyznaczona jest przez charakterystyczne cechy
odzwierciedlających rzeczywistość schematów poznawczych. .Schemat jest wzorcem
poznawczym i jako taki, nie jest kopią rzeczywistości, ale stanowi jej specyficzną idealizację:
reprezentuje jej najbardziej typowe i zasadnicze elementy i właściwości Schematy poznawcze
charakteryzują się określonymi właściwościami. Zwraca się uwagę na ich aspekt treściowy oraz
formalny. Aspekt treściowy odnosi się do rodzaju informacji o danych wymiarach
rzeczywistości. Cechy formalne schematów dotyczą stopnia ich złożoności, abstrakcyjności,
otwartości. Złożoność schematów odnosi się do liczby wymiarów, które bierze dana osoba pod
uwagę przy ocenie zjawisk. Wiele danych empirycznych wskazuje, że stopień złożoności struktur
poznawczych odgrywa ważną rolę w zachowaniu. Im człowiek posiada bogatsze doświadczenie
osobiste, tym rzadziej spostrzega świat w kategoriach dychotomicznych ( czarno-białych"), tym
łatwiej dostrzega subtelne różnice między ludz
mi, tym trafniej ocenia zdarzenia, tym jest bardziej
giętki i plastyczny w działaniu. Stopień abstrakcyjności (versus konkretności) struktur
poznawczych wyznaczony jest poziomem ogólności pojęć. Podkreśla się, iż struktury bardziej
abstrakcyjne czynią orientację doskonalszą, względnie niezależną od kontekstu sytuacyjnego.
Stopień otwartości struktur poznawczych uważany jest za jedną z najważniejszych cech
formalnych. Struktury można nazwać otwartymi, gdy ulegają zmianom pod wpływem nowych
informacji, gdy człowiek zmienia przekonania o świecie w miarę poznawania rzeczywistości.
Oczywiście bardzo wysoki stopień elastyczności (otwartości) struktur, implikujący nadmierną
zmienność przekonań, nie ma charakteru funkcjonalnego, staje się podstawą braku integracji
wewnętrznej, poczucia niestabilności własnej tożsamości. Na ogół jednak ludzie wykazują
tendencje do utrzymywania swoich schematów, nawet gdy pierwotne dane je wspierające zostały
podważone. Zjawisko to określane jest efektem uporczywości. Efekt ten znajduje szczególne
odzwierciedlenie w odniesieniu do przekonań dotyczących własnej osoby. Interpretowane to jest
naturalnym dążeniem ludzi do podtrzymywania samooceny (obrazu własnej osoby) i co ważne,
niezależnie od poziomu poczucia własnej wartości. Uporczywe utrzymywanie schematu własnej
osoby występuje zarówno u osób o wysokiej, jak i niskiej samoocenie. Efekt uporczywości
dotyczący także schematów odnoszących się do innych osób. Ludzie często nie rewidują swoich
przekonań o innych osobach bądz
o zdarzeniach. Co więcej, występuje tu proces zwany
samospełniającym się proroctwem, który na zasadzie mechanizmu sprzężenia zwrotnego,
podtrzymuje i utrwala pierwotny schemat. Samospełniające się proroctwo polega na tym, że
ludzie niekiedy bezwiednie zachowują się w sposób wspierający oczekiwania wobec nich
kierowane. Rezultaty badań empirycznych dowodzą, że samospełniające się proroctwa są nie tyle
wynikiem celowego dążenia człowieka do potwierdzania własnych schematów, co raczej pojawia
się w sposób nieświadomy i mimowolny. Nawet gdy ludzie próbują traktować innych bez
uprzedzeń, ich schematy aktywizowane są niespostrzeżenie  jest to proces nie poddający się
wolicjonalnej kontroli. Psychologowie reprezentujący kierunek poznawczy tendencję ludzi do
utrzymywania posiadanych struktur poznawczych wyjaśniają, odwołując się do podstawowej
potrzeby psychicznej człowieka, jaką jest potrzeba sprawowania kontroli poznawczej. Kontrola
poznawcza zawiera w sobie m.in. poczucie wyjaśnialności. Poczucie zaś wyjaśnialności
umożliwia przewidywalność zdarzeń. Liczne koncepcje podkreślają nadzwyczaj zgodnie, że
ludzie wolą sytuacje przewidywalne (tj. takie, w których posiadają wiedzę na temat tego co się
zdarzy) niż nieprzewidywalne (tj. takie, w których wiedzy tej nie posiadają). Wielu badaczy
lansuje tezę, że ludzie jednak zorientowani są nie tyle na poszukiwanie informacji o jak
największej diagnostyczności, co raczej na zdobywanie informacji ugruntowujących ich
dotychczasową wiedzę. Nie są więc z reguły motywowani do poszukiwania danych, które
mogłyby rzeczywiście zweryfikować posiadane teorie o sobie, o innych i o świecie.
.
. ll
l l
l
l
 l
 l l l
l l
l
l l  
 l
l l
l l
l
l
l
l l
l l l
l
l
l
l
l
l
l l l
l l l l l
.
l l l
l
l
l l
l
 l l
l l l l
l
l
l l
l l
l l
l l
l l
l
l l
l l
l l l
l
l
l
 l
l
l l
l
l
l l
l l
 l l
l l
l
l
l l
l
l l
l
l
l
l l
l
l
l
l
l
. l
l
l
l
l
l l
l
l
l l
l
l l
 l .
l
l
l l l
l l l
l
l l
l l
l
l
l l
l
l
l
l l
l
l
l
.
 l l
l l l
l l
l
l
l l l
l
l
l l
l
l l l l l l
l l l
l l l
l
l
l
l
l
l l
l
l l
l
l
l l
.
 .
l
l l
l
l l
l
l l
l
l
l
l
l
l
l l
l l
l l
l l l
l
l .
 l
l
l
l
l
l
l l
l l
l
l l
l
l
l l l
l
l
l
 l
l l
l
l
l
l l l
l
l l
l
l l
l
l
l
l
l
l l
l . l .
l . l
. l
 .
.
l
l l l l
l
l l
l .
.
l
l l
l l
. l l
. l
l l
l . l l l l l
l l l l
.
l l l
l l
l l
l
l l l
l l l
l l l l l
l
l l
l
l l l
l l
 l l
l
l l l
l l l
l l
l
l
l l
l
l l
l
l
l
l l l l
l
l l l l
l
l l
l l
l l l
l
l l
l
l
l l
l
l
l
 l
l
l l l
l l
l
l l
l l
l l l
l
l l l
l
l l
l l
l l l
l l l l
l l
l l l l
l
l
l l
 l
l
.
l
l l
. l l
l l
l
l
l
l
l l l
l
l l
l
l l
.
.
 l
l l
l
l
l
l l l
l
l l
l l
l
l
l l
l
l l
l
l
 l
l
l l
l l
l l l
l
l
l
l
l
l
l l l
l l l
l
 l
l l
l
l
l l l
l l
l l
l
l l l
l l l l
l l
l
l l l l l
l
l
l
l
l
l l l l l
l
l
l l
l
 l
l
l l
l l l
l l l l
l l
l
l
l
l l
l l l
l l
l
l l l l l
l
l l
l l
l l l
l l l l
l
l l l l
l l l
l l l
l l
l
l l
l l l l l
l l
l l
l
 l
l
l l
l
l
l l l l
l
l l
l l l
l
l l l
l
l l
l l
l l
l l
l
l
l
l
l l
l l l
l l
l l
l
l l
l
l l
l l
 l
l
l l l
l l l
l
l
l l l l
l
l
l l
l l
l
l
l l
l l
l
l
l l l l
l l
l
l l
l
l l
l l
l
 l
l l
l l l
l l
l
l l
l
l
l
l
l
l l l
l
l l
l
l
l
l l l
l l l
l
"
"
"
 l l l
l
.
ll
l
l
l
l
"
l l
"
l l
l
" l
l
l
"
"
"
" l
"
"
l
 l
l l
l
Z poznawczego punktu widzenia inteligencja to sprawne posługiwanie się umysłem. A
zatem, jej z
ródła leżą w mechanizmach przetwarzania informacji ( sprawne uczenie się,
zasobna uwaga, pojemna pamięć robocza, trafnie dobrane strategie poznawcze, rozwinięte
mechanizmy metapoznawcze).
Poznawcze korelaty inteligencji
(wyróżnione w oparciu o wyniki badań elementarnych procesów poznawczych  EPP)
Hunt, Lunneborg, Lewis  pionierzy nowego (poznawczego) podejścia do badań inteligencji.
Uznali, że różnice indywidualne w sprawności posługiwania się językiem można wyjaśnić
różnicami w zakresie EPP. Wykorzystali schemat badań Posnera i Mitchella (identyfikacja
dużych i małych liter; dłuższy czas reakcji przy porównaniu A-a �! identyczne znaczenie, inny kształt,
niż A-A lub a-a �! identyczne znaczenie i kształt; przyczyna: przy A-a potrzebny dodatkowy etap
przetwarzania, wykorzystujący pamięć długotrwałą). Wyniki: osoby uzdolnione językowo
szybciej identyfikują znaczenie liter, tj. szybciej sięgają do magazynu leksykalnego.
Były to badania korelacyjne. A jaki jest kierunek zależności inteligencja  EPP? 2 podejścia:
 wyjaśnienie odgórne (top-down)  inteligencja wpływa na EPP
 wyjaśnienie oddolne (bottom-up)  EPP determinują inteligencję
Badania Hunta & Co. zapoczątkowały lawinę eksperymentów nad poznawczymi korelatami
zdolności umysłowych. Schemat badań: mierzono parametry wykonania elementarnych zadań
poznawczych  EZP (czas reakcji, poprawność) oraz IQ (testy Wechslera, Ravena) i szukano
korelacji pomiędzy natężeniem cechy (np. inteligencji ogólnej) a czasem i poprawnością
wykonania EZP. Wnioski z badań: osoby bardziej inteligentne mają przewagę nad mniej
inteligentnymi w zakresie:
 weryfikacji treści zdań,
 decyzji semantycznych,
 tempa rotacji mentalnej,
 funkcjonowanie pamięci krótkotrwałej
 & i uwagi.
Niektórzy (np. Jensen) uważali, że inteligencja to szybkość przetwarzania informacji.
Ale&
Inni (por. niżej) traktowali czas reakcji jako wskaz
nik tego, jak osoba radzi sobie z zadaniem.
Hunt  korelatem zdolności werbalnych nie jest  zwykły czas reakcji, lecz czas dostępu do
leksykonu umysłowego.
Nęcka, Rychlicka (zmiany czasu reakcji przy obchodzeniu w wyobraz
ni konturów figur; zakręt w
lewo i w prawo zaznaczane były przyciśnięciem odpowiednich przycisków)  korelaty inteligencji
ogólnej to wskaz
niki dynamiki czasu reakcji (wskaz
niki przyspieszenia, zwrotności, inercji,
antycypacji). Wyniki: osoby bardziej inteligentne (test Ravena)  niższy wskaz
nik inercji
(wniosek: jednym z wyznaczników inteligencji jest łatwość zmiany sposobu reagowania w EZP
giętkość przebiegu EPP).
Poznawcze komponenty inteligencji
Sternberg  dekompozycja  inteligentnego procesu poznawczego (dobrą miarą inteligencji
płynnej lub ogólnej są zadania wymagające rozumowania indukcyjnego zadania wymagające
wykorzystania analogii, uzupełnianie serii, kategoryzowanie, logiczne uzupełnianie wzorców).
Model myślenia przez analogię (Sternberg)  5 etapów procesu poznawczego:
1. kodowanie poszczególnych składników analogii,
2. wnioskowanie pomiędzy dwoma pierwszymi składnikami (pojazd, samochód), l
l
3. umiejscowienie trzeciego składnika (owoc) w logicznej strukturze analogii,
4. wykorzystanie wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii
w celu wybrania poprawnej odpowiedzi,
5. udzielenie odpowiedzi na pytanie.
Analiza komponentowa (Sternberg)  pomiar czasu potrzebnego na wykonanie różnych wersji
zadania (weryfikacja trafności modelu myślenia przez analogię z jakich operacji składa się
proces intelektualny i jaka jest relatywna ważność każdego etapu). Wyniki: osoby bardziej
inteligentne reagują szybciej, ale wolniej dokonują wstępnej analizy zadania.
y
ródła różnic indywidualnych w ujęciu komponentowym (Sternberg):
1. liczba i rodzaj komponentów,
2. reguła ich zestawiania w proces poznawczy,
3. kolejność komponentów,
4. reguła kończenia przez nie aktywności,
5. czas i poprawność ich działania,
6. rodzaj reprezentacji poznawczej, w obrębie której owe komponenty działają.
Komponentowa teoria inteligencji Sternberga (1980)  komponenty:
 wykonawcze  odpowiedzialne za wykonywanie konkretnych zadań (niektóre uniwersalne,
np. kodowanie);
 nabywania wiedzy  przyswajanie informacji, porównywanie ich z już posiadanymi i
tworzenie funkcjonalnie sensownych kombinacji jednostek informacji;
 metakomponenty (nadrzędne)  planowanie i kontrola procesu poznawczego.
Póz
niej Sternberg uznał, że teoria komponentowa jest subteorią triadowej teorii inteligencji i
opisuje inteligencję jako wewnętrzny proces wykonawczy (pozostałe dwie subteorie to: subteoria
doświadczeniowa i kontekstualna).
Wcześniej analiza czynników intelektualnych (Carroll, 1976)  EZP leżące u podłożą
poszczególnych zdolności i składające się na proces rozwiązywania zadań intelektualnych:
1. monitorowanie procesu przebiegu innych procesów poznawczych,
2. selektywny obiór informacji,
3. rejestrowanie wrażeń zmysłowych w buforze pamięci sensorycznej,
4. rozpoznawanie wzorców percepcyjnych,
5. kodowanie (tworzenie umysłowej reprezentacji bodz
ca),
6. porównywanie bodz
ców,
7. integrowanie nowej informacji z wcześniej utworzoną reprezentacją poznawczą,
8. przywoływanie z pamięci informacji zgodnej z wcześniej utworzoną reprezentacja
poznawczą,
ll
9. przekształcanie elementów reprezentacji poznawczej,
l
10. nadzór nad wykonaniem reakcji.
l
l
Inteligencja a uczenie się
Hipoteza Sternberga (1985)  inteligencja powiązana jest z szybkim automatyzowaniem
procesów poznawczych. Osoby inteligentne szybciej automatyzują procesy poznawcze
wykonują wiele czynności płynnie, szybko, bez wysiłku i konieczności świadomej kontroli.
Akerman i Schneider  inteligencja jako
ogólna zdolność poznawcza ważna jest

tylko w pierwszej fazie uczenia się, w
drugiej  szybkość percepcyjna, w trzeciej   l

zdolności psychomotoryczne.
Nęcka (1999)  nie stwierdził, aby osoby bardziej inteligentne szybciej automatyzowały procesy
poznawcze przy wykonywaniu zadania Navona (wymagającego przezwyciężenia efektu
interferencji między niespójnymi aspektami bodz
ca).
Związki inteligencji z tempem automatyzacji EZP nie są jasne.
Inteligencja może być widziana jako czynnik sprawczy szybkości, skuteczności i trwałości
nabywania wiedzy lub jako złożona cecha, u podłoża której leżą zjawiska automatyzacji
procesów poznawczych. Związki inteligencja  uczenie się mogą być obustronne, a ponadto
zapośredniczone przez inne procesy lub wyznaczniki inteligentnego zachowania.
Inteligencja a uwaga
Hunt i Lansman (1982)  poznawczym podłożem inteligencji są zasoby uwagi, tj. wielkość
 mocy przetworzeniowej systemu poznawczego.
Stankov  badani wykonywali równolegle dwa zadania. Korelacje poziomu wykonania zadań
poznawczych z miarami inteligencji płynnej i skrystalizowanej były wyższe wówczas, gdy
prezentowano równolegle dwa zadania, niż gdy badani wykonywali tylko jedno zadanie; związki
silniejsze w przypadku inteligencji płynnej niż skrystalizowanej. Wniosek: Inteligencja (zwł.
płynna) zależy od wielkości zasobów uwagi.
Nęcka  ocena podst. parametrów uwagi ( selektywność, wielkość zasobów, wytrzymałość,
odporność na dystrakcję); zadanie pierwotne (prezentowane na kilku poziomach trudności) i
doładowujące (wykonywane równolegle). Wyniki: (1) Wszyscy gorzej radzą sobie przy
wykonywaniu 2 zadań równoległych, ale osoby inteligentne tracą relatywnie mniej. (2) Wzrost
poziomu trudności zadania pierwotnego w mniejszym stopniu odbijał się negatywnie na
wykonaniu obu zadań przez osoby inteligentne. Wniosek: Osoby inteligentne mają
zwiększoną pulę zasobów uwagi.
Hipoteza przełączania zasobów uwagi (Nęcka)  rozwiązywanie zadań intelektualnych
wymaga chwilowego zignorowania pewnej czynności poznawczej w celu skoncentrowania się
na innej, chwilowo ważniejszej. Czynność zignorowana nie zostaje całkowicie pozbawiona
zasobów, ale traci pierwszeństwo w ich przydziale słabsze jej wykonanie. Osoby o większej
puli zasobów mogą przydzielić czynności chwilowo ignorowanej stosunkowo więcej zasobów
(np. 50%, a nie 25% wymaganych), więc lepiej ją wykonują.
Inteligencja a pamięć robocza
Baddeley  pamięć krótkotrwała (robocza) chwilowo przechowuje
informacje (w tzw. pętli artykulacyjnej lub szkicowniku wzrokowo-
przestrzennym; informacje te są przetwarzane przez centralny system
wykonawczy) i bierze udział w bardziej złożonych czynnościach

poznawczych. A zatem, pamięć robocza to nadrzędny mechanizm l
bieżącego przetwarzania informacji.

l l
Kyllonen i Christal (1990)  inteligencja płynna jest prawie tym
samym, co pojemność pamięci roboczej (WM  working memory)
Nęcka (1992)  o inteligencji może decydować nie tylko pojemność WM, ale też wolne tempo
samoistnego zanikania informacji przechowywanej w pamięci bezpośredniej. Szybkość
dokonywania operacji w WM nie ma większego znaczenia.
Susan Embretson (1995)  składniki inteligencji płynnej: pojemność WM + ogólna kontrola
poznawcza.
Pojemność WM ma zasadnicze znaczenie dla poziomu IQ. Bardziej pojemna pętla
artykulacyjna daje przewagę w zadaniach wymagających operacji kombinatorycznych
(sprawdzenie wszystkich możliwych zestawień elementów). Osoby o pojemniejszej pamięci
częściej dochodzą do rozwiązań trudnych, złożonych problemów. Pojemna pętla przewaga w
sytuacjach wymagających utrzymania rosnącego zbioru informacji w aktywnej postaci, do
natychmiastowego przetworzenia (zadania werbalne, zwł. produkcja i rozumienie mowy oraz
rozumienie tekstu).
Inteligencja a strategie poznawcze
Strategie poznawcze  swoisty, jakościowo odrębny sposób wykonania zadania; są mniej
trwałe od stylów poznawczych, mają węższy zakres. Typy:
 werbalna vs wyobrażeniowa
 analityczna vs globalna
Wysoki poziom inteligencji wiąże się ze strategią analityczną. Osoby inteligentne łatwiej
zmieniają strategię. Niski lub średni poziom IQ możę być do pewnego stopnia kompensowany
przez wybór odpowiednich strategii poznawczych, a to jest uwarunkowane czynnikami
osobowościowymi (np. osoby o wysokich wynikach w skali otwartości �! model Wielkiej Piątki,
uzyskują wysokie wyniki IQ gdy stosują strategie werbalną, osoby o niskiej otwartości  gdy
strategia wyobrażeniowa).
Baron  trzy wymiary inteligencji: (1) etapy przetwarzania informacji, (2) strategie zmagania
się z zadaniem, (3) style poznawcze. Wyróżnia on strategie lokalne (związane z wykonywaniem
wąskich klas zadań) oraz centralne (ważne dla wszystkich zadań poznawczych). Istotne dla
inteligencji są strategie centralne, gdyż umożliwiają (1) poszukiwanie związków między
informacjami przechowywanymi w pamięci i nowymi, (2) analizę wspólnych cech bodz
ców
należących do różnych kategorii oraz (3) sprawdzanie przebiegu i wyniku czynności
poznawczych. Strategie centralne decydują o poziomie inteligencji ogólnej.
Inteligencja a kontrola poznawcza
Czynniki metapoznawcze  odpowiadają za planowanie czynności, nadzór (monitorowanie) i
kontrolę nad ich wykonaniem, a także za analizę informacji zwrotnych i procesy uczenia się.
Nadzór  przepływ info z poziomu  zwykłych procesów poznawczych na poziom  meta ,
kontrola  przepływ w odwrotnym kierunku
Funkcje metakomponentów (nadrzędnych składników kontrolnych) w rozwiązywaniu zadań
poznawczych (Sternberg):
1. dostrzeżenie problemu,
2. jego zdefiniowanie,
3. wybór właściwego zestawu komponentów wykonawczych,
4. wybór strategii decydującej o kolejności i układzie komponentów,
5. wybór poznawczej reprezentacji problemu (np. wyobrażeniowej lub werbalnej),
6. właściwe lokowanie zasobów uwagi,
7. monitorowanie przebiegu procesu poznawczego,
8. odbiór informacji zwrotnych na temat realizacji zadania,
9. decydowanie czy i w jakim stopniu info zwrotna ma być wykorzystana,
10. praktyczne wykorzystanie wniosków z analizy info zwrotnych.
Sternberg przypisuje metakomponentom zasadniczą rolę w procesach intelektualnych.
Upatruje w nich możliwości alternatywnego wyjaśnienia czynnika g, a właściwie tego, że wyniki
większości testów IQ są wzajemnie skorelowane (�! konieczność wykorzystania w każdym
zadaniu określonych megakomponentów).
Susan Embretson (1995)  Test Rozumowania Abstrakcyjnego (132 zadania zróżnicowane
pod kątem wymagań stawianych WM). Wyniki: pojemność WM wyjaśnia 48% wariancji testu
inteligencji ogólnej, zaś siła kontroli poznawczej  71% wariancji (oba czynniki łącznie  92%).
Ponadto, WM oraz procesy kontroli są pozytywnie (słabo) skorelowane.
Efekt interferencji (mierzony np. w zadaniach Stroopa lub Navona) jest słabszy w przypadku
osób inteligentnych (skuteczność hamowania narzucającej się, niepoprawnej, reakcji w celu
uruchomienia reakcji poprawnej, może być pośrednią miarą indywidualnej sprawności w
zakresie poznawczej kontroli procesu rozwiązywania zadania).
Im wyższy poziom uzdolnień, tym lepsza kontrola poznawcza, czyli zdolność hamowania
niepoprawnego (niepożądanego) procesu poznawczego.
y
ródło: Nęcka, E. (2003). Inteligencja. Geneza, struktura, funkcje. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne (s. 65-92).
l
"
"
"
" l
"
"
l l
l
. . . . l
l
1.
l
"
" l
l
l l
l l l
l l l
l l
l l
2.
l
l
l l l
l l
l l
l
l l
l l l
l
3.
l
"
" l
" l
l l
 l l l
l
l l
l
l l l
" l
" l l
" l l l l
" l l
4. l
l l l l
l l
l
" l l
" l l
" l l
l l
l l l
l
l
l l l
l
 l l l l l
l l l
l
l l l
. . . .
1.
l
l
" l
l l
l
l
l
" l
l l
" l l
l
2. l
l l
" l
" l
l
" l
" l
" l
3.
l l l l
l l l l
l
4.
l
"
" l
"
"
"
. .
1. l
l
" l
l
" l l l l
l
l
2.
. .
l l l
l
l l l l
l l
3.
l
l l
"
" l
"
"
" l
l
l
l l
l
 l
l l
l
l
l
Aronson: Serce i umysł - Rozdział 4, od str. 148.
Nęcka, Orzechowski, Szymura: Psychologia poznawcza  Rozdział 12, od str. 550.
Kilka przykładów jest ze strony internetowej:
http://sciaga.nauka.pl/index.php/id=index/dept=54/cath=221/sc_id=10583/title=RNICE_MIDZY
_HEURYSTYK_A_ALGORYTMEM Tam też są wymienione i krótko opisane inne heurystyki,
których nie mieliśmy na zajęciach.
Ilość informacji dopływających do naszego umysłu znacznie przekracza możliwości ich
dokładnego, analitycznego przetworzenia, podobnie jak liczba podejmowanych na co dzień
decyzji znacznie przekracza nasze możliwości ich przemyślanego podejścia.
W tej sytuacji nasz umysł ucieka się do heurystyk, czyli uproszczonych reguł
wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny.
Bardzo często formułowaniu sądu za pomocą heurystyk towarzyszy subiektywne przekonanie o
ich słuszności.
Heurystyki są nieświadomie stosowanymi  drogami na skróty w przetwarzaniu
informacji postulowanymi pierwotnie przez Kahnemana i Twerskiego, którzy nawiązali do
rozróżnienia między algorytmem (niezawodną, choć często złożoną metodą rozwiązywania
problemu) a heurystyką (metodą prostą, zawodną, choć zwykle skuteczną).
Nie ma gwarancji, iż wnioski dotyczące rzeczywistości, które ludzie wyciągają za
pomocą heurystyk, będą poprawne. Niekiedy heurystyki są nieodpowiednie do wykonywanego
zadania albo są niewłaściwie zastosowane i wtedy prowadzą do błędnych ocen. W większości
wypadków są one jednak wysoce funkcjonalne i dobrze nam służą.
Funkcje:
Po pierwsze, ludzie stosują proste, lecz zawodne heurystyki, bo nie mają innego wyjścia.
Wykonanie skomplikowanych obliczeń wymaga czasu, umiejętności i wolnych zasobów
poznawczych. Niespełnienie chociażby jednego z tych trzech warunków sprawia, że musimy
skorzystać z prymitywnych narzędzi o ograniczonej skuteczności.
Po drugie, ludzie nie są ewolucyjnie przystosowani do korzystania z zaawansowanych metod
oceny prawdopodobieństwa lub z innych reguł naukowego wydawania sądów. Nasi przodkowie
nie dysponowali narzędziami intelektualnymi wypracowanymi dopiero przez nowoczesną naukę.
Tymczasem zadania, które zwykle daje się ludziom w badaniach nad wydawaniem sadów,
operują właśnie kategoriami rachunku prawdopodobieństwa i innych dziedzin nauki.
Po trzecie proste heurystyki mają też tę zaletę, że umożliwiają sformułowanie poprawnego sądu
osobom, które bez nich byłyby skazane na porażkę ze względu na brak wymaganych zdolności
intelektualnych.
Heurystyka dostępności:
To nieformalna reguła umysłowa, na mocy której ludzie wydają sąd kierując się tym, jak
łatwo mogą coś przywołać do świadomości poprzez przypominanie sobie przykładów, z którymi
spotkali się wcześniej (w prasie, mediach, wśród znajomych). Innymi słowy kierują się tymi
przesłankami lub elementami wiedzy, które są dostępne i łatwe do wydobycia z pamięci, a
ignorują te, które są trudno dostępne.
Przykład - ktoś podwozi nas samochodem. Decyzja czy zapniemy pasy przypuszczalnie będzie
zależała od tego, jak oceniamy prawdopodobieństwo, że tego dnia może się zdarzyć wypadek. Na
tę ocenę może wpłynąć to, jak łatwo przypominamy sobie przykłady wypadków
samochodowych. Jeśli np. bliska nam osoba doznała poważnych obrażeń kolizji lub właśnie
przeczytaliśmy w gazecie o wstrząsającej katastrofie drogowej to najprawdopodobniej bardziej
będziemy skłonni zapiąć pasy.
W wielu sytuacjach heurystyka dostępności jest dobrą strategią. Jednakże niekiedy to, co jest
dostępne w naszej pamięci, ma charakter nietypowy i prowadzi do błędnych ocen (np. częste jest
przekonanie, że więcej osób traci życie w płomieniach niż na skutek utonięcia, ponieważ
wypadki śmierci w wyniku pożaru mają większe szanse znalezienia się w relacjach środków
przekazu i tym samym są bardziej dostępne w pamięci ludzi).
Heurystyka reprezentatywności:
To uproszczona metoda wnioskowania polegająca na tym, że klasyfikacji czegoś dokonuje się na
podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego. Innymi słowy przy formułowaniu sądu
za pomocą tej heurystyki ludzie kierują się tym, czy dany obiekt lub zdarzenie jest, według nich,
charakterystycznym egzemplarzem szerszej klasy obiektów lub zdarzeń.
Przykład - kategoryzując ludzi np. do zawodów, opieramy się na informacji, jak dalece dana
osoba wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danego zawodu. Jeśli ktoś jest cichy,
zgarbiony, zamknięty w sobie i nosi okulary, założymy, że jest raczej bibliotekarzem niż
rolnikiem.
Heurystyka zakotwiczenia/ dopasowania:
To uproszczona metoda wnioskowania, która polega na posłużeniu się jakąś liczbą czy wartością
jako punktem wyjściowym i następnie na sformułowaniu odpowiedzi na pytanie przez
zmodyfikowanie tej wartości stanowiącej zakotwiczenie.
Przykład  np. profesor ekonomii prosi grupę o oszacowanie, jaki procent ludzi w Polsce ma
dochód o wartości co najmniej 15 000 złotych. Ktoś podaje odpowiedz
, że 25%. Profesor
stwierdza, że jest ona błędna i prosi byśmy to my próbowali zgadnąć. W tym momencie
większość osób posłuży się jako punktem wyjściowym (zakotwiczeniem) wartością 25%.
wysuniętą przez pierwszą osobę. Badania wykazały, że oszacowania nie są zbyt odległe od
punktu zakotwiczenia, tzn., że nasze oszacowanie przypuszczalnie byłoby dość bliskie wartości
25%.
Niekiedy ludzie zbyt silnie polegają na heurystyce zakotwiczenia, która może również prowadzić
do błędnych oszacowań. Stwierdzono, że w niedostatecznym stopniu modyfikują oni wartość
wyjściową, nawet kiedy wiadomo, że jest ona nieprawdziwa.
Heurystyka symulacji:
To wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację (wyobrażenie) przebiegu zdarzeń. A
atwość
symulacji wpływa na treść sądu  to, co łatwo nam sobie wyobrazić, zdaje się być bardziej
prawdopodobne, a z kolei sporadyczne zrządzenia losu oceniamy jako mniej wiarygodne.
Przykład - codzienne dziesięciominutowe oczekiwanie na opóz
niony autobus do pracy nie
wzbudza negatywnych emocji, ale 3-minutowe opóz
nienie pociągu, gdy jesteśmy na urlopie,
potrafi wyprowadzić nas z równowagi.
W całym naszym życiu nawiązujemy liczne znajomości z innymi ludz
mi.
W okresie dzieciństwa są to bardzo ważne związki łączące nas z rodzicami, krewnymi;
w miarę dorastania znaczenia nabierają inne relacje: przyjaciele, koledzy, wchodzimy
w związki romantyczne. Wszystkie codziennie wydarzenia wiążą się z kontaktami interpersonalnymi,
które w dużym stopniu decydują o jakości naszego życia. Nie potrafimy żyć bez innych ludzi. Uczucie
samotności i brak koneksji sprawiają, że czujemy się mało ważni, bezsilni, bezradni wyalienowani. Grono
bliskich przyjaciół i dalszych znajomych jest nam potrzebne jak powietrze, tak jak ważna jest ich opinia o
nas.
Do potrzeb psychicznych można zaliczyć potrzebę afiliacji (bliskiego związku), opieki i
bezpieczeństwa, kontaktów społecznych, przynależności grupowej, uznania, aprobaty, akceptacji, nowych
przeżyć, poznawczą i estetyczną Afiliacja to podstawowa potrzeba obecności innych ludzi. Jedna z
najgorszych kar dla człowieka jest skazanie go na samotność i pozbawienia styczności z drugim
człowiekiem. Ludzie szczególnie chętnie przebywają z innymi w przyjemnych okolicznościach bądz
w
sytuacjach zagrożenia. Dzieje się tak wtedy, gdy chcemy się dobrze bawić, gdy czujemy się zaniepokojeni
lub przestraszeni  poszukujemy obecności ludzi. Natomiast unikamy towarzystwa w pewnych
nieprzyjemnych sytuacjach  przed ważną rozmową, kiedy oblaliśmy test oraz sytuacji, które wymagają
dłuższego skupienia. Lęk zwiększa potrzebę afiliacji. Z zagrożeniem napotkanym na naszej drodze
zwracamy się do ludzi o większym niż nasze doświadczeniem w nadziei, że złagodzą trapiące nas lęki lub
przynajmniej przekażą nam jakąś informację.
Trzy najważniejsze motywy skłaniające ludzi do kontaktów społecznych to: porównywanie
społeczne, redukcja lęku i poszukiwanie informacji. W myśl teorii porównań społecznych ludzie chcą
porównać swoje uczucia i reakcje z tymi, jakie przejawią ludzie znajdujący się w takim samym położeniu.
To zrozumiałe, że w okolicznościach budzących lęk wolimy przebywać z ludz
mi, którzy przeżyli podobna
sytuację, jest to próba obniżenia strachu poprzez wsparcie emocjonalne i pocieszenie. Można zauważyć
istotne różnice w cechach i zachowaniach ludzi o dużej potrzebie afiliacji oraz tych, u których ta
potrzeba jest niewielka. Tym pierwszym zależy na tworzeniu i utrzymaniu pozytywnych związków z
innymi, mają tendencję do uważnego obserwowania innych w interakcjach społecznych. Są
przyjacielscy i na ogół cieszą się popularnością, drugiej strony zależy na akceptacji. Boją się
odrzucenia i nie obrażają innych, wykazując wysoki poziom lęku w sytuacjach społecznych.
Potrzeba afiliacji należy do podstawowych potrzeb człowieka, ale u niektórych jest ona większa, a u
innych mniejsza.
We wczesnym dzieciństwie potrzebę afiliacji zaspokaja matka, jednak w miarę dorastania afiliacja
przyjmuję formę koleżeństwa, przyjaz
ni. Zablokowanie tej potrzeby powoduje poczucie zagrożenia,
stany lękowe, brak pewności siebie. Dzieci, których potrzeby towarzystwa nie są zaspokojone
znajdują zwykle jakąś namiastkę zaspokajającą te potrzeby. Namiastką rzeczywistych towarzyszy
mogą być towarzysze fikcyjni, bądz
zwierzęta.
Myers Psychologia str.449-450
Potrzeba przynależności
Więzi społeczne zwiększały szanse przeżycia przodków. Dzięki utrzymywaniu dzieci w pobliżu
opiekunów przywiązanie stało się potężnym impulsem w dążeniu do przetrwania. Ci, którzy doświadczyli
przywiązanie, częściej jako dorośli łączyli się w pary, aby wydać na świat potomstwo, i pozostawali
razem, aby wychowywać je do wieku dojrzałego.
Szanse przeżycia zwiększała również współpraca w grupie. Walcząc w pojedynkę, nasi
przodkowie nie byli zbyt bojowi. Jako myśliwi nauczyli się jednak, że sześć rąk znaczy więcej niż dwie.
A
ącząc się w grupy, zyskiwali też ochronę przed drapieżnikami i wrogami. Skoro ci, którzy odczuwali
potrzebę przynależności, mogli łatwiej przetrwać i rozmnażać się, ich geny z czasem zaczęły dominować.
Nieunikniony skutek: człowiek jest od urodzenia istotą społeczną. W każdym ludzkim społeczeństwie na
całym świecie ludzie przynależą do grup.
Potrzeba przynależności zabarwia nasze myśli i emocje. Ludzie spędzają mnóstwo czasu na
rozmyślaniu o swoich rzeczywistych i upragnionych związkach. Nawiązując bliski kontakt, przeżywamy
radość. Wiele z naszych zachowań społecznych zmierza do wytworzenia ściślejszych związków
przynależności  zyskania większej akceptacji społecznej i pełniejszego włączenia do grupy. Aby uniknąć
odrzucenia, zwykle dostosowujemy się do norm grupowych i staramy się wywierać korzystne wrażenie.
Aby zdobyć przyjaz
ń i szacunek kontrolujemy swoje zachowanie, mając nadzieję, że zrobimy dobre
wrażenie. Potrzeba przynależności wytwarza głębokie przywiązanie, ale również powoduje zagrożenia. Z
potrzeby określenia się jako  my powstają kochające się rodziny, wierne przyjaz
nie i zgrane zespoły, ale
również gangi nastolatków, rywalizacja etniczna i fanatyczny nacjonalizm.
Staramy się przeciwdziałać zrywaniu więzi społecznych. U większości z nas zażyłość
przyczynia się do większej sympatii, a nie do lekceważenia. Poznawszy się w szkole, na obozie, podczas
urlopu, nie chcemy dopuścić do rozpadu grupy. W nadziei podtrzymania kontaktów obiecujemy
zadzwonić, napisać, ponownie się spotkać. Rozstanie wzbudza niepokój. Ze względu na przywiązanie
ludzie mogą czasem trwać w związkach, w których doznają krzywd; lęk przed osamotnieniem wydaje się
niekiedy gorszy niż doświadczenie emocjonalnej lub fizycznej przemocy.
Kiedy coś zagraża naszym więziom społecznym lub je niszczy, opanowują nas negatywne
emocje. Po śmierci małżonka często wydaje się, że życie stało się puste i bezcelowe. Dorośli, którym
odmówiono akceptacji i włączenia do grupy, przeżywają depresję. W momencie zagrożenia potrzeby
przynależności ogarnia nas lęk, zazdrość, samotność i poczucie winy. Ludzie cierpią nawet wtedy, gdy
rozpadają się złe związki. W prowadzonym przez szesnaście lat sondażu wykazano, że osoby
rozwiedzione lub pozostające w separacji o połowę rzadziej niż małżonkowie określali się jako bardzo
szczęśliwi (Inglehart, 1990). Po rozstaniu uczucie samotności i gniewu jest czymś zwyczajnym.
Motywacja do przebywania z innymi ludz
mi zwiększa się pod wpływem zagrożeń. Wykazano,
że dzieje się tak między innymi, dlatego, że inne osoby stają się dla podmiotu potencjalnym z
ródłem
wielu istotnych informacji o wielkości niebezpieczeństwa i o możliwościach jego uniknięcia czy
zminimalizowania. Przyczyn wyraz
nych różnic indywidualnych w zakresie potrzeb afiliacyjnych
doszukiwano się przede wszystkim w procesach socjalizacyjnych.
Afiliacja niesie ze sobą korzyści np. poprzez przyjaz
nie (Steve Duck) daje nam poczucie
przynależności, niezawodności, dostarczają punktu zaczepienia dla naszych opinii, dają okazję do
mówienia o sobie, do zapewnienia pomocy, do wsparcia osobowości, istotna jest rola podobieństwa na
głębszy poziomie (podobne schematy interpretacji świata).
Człowiek posiadając niezaspokojoną potrzebę przynależności będzie odczuwał głód stosunków
międzyludzkich, będzie próbował znalez
ć miejsce w swojej grupie. Może odczuwać osamotnienie,
ostracyzm, odrzucenie, udrękę braku przyjaciół. Wg Maslowa pewna część młodzieżowych grup protestu
jest motywowana głębokim głodem łączenia się w grupy, głodem kontaktu, rzeczywistej wspólnoty w
obliczu wspólnego wroga, jakiegokolwiek wroga, który stwarzając po prostu zewnętrzne zagrożenie,
może posłużyć do utworzenia przyjacielskiej grupy. Obserwacje tego samego rodzaju poczyniono na
grupach żołnierzy, których wspólne zagrożenie zewnętrzne popchnęło do niezwykłego braterstwa i
zażyłości i którzy w konsekwencji mogą się trzymać razem przez całe życie. W naszym społeczeństwie
nie zaspokojenie tych potrzeb jest najpowszechniejszym podłożem przypadków nieprzystosowania i
poważnej patologii.
Potrzeba przynależności to potrzeba bycia i przynależenia do danej grupy społecznej, znalezienia siebie
jako osoby akceptowanej i wartościowej.
 l
l l
l l l
l l l l l l
 l l
l
l
l
l l l l
l l l
l l
l l l l l
l l l
l l l
l l
l l l
l
l l l l l
l
l l l
l l l
 l
l l
l
 l
l
 l

l

l l
. l l l l
l 
l l
l
 l l l l
l l l
l l
l l
l
.
l
l l
l
l l l l
. l l l
l l l l
l
 l l
l l
l
l l
l l
l l l
l
l l 
l l
l l l
l l
l l
l l l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l l l

l
l
l l
l l
l
l
l
l l
l
l l
 l l
. l l l l
l l l l
l
l
l l l
l l l l l
l l
l l
l l l
l l l
l
l
l l
l l
l
l l l
l
.
l
l
l l l
l
l
 
l
l
l l
 l l l
l
l
l l
l l l
l l l 
l
l l l
l l l

l
l
l l
l


l l l l l
l l  l
l
.
l l
l
 
l l
l
l
l l
l l
l l
 l l
l l
l l
l
l . l l
l l l l l
l
l l l
l l l
l l l
l
l l
l
l l
l l
l l l l
l
l l l
l l l l
ll
l l l
l l
l
l
l
l
l l
l
l
l
 l l
l
l
l l l
l l
l l
l
l l
l l l l
l l l
l l
l
l
l l
l
l l
l
l l
l l l
l
l
l l l
l
l
l
l l l
l l
l l l 
l l
l l l
l l l l
l l
l
l l l l
l ll l l l
l l l
l l
l l l
 l
l
l
l l l
l l
l l l l l l l
l l
l l l
l l
l l
l l l l l l
l
l
l
l l l l l
l
l l l
l
l
l l l l
l l
l l
l l l
l l
l l
l l
l
l
l
l l
l
l
l l
l l
l
l
 l l
l l
l l
l l l
l l l
l l l
l l l
l l l
l l
l
l l
l
l l l l
l l l l l
l
l l
l
l
l l l
l l
 l
l
l
l
l l l
 l l
l l
l l l l
l l l
l
 l
l
l l l
l l
l l l
l
l l l l
l l
l l
l
 l
l
l
l l
l
l l l
l
l
l
l
l l
l
l
l
l l
 l
l l
l  l
l
l l
l l l
l
. l l l
l
l l
l l l
l
l
. l
l l l
l l
l l
l
l l
l l l
l l
l
l
 .
l l
l
l
l l
l l l
l l l
. l l
l l
l
l
l l l
l l l
l
l
.
l
l
l
l
l
 l l
l l
l l l
l
l l l
l
l
l
l l l l
l l l
l l l l
l l
 l
l
l l
l l
l
l l l
l
l l
l l
l
l l
 l
l l l
l
l l
l
l
 l l
l
l
l l
l
l l
l
l l
l
 l
l
l l l l l l
l
l l l

Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3 r.ż.
Wyodrębniamy w nim dwie fazy: pierwszą, przypadającą na 1. r.ż., która jest nazywana wiekiem
niemowlęcym, oraz drugą, od 2 do 3 r.ż., określaną jako wiek poniemowlęcy.
Bee H. Psychologia rozwoju człowieka. Str.104-231, Brzezińska A. Społeczna psychologia
rozwoju
Teorie przywiązania
Badania J. Bowlby ego wykazały, że emocjonalne więzi międzyludzkie są podstawowym
składnikiem natury ludzkiej, a w pierwotnej formie można je zauważyć już u noworodka. Takie
związki w początkowym okresie są na wagę życia, gdyż zapewniają dziecku opiekę. W
póz
niejszych latach zaś wpływają na rozwój danego młodego osobnika. Podtypem więzi
uczuciowych jest przywiązanie, gdzie mamy do czynienia z poczuciem bezpieczeństwa
jednostki. Stąd możemy mówić o przywiązaniu dziecka do rodzica, a nie odwrotnie. Aby taka
więz
mogła się wykształcić, konieczny jest nie tylko bliski kontakt rodziców z dzieckiem, ale
przede wszystkim synchronizacja, która pozwala zarówno dziecku, jak i rodzicom nauczyć się
reagowania w odpowiedni sposób na zgłaszane potrzeby.
M. Ainsworth różnicuje przywiązanie na:
- bezpieczne - dziecko z łatwością znosi rozłąkę z opiekunem, szybko angażuje się w badanie
otoczenia; w poczuciu zagrożenia aktywnie poszukuje kontaktu i łatwo je uspokoić, nie unika
kontaktu zainicjowanego przez matkę. Podstawowym czynnikiem bezpiecznego przywiązania
jest akceptacja i gotowość reagowania rodziców na sygnały dziecka.
- poza bezpieczne/unikania - dziecko unika kontaktu z matką, albo go nie poszukuje. Nie
stawia matki nad obcymi;
- pozabezpieczanie/ambiwalencji - dziecko wykazuje niewielkie zainteresowanie badaniem
otoczenia, jest nieufne wobec obcego. Boi się, gdy jest oddzielone od matki, ale nie uspakaja się
po jej powrocie. Modele poza bezpieczne pojawiają się najczęściej, gdy dziecko było obiektem
nadużyć i w rodzinach, w których rodzice pielęgnują w sobie nierozwiązane konflikty wynikające
z urazów wyniesionych z dzieciństwa. Struktura ambiwalentna jest najczęściej spotykana w
rodzinach, gdzie kontakt z matką nie jest ciągły lub jest tylko pozorny.
Jakie są jeszcze inne czynniki, które występując w okresie wczesnodziecięcym mogą mieć
wpływ na dalszy rozwój dziecka? Czynniki, które wymienię poniżej odnoszą się już bardziej do
dzieci w okresie 2-3 roku życia. Są to, zatem m.in. :
- nadmierna kontrola ze strony opiekuna/rodzica, czyli zbytnie narzucanie swojej woli
dziecku, np. nakazywanie dziecku, kiedy ma się wypróżnić, albo podnoszenie dziecka na ręce,
gdy zbyt wolno idzie na spacerze (a nie potrafi chodzić szybciej), ciągłe krytykowanie dziecka
lub porównywanie ze starszym rodzeństwem. Prowadzi to do rozwinięcia się u dziecka poczucia
zwątpienia w to, że jego potrzeby są ważne i dostrzegane, rodzi to w dziecku nieufność do
otaczającej go rzeczywistości, może skłonić do odwrócenia się od niej. Może też prowadzić do
zahamowania aktywności dziecka.
- niedostateczna kontrola czyli duża łagodność, niskie wymagania i niekonsekwencja (tzw.
wychowanie bezstresowe). Może prowadzić do poczucia bezradności i nie radzenia sobie z
silnymi emocjami.
- narodziny rodzeństwa gdy przyjście na świat młodszego dziecka wiąże się z przeniesieniem
uwagi ze starszego na młodsze, może to w przyszłości prowadzić do rozwinięcia się poczucia
bezsilności lub przesadnej samowoli.
- niepełnosprawność dziecka gdy rodzice nie zdają sobie sprawy z ograniczeń i stawiają zbyt
wygórowane względem dziecka wymagania, może to prowadzić do skutków takich jak
nadmierna kontrola.
OPÓy
NIENIE PIERWOTNEGO PRZYWI
ZANIA:
Tizard (1977) badał wychowanków domów dziecka, którzy byli adoptowani między 2,5  7 lat.
Dzieci poddawane były ocenie w wieku 8 i 16 lat. Okazało się, że były one nadmiernie przyjaz
nie
nastawione do obcych, w szkole zachowywały się agresywnie, nie były zbyt lubiane, w
większości jednak miały dobre relacje z rodzinami, między nimi a przybranymi rodzicami
wytworzyły się prawdziwe więzi emocjonalne.
Jakie są długoterminowe konsekwencje przywiązania bezpiecznego i poza bezpiecznego?
Badania wykazały, że dzieci uznane za bezpiecznie przywiązane do matek w dzieciństwie są
póz
niej bardziej towarzyskie, bardziej pozytywnie nastawione do swoich przyjaciół i rodzeństwa,
są mniej agresywne i kłótliwe, bardziej empatyczne i dojrzałe emocjonalnie. W wieku
młodzieńczym posiadają więcej umiejętności społecznych, zawiązują więcej znajomości
społecznych, częściej brani są za przywódców i mają wyższe poczucie własnej wartości. Ci z
przywiązaniem poza bezpiecznym nie tylko nawiązują słabsze przyjaz
nie, ale również szybciej
stają się aktywni seksualnie i częściej przytrafiają się im związane z tym niebezpieczne
przygody.
Jeżeli chodzi o naukę języka w odpowiednim momencie rozwoju (czyli we wczesnym
dzieciństwie) to przypomina mi się słynny eksperyment z dzieckiem (niestety nie pamiętam
imienia), które pierwsze lata życia spędziło odizolowane od świata, przez co nie nauczyło się
mówić. Mimo ciężkiej pracy lekarzy i psychologów nad procesem socjalizacji tego dziecka,
nauczenie go mówienia było prawie niemożliwe. Stąd wniosek, że pewnych zachowań i
odruchów musimy się uczyć w narzuconym przez naturę momencie, by mogły się one
prawidłowo rozwinąć.
Z książki "Zrozumieć emocje" Oatley i Jenkins
Czynniki psychopatologii w dzieciństwie:
1) wynikające z relacji rodzic-dziecko
a) niepowodzenia przywiązania
33% kobiet, które we wczesnym dzieciństwie były w zakładzie opiekuńczym cierpi na jakieś
zaburzenia psychiatryczne w dorosłym wieku, w porównaniu do 5% kobiet z grupy
wychowywanej w rodzinie (badanie Quinton, Rutter i Liddle, 1984). Można więc przypuszczać,
że utrata pierwotnego obiektu przywiązania stanowi ryzyko zaburzeń. Jednak z badań Tizard i
Hodges wynika, że utrata obiektu przywiązania może zostać skompensowana - młodzi dorośli,
którzy wchodzą w satysfakcjonujące związki, mają szansę na tworzenie nowych modeli samych
siebie w relacji z innymi oraz na tworzenie nowych schematów emocjonalnych.
Z utratą obiektu przywiązania może wiązać się też śmierć opiekuna. Dorośli, którzy w
dzieciństwie utracili rodzica, są w większym stopniu narażeni na wystąpienie symptomów
depresji (Brown i Harris, 1978). Jednak bliskie relacje z innymi mogą kompensować
doświadczenia negatywne  jakość opieki nad dziećmi po doświadczeniu straty jest lepszym
predyktorem psychopatologii niż sama strata (Harris, Brown i Bifulco, 1986).
b) style przywiązania
wg Ainsworth  s. bezpieczny, s, ambiwalentny, s. unikający:
Czy styl przywiązania w wieku 1 roku jest predyktorem psychopatologii?  Wyniki badań są
niejednoznaczne. W pewnych badaniach wykazano związek (dla s. pozabezpiecznych) u
chłopców, ale nie u dziewcząt (Lewis i in.,1984), w innych odwrotnie  wykazano związek u
dziewcząt, ale nie u chłopców (La Freniere i Sroufe, 1984). W innych zaś stwierdzono całkowity
brak związku (Fagot i Kavanagh, 1990; Goldberg i in, 1989). Można przypuszczać, że
pozabezpieczny styl jest, co najwyżej słabym predyktorem psychopatologii.
wg Main i Solomon istnieje jednak jeszcze jeden styl  zdezorganizowany (dzieci o takim stylu
nie dysponują spójną i zorganizowaną reakcją na rodzica w sytuacji stresowej  reagują
dezorientacją i sprzecznymi zachowaniami). Stwierdzono silny związek tego stylu z
psychopatologią  71% dzieci o znacznym poziomie wrogości w wieku 5 lat, jako dzieci 18
miesięczne przejawiały styl zdezorganizowany, 12% - styl bezpieczny (w badaniach Lyons-Ruth,
Alpern i Repacholi, 1993). Należy jednak brać pod uwagę, że styl zdezorganizowany jest tak
silnie związany z innymi, środowiskowymi czynnikami ryzyka (np. skrajna wrogość ze strony
opiekuna, maltretowanie, zaniedbywanie), że możliwe, iż to właśnie one, a nie s.
zdezorganizowany są decydujące dla wystąpienia psychopatologii.
c) różnice jakości relacji rodzic-dziecko
Wrogość i krytycyzm ze strony rodziców są predyktorami psychopatologii, zwłaszcza zaburzeń
eksternalizujących (Olweus, 1980; Patterson, 1982).
Przemoc fizyczna  zwiększa prawdopodobieństwo zaburzeń eksternalizujących i problemów z
agresją (Simons i in, 1991), czasem także internalizujących (depresja)  badanie Sternberga,
1993).
U dzieci z rodzin przemocowych  kształtują się wrogie oceny działań innych ludzi (Dodge,
Bates i Petit, 1990)  częstotliwość i surowość kar fizycznych jest związana z większą agresją
wobec rówieśników w szkole; dzieci w większym stopniu karane fizycznie częściej przypisywały
wrogie intencje neutralnym zachowaniom rówieśników.
Bardzo ważny jest też brak afektu pozytywnego. W badaniu Petit i Bates (1989) niski poziom
macierzyńskiego afektu pozytywnego w pierwszych 2 latach życia dziecka był dobrym
predyktorem zaburzeń internalizujących i eksternalizujących u dzieci w wieku 4 lat. Brak afektu
pozytywnego był silniejszym predyktorem niż afekt negatywny.
2) leżące po stronie rodziców
a) konflikt między rodzicami
Dzieci (a zwłaszcza chłopcy) narażeni na działanie długotrwałego, poważnego konfliktu między
rodzicami obarczone są większym ryzykiem zaburzeń eksternalizujących (zwłaszcza
okazywanie gniewu i agresji w stosunku do rodziców i innych dzieci). Wzrost objawów
psychopatologicznych u dzieci związany jest z częstością i gwałtownością kłótni rodziców
(Jenkins i Smith, 1991). Psychopatologia dzieci po rozwodzie rodziców jest związana nie z
samym faktem rozwodu, ale z trwającym nadal konfliktem rodziców (Emery, 1998). MOŻLIWE
WYJAŚNIENIA: Przez modelowanie dziecko może uczyć się, że negatywna ekspresja
emocjonalna jest sposobem radzenia sobie z konfliktem. Również widok ekspresji emocji
negatywnych rodziców może zmieniać oczekiwania dziecka dotyczące relacji  neutralne
zachowania innych dorosłych mogą wówczas interpretować w negatywnym świetle.
b) zaburzenia rodziców  dzieci wykazują podobne zaburzenia do zaburzeń rodziców:
Depresja rodzica jest silniej skorelowana z zaburzeniami internalizującymi niż eksternalizującymi
u dziecka (Dowdney i Coyne, 1990).
U dzieci rodziców cierpiących na zaburzenia lękowe  większe ryzyko symptomów lęku
(Rosenbaum, Biederman i Gersten, 1988). Dzieci żyjące z rodzicami z zaburzeniami
antyspołecznymi częściej przejawiają zaburzenia eksternalizujące niż inne typy zaburzeń.
Można to wytłumaczyć modelowaniem lub nieufnością dziecka wobec opiekunów, co zaburza
rozwój relacji przywiązania. Również negatywne ocenianie dziecka przez zaburzonych rodziców
może wzbudzać w dzieciach przekonanie, że zdarzenia negatywne są efektem ich braków
(nieadekwatne wzorce oceny poznawczej).
-Według Ruttera (1979) prawdopodobieństwo rozwinięcia się zaburzenia u dzieci poddanych
działaniu tylko 1 czynnika ryzyka nie jest większe niż u dzieci wolnych od jakiegokolwiek
czynnika ryzyka. Ale z każdym kolejnym czynnikiem ryzyko psychopatologii wzrasta w postępie
geometrycznym: dwa stresory zwiększają czterokrotnie ryzyko patologii, cztery stresory
zwiększają to ryzyko dwudziestokrotnie. Zaburzenia u dzieci rzadko wywołuje pojedynczy
czynnik.
Istnieje też model podatność-stres, który wskazuje na psychopatologię jako efekt INTERAKCJI
CZYNNIKÓW FIZJOLOGICZNYCH (podatności genetycznej, deficytów poznawczych po
urazach porodowych, czynniki temperamentalne) i ŚRODOWISKOWYCH (stresory w
środowisku lub czynniki kompensujące, ochronne, które zmniejszają ryzyko patologii: bliskie
relacje z rodzeństwem, dziadkami, powodzenia w szkole). Model ten zakłada, że czynniki te
działają na różnych poziomach (konstytucjonalnym, rodzinnym, społecznym), a wynikiem ich
interakcji jest wystąpienie psychopatologii lub ochrona przed psychopatologią.
Schaffer, R. (2006). Psychologia dziecka.
1.DEPRESJA POPORODOWA
U 10-15 % kobiet- wszystkie oznaki depresji klinicznej: uczucie bezradności i rozpaczy,
nieracjonalny lęk, utrzymujące się obniżenie nastroju, osłabienie koncentracji i zaburzenia snu.
W większości przypadków objawy te ustępują po 6-8 tyg. po porodzie. Jednak u 1-2 % kobiet
objawy te są widoczne po roku lub nawet dłużej i przyjmują formę pełnoobjawowego zaburzenia
psychicznego. Depresja poporodowa częściej dotyka kobiet, które nie planowały ciąży, nie mają
wsparcia ze strony partnera lub, jeżeli w ich życiu nastąpiły poważne zmiany, takie jak utrata
pracy lub śmierć bliskiej osoby. Jednak najczęściej za przyczynę depresji podaje się zmiany
hormonalne, które występują po porodzie. Matki depresyjne są wycofane, obecne ciałem, ale nie
duchem, niewrażliwe na potrzeby dziecka, nie reagują na sygnały od niego, brak im
emocjonalnego ciepła, czasem są wrogo nastawione do dziecka. Dzieci kopiują objawy matki-
rzadziej się uśmiechają, częściej płaczą, często okazują oznaki wycofania i braku energii, mniej
interesują się otoczeniem i zabawą, więcej jest u nich negatywnych zachowań emocjonalnych:
są smutne, okazują gniew- zarówno w stosunku do matki, jak i innych osób. Dziecko, którego
matka, chociaż przez kilka miesięcy miała depresję poporodową mogą wykazywać pewne
deficyty poznawcze i emocjonalne.
Murray (1996, 1999) badała dzieci matek depresyjnych w wieku 2 i 5 lat. Chłopcy w wieku 2 lat
byli bardziej podatni na stres fizyczny i psychiczny niż dziewczynki (różne problemy
wychowawcze, wykształcenie się pozabezpiecznego modelu przywiązania do rodzica). W wieku
5 lat dzieci te słabiej reagowały na matki, większe było prawdopodobieństwo wystąpienia
różnych zaburzeń emocjonalnych, tendencja do zabaw wymagających mniejszego
zaangażowania fizycznego niż do czynności twórczych, zdaniem nauczycieli były nieco mniej
dojrzałe, bardziej nadpobudliwe i roztargnione.
2. WCZEŚNIACTWO
Jest czynnikiem ryzyka, ale nie pozwala przesadzać o pomyślności przebiegu rozwoju
poznawczego i społecznego w następnych latach. Klasa społeczna, jakość opieki. Dzieci
urodzone przedwcześnie są obciążone ryzykiem pozostawania w tyle w pierwszych latach
rozwoju pod względem zdolności spostrzegania i ruchu, przyswajania języka, złożoności
zabawy. Częściej wykazują zniecierpliwienie, , większy brak koncentracji, większe trudności w
panowaniu nad emocjami. W kolejnych latach niższy II i większe trudności w nauce.
3. PRZEMOC FIZYCZNA
Kary fizyczne bywają tak dotkliwe, że mogą doprowadzić dziecko do kalectwa, a w
najgorszym przypadku do zgonu. Przestają reagować na ból płaczem, mają także kłopoty z
trzymaniem moczu i kału. Tracą poczucie bezpieczeństwa i dlatego nie odczuwają
przynależności uczuciowej z osobami bliskimi. Konsekwencjami bezpośrednimi tego typu
przemocy są jeszcze następujące dysfunkcje psychiczne i behawioralne jak: obniżona
samoocena, brak poczucia własnej wartości, brak akceptacji własnej osoby, poczucie bezsensu,
trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem , poczucie krzywdy i winy, często wpadają w
depresje, stają się egocentryczne, lękliwe, bierne i apatyczne. Ich zmorą stają się powracające
koszmary nocne. Pojawiają się u nich często zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi,
zaburzenia zachowania związane z trudnościami kontrolowania własnych emocji i
rozpoznawania sytuacji społecznych. Dzieci reagują na przemoc bardzo różnie jedne stają się
nerwowe, a inne apatyczne.
Nie mniej skutki przemocy fizycznej są widoczne nie tylko bezpośrednio po dokonaniu
na dziecku jakiegoś aktu agresji, ale także w ich przyszłym, dorosłym życiu Dzieci maltretowane
maja zablokowaną potrzebę akceptacji siebie. Odczuwają swoją niską wartość, są
przeświadczone, że nikt ich nie potrzebuje. Bardzo często popadają w różne nałogi. Nie możliwe
jest, aby dzieci z rodzin, w których występuje przemoc wewnątrzrodzinna nie były nerwowe i nie
miały zaburzeń tego typu. Pragną one kontrolować innych i wyraża się to przez stosowanie
przemocy w życiu dorosłym, biją własne dzieci i współmałżonka, naruszają prawo innych i nie
czują żadnej skruchy z tego powodu. Są wściekli na wszystko dookoła, czują mało empatii i
sympatii do innych ludzi. Większość przestępców pochodzi właśnie z rodzin, w których miała
miejsce przemoc.
4. PRZEMOC PSYCHICZNA
Także przemoc psychiczna ma swoje konsekwencje w życiu dorosłym jej ofiar. Cechą
charakterystyczną dorosłych maltretowanych emocjonalnie w dzieciństwie są często negatywne
oczekiwania w stosunku do innych ludzi oraz nieufność przeniesiona z doświadczeń
wczesnodziecięcych, jak również ucieczka od mrocznej przeszłości? w świat narkomani,
alkoholizmu, a nawet przestępczości. Badacze do odległych konsekwencji somatycznych
zaliczają: podwyższone ciśnienie krwi, arytmia serca, stałe napięcie mięśniowe, zaburzenia
gastryczne oraz choroby psychosomatyczne Ofiary przemocy emocjonalnej mają także i w
dorosłym życiu niską samoocenę, ale trudno się dziwić skoro rodzice dobrze dbali o to by to
nastąpiło. Czują się winne, psychicznie uzależnione od rodziców. Osoby doświadczające
nadużyć emocjonalnych charakteryzują się zaburzeniami poczucia własnej tożsamości, silną
potrzebą kontrolowania innych, alienacją. Często popadają w depresje, są nerwowe, izolują się
od otoczenia, są samotne. Nieustannie starają się wszystko robić dobrze, stale się obserwują,
dążą do perfekcjonizmu. Dzieci, wobec których stosowano przemoc emocjonalną, często w
póz
niejszym życiu się do niej uciekają. Jest to nazywane mechanizmem błędnego koła. Jest to
chyba najbardziej drastyczny skutek przemocy i to nie tylko emocjonalnej, ale także i
pozostałych form przemocy.
Pozostawiam komentarz z poprzednich opracowań (poniżęj)
Ten temat rozwinęłabym także w kierunku tego, jaki jest rodzaj tych negatywnych doświadczeń.
Jeżeli, na przykład, byłoby to zdarzenie o charakterze traumatycznym (gwałt, przemoc fizyczna)
to raczej nie ryzykowałabym stwierdzenia, że pozytywne doświadczenia w póz
niejszym życiu
zniwelują skutki traumatycznych zdarzeń. Małe dziecko ma zbyt małe zasoby, żeby poradzić
sobie z taką sytuacją. Należy raczej oczekiwać, że skutki traumy będą występowały w
przyszłości, a wiąże się to z:
- tym, że zdarzenia traumatyczne zapisywane są w pamięci na poziomie doznań zmysłowych
(wg van der Kolka) - to znaczy w bardzo prostym kodzie, w postaci obrazów, smaków, doznań
węchowych itp.
- takie małe dziecko w niewielkim stopniu ma wykształconą mowę, albo wcale jej jeszcze nie ma
(to zależy od wieku, w którym nastąpiła trauma) a to znaczy, że nie może stworzyć narracji
dotyczącej tego zdarzenia, a tym samym włączyć tego doświadczenia to systemu wiedzy o
sobie.
Powyższe czynniki wpływają na to, że doświadczenie traumy pozostaje autonomiczne, nie
związane z doświadczeniem i nie podlegające kontroli. To z kolei oznacza, że wspomnienia
zakodowane na prymitywnym poziomie mogą wdzierać się do świadomości w postaci np.
flashbacków, w okolicznościach nie kontrolowanych przez osobę. Dorośli (to znaczy, gdy trauma
wystąpi po opanowaniu mowy przez daną ofiarę) w procesie terapii są w stanie stworzyć
narrację, a małe dziecko nie - bo nie ma narzędzia (mowa) do opisu tego typu zdarzeń.
Dlatego w przypadku zdarzeń traumatycznych doznanych w dzieciństwie można spodziewać się
skutków w dorosłym życiu
(więcej na ten temat w: "Trauma. Proces i diagnoza" Ścigała&Przybylska)
Z książki "Zrozumieć emocje" Oatley i Jenkins
l l
l l
l l
l l
 l
l
l l
l
l l l l
l
l
 l l l
l l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l l
l l
�!
�!
�!
�! l
l l
l l l l
l l
l
l
l l l
l
l
l l
 l l
l l l
l
l
l
l l
l l
l l 
l
l l
l
l
.
l
l l .
l .
.
.
. l
.
l l .
 l l
.
l . l
.
.
l .
.
l l . l
.
.
l
1. l l
l
l
l l l
2.
l l
l
.
.
l
1.
2. l l l
3.
4. l
5.
6.
.
l
l l .
l l
l l
l
l .
l
l
.
l
l
l
l
l l l
l
l l
l l
l l
 l l
l
l
 l
l l l
l
l 
l
l l
l l
l l l l
l
l
ll
l
l l
l l l
l l
l
l l l
l
l
l
l l l l l l
l l l l
l l l
l l l
l
l l l l
l l l l
l l
l
 l l
l
l
l
l
l l l
l
l l
l l l
l l
l
l
l
ll
l l
l
l
l l
l
l
l l
l l
l
l ll l
l
l l
ll
l l
l
 l
l l l l
l l
l l  l l
l
l l
l l
l l l
l l
l l
l
l l
l
l l
l l
l
l
l l l
l l 
l l
l l
l l
 l
l l l
l
l l l
l l l
l l l l
l l
l
l
l l
l
l l
l l l
l
l
l l l l
l l l
l l l
l l
l l
l
l
l
l l
l l
l l l
 l
l
l
l l l
l l
l
 l l l l
l l l l
l l
l l
l l
l l
l l l
l l l l
l 
l  l  l
l
l l l
l l
l l l l l
l l l
l
l
l
l
l l
l
l
l
l
�!
l
l
l l
l l
l
�!
l l
l
l
l l
l
l
�! l l
l
l l l
l l l
l
�! l l l l
l l l l
l l l l
�! l 
l l l
 l l l l
l
l
l
�! l l
l l
�! l l
�! l l l l l l l l
�! l
 l l
l
l
 l l
l l l
l l l
l
l l
l
l
l
l l
l ll ll l
l l l
l l l
l
l l l l
l
l
 l l
.
l l l l l l
l l l
l l l
ll l l l
l l l l

l
l l l l
l
l
l
l l
l
l
l
l
l
l . . .
l
l l
l l l l
l
l l l
l
l
l l
l l l
l l l
l l
 l l
l l
l
l l
l l
l
l l l l l l
l l l
l l l
ll l ll l
l l
l l l
l l
l
l l
l l
l l  l
l
l
l
l
l l
l l l l
l l l 
l 
l
l l l
l l  l l
l l
l l
 l l
l l l l l
l l l
l l
l l l
l l l l
l l l 
l l
l l
l
l l
l l l l l
l
l l l
l l
l
l l l
l

l
l
l l
l l 
l l l
l l 
l l l
l l 
l
l
l
l l 
 l l
l
l
l l l l
l l l
l l l
l l l
l l
l l
l l l
l
l
l l l
l
l l
l l l
l
l
l l
l
l l
l
l
l
l l l
l
l l
l l
l
 l l l l
l
l
l
l l l l
l l 
l l
l l
l
l
l
l
l l l
l
l
l l
l l l l l
l
l 
l l l
 l
l l l .
. l
l
l
l l
l
l
l  
l
l l
l
l
l
l l
.  l
l
l l
 l
l
l
l l
l
l l l l
l l l
l l
l
 l l l
l l
l l
l l
l l
l
l l
l l l l
l
l
l l
 l
l l
l
l l
 l l
l
l l l
. l l l
l l
l l
l l l
l l l l
 l l
l l l l
l l
l l l
l l l
l l l
 l l l l
l
l l
.
l l l
l l
l l

l

l l l l
l l l
l  l
l l l
l  l
. l l l
l
. 
l
l l
. l l l l
l l
l
. l l
 l
.
l l
 l
.
.  l
. l
l
. l
. l  l
l l
. l l l l
l
l l
. l l
l
l
l  l
l l l l l
l
 l
l l l l
l l
 l l l
l l l
l
l 

l 
l l l
l
l l l
l l l
l l l
l l l
l  l
l l
l l
l l l l
l
l l
l
l
l
l l l 
l
l l
l l l
 l
l l
l
l
l l
l
l l l
l l  l
 l l l
l
l l l
ll l  l
l  l l
l l l
l l
l l  l
l
l
l
l 
l l l
l l l
l l
 l  l l
l
l  l
l  
l
l l
l l
l
l
 l
l l l
l l l
l
l 
l l l
l l
 l l
l l l
l
l
l  l
 l l  l l
 l l
l  l
l  l
l
 l
l l l
 l l
l
l 
 l
l l
 l
l l
l l
l l l  l
l
l l
l
l l
l
 l l
l
l
l
l l
l l

l l l
Zweryfikowane na podstawie literatury:
l
l l
l
l
l  l
l
l l l
l
l 
l l
l
" l l
" l
" l
" l l l
" l
 l
l l
l
l
l
l l l
l l l
l
l
l
l l
l l l
l l
l
l 

 
l
l 
l  l l
l  l
l
l  l
l
l
l 
l l l
l l l
 l l l
l
l
l
l l
l l l l l
l
l l
l
l l
l l
l
l
l l
 l 
l l l l


l
 l
l

l
  l
l  l
l l
 l l
l
 l l
 l
l l
l
 l l
l
l
 l l
l l l l
l
"
" l
"
"
" l
l
l
l 
l
l
 l
l
l
l l l
l l
l l
l
l
l l l
l l
l
l l l l l l
l
l
l l l
l l
l
l l
l
l
 l l l
l l
l
l l
l
l l
l l l
l l
l
l
l l
l
l
l
l l l l
l
l l l l
l l l
l l l
l l
l
l
l l
l l l l
l
  l l
l
  l
l
l l
 l l
l l l
 l
l
l

l l l
" l
l l
l l l
 l
" l


l
l 
l
"
l
 
 
l l
l l l
l
l l
l

 
 l 
 
l l l
l
l
 l l
 l  
 l l
l l
 
 
l
l l l
l l
 l l
l l  l l
 l  l
l
l 
l 
l
l
l l
l l l
l l
l
l 
l l
 l
l l
 l
l l ll
  l
l l
" l l l
l
" l
" l l
" l
l l
" l l l l
l l l
l l
"
" l 
l
l l
" l
l
l
l l
l
l
 l l
l l l l
l
l
l l
l
l
l
"
l
" l l
l
"  l
l
"
"
l l l
l l
" l l
l l
l
 l
l
l
l
l
" "
" "
l
"
l
"
" "
" "
" l " l
l
" l
"
l " l " l
 l l
" "
" "
l
l
l
l
. l l l .
l l l
l l
l
l
l
l l
l l
l l l

l  l l
l
l l l l
  l l l
l l
l l
l l l
l l
l l
l l
l l

l
l
l
l
 l
l 
l
l
l l l
l
l
 l
l
l l
l l
l l l
l
l l

l l l
l

l
l
l l
l l l

l l
l l l
l
l
 l
l
l l
. l .
l l l l l l
l
l l l
l l l
l l
l l l l l
l
l l
l l
l l
l 
l
l l
l 
l

l
l
l l l
l
l l
l
l
 l l l l
l l l l
l l 
l
l 
l 
Cechy temperamentu, należą do tych charakterystyk osobowościowych, które w rozwoju osobniczym
występują bądz
kształtują się najwcześniej. Stąd w rozpatrywaniu ich związku ze stresem mają one status
specyficzny, są bowiem obecne, zanim pojawi się stresor czy wywołany nim stan stresu. Mówimy, że cechy
temperamentu w relacji do zjawisk stresu mają status moderatora  stanowią warunek poprzedzający występowanie
innych zjawisk, na które wpływają.
Relacje między temperamentem a stresem:
" Stresory dzielą się na niezależne i zależne od jednostki. Na stresory niezależne  obiektywne (katastrofy,
kataklizmy, śmierć bliskich) , temperament pozostaje bez wpływu, choć mogą one oddziaływać na zmiany
w cechach temperamentu. Te ostatnie mogą też moderować wartość stymulacyjną tej kategorii stresorów.
" Stresory zależne od jednostki pozostają we wzajemnej interakcji z cechami temperamentu, co znaczy, ze
cechy te mogą współdeterminować powstanie i przebieg owych stresorów.
" Stan stresu i style radzenia sobie z nim pozostają we wzajemnej interakcji z cechami temperamentu.
Interakcja ta w przypadku stanu stresu trudno poddaje się pomiarowi w warunkach naturalnych, stąd rzadko
jest przedmiotem badań.
" Brak jest bezpośredniej relacji między cechami temperamentu a konsekwencjami stanu stresu. Ich wpływ na
te konsekwencje ma miejsce dzięki temu, że cechy temperamentu moderują stan stresu, który jest
bezpośrednim z
ródłem konsekwencji występujących w postaci zaburzeń czy patologii.
Cechy temperamentu związane z niskim stopniem aktyw owalności, takie jak np. ekstrawersja, duża siła układu
nerwowego, niska reaktywność emocjonalna, wchodząc w interakcję z wydarzeniami życiowymi
charakteryzującymi się skrajnie niską wartością stymulacyjną (np. deprywacja, izolacja), obniżają tolerancję na te
wydarzenia. Jest to uwarunkowane tym, iż tłumią one ich i tak już niską wartość stymulacyjną. Zatem jednostki o
takich cechach temperamentu są w tych sytuacjach bardziej podatne na powstanie stanu stresu.
Cechy temperamentu związane z wysokim stopniem aktywowalności, takie jak introwersja, mała siła (słabość)
układu nerwowego, wysoka reaktywność emocjonalna, pozostając w interakcji z wydarzeniami życiowymi o dużej
wartości stymulacyjnej(np. nadmierny hałas, stresory traumatyczne), oddziałują jako moderatory wzmacniające
efekt tych wydarzeń. Powoduje to, że u osób odznaczających się takimi cechami obniża się tolerancja na silnie
stymulujące wydarzenia i w związku z tym ich podatność na powstanie stresu jest w tego rodzaju sytuacjach
większa.
Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu, przejawiający się m.in. podwyższonym poziomem lęku, depresji,
wzmożonym pobudzeniem emocjonalnym, a także w odbiegających od stanu normalnego zmianach fizjologicznych i
biochemicznych organizmu może prowadzić do zaburzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian
patologicznych. Jak wynika z badań Strelaua, jednym z czynników współdeterminujących wielkość kosztów
psychofizjologicznych wspomnianych stanów stresu jest temperament jednostki (TCR  temperamentalny czynnik
ryzyka).
Przez TCR rozumie się jakąkolwiek cechę temperamentu lub konfigurację cech, które same w sobie lub w interakcji
z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub cyklicznie (np. środowisko fizyczne i społeczne,
oddziaływania wychowawcze) zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają
rozwojowi osobowości nieprzystosowanej.
Szczególnie wiele badań nad związkiem między cechami temperamentu a patologią, głównie w odniesieniu do
chorób nowotworowych i choroby wieńcowej, przeprowadzono, koncentrując się na wymiarach wyodrębnionych
przez Eysencka.
Wyodrębniono: Typ I (typ C) przypisując go chorym na raka, dla których charakterystyczny jest niski poziom
neurotyczności i wysoki poziom ekstrawersji (tendencja do tłumienia lub wypierania emocji).
Typ II (Typ A) przypisując go pacjentom cierpiącym na chorobę wieńcową, dla których charakterystyczna jest
podwyższona neurotyczność i psychotyczność (traktowana w kategoriach wrogości i agresywności). Obie te cechy
temperamentu wchodzą w interakcję ze stresorami, zwiększając ryzyko powstania choroby wieńcowej.
WAŻNE!!! W toku badań prowadzonych przez Zawadzkiego okazało się, że związek między cechami
temperamentu a chorobą somatyczną (rak płuc i zawał serca) nie jest bezpośredni. I tak na przykładzie osób z
choroba raka płuc, stwierdzono, że takie cechy temperamentu, jak reaktywność emocjonalna i aktywność mierzone
FCZ-KT, stanowią pośredni czynnik ryzyka. Wpływają one na poziom depresyjności i uległości oraz na palenie
papierosów. Te zaś czynniki bezpośrednio oddziałują na chorobę raka płuc.
Natomiast znaczenie cech temperamentu jako predykatorów konsekwencji stanu stresu ujawniono w sposób
jednoznaczny w badaniach prowadzonych na grupie powodzian i górników, którzy przeżyli katastrofę górniczą.
Najtrafniejszymi predykatorami PTSD wśród powodzian okazały się: reaktywność emocjonalna i aktywność; wśród
górników: reaktywność emocjonalna i wytrzymałość (Strelau, Zawadzki, Oniszczenko, Sobolewski, 2002; 2004).
Cechy temperamentu ujawniają się najbardziej wtedy, kiedy jednostka jest konfrontowana z ekstremalnym stresem
czy z sytuacjami wymagającymi maksymalnej mobilizacji organizmu!!!
Radzenie sobie ze stresem
Koncepcja radzenia sobie ze stresem wprowadzona została do psychologii przez Richarda Lazarusa (1966). Lazarus i
Folkman (1984) wyodrębnili dwie podstawowe formy (typy) radzenia sobie ze stresem: skoncentrowane na
problemie i skoncentrowane na emocjach.
Radzenie skoncentrowane na problemie  skierowane jest na rozwiązanie problemu bądz
działanie mające na celu
zmniejszenie bądz
zlikwidowanie z
ródła stresu.
Radzenie skoncentrowane na emocjach  zredukowanie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową.
Style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera:
Styl  typowy dla jednostek sposób radzenia sobie (status cechy)
1. Styl skoncentrowany na zadaniu  główny nacisk położony jest na rozwiązanie zadania lub planowanie
rozwiązania problemu.
2. Styl skoncentrowany na emocjach  tendencja do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach
emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie; skłonność do myślenia życzeniowego i
fantazjowania.
3. Styl skoncentrowany na unikaniu  tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania
sytuacji stresowej; przyjmuje 2 formy:
a) angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie się, sen;
b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Do pomiaru tych stylów służy Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS
l l
l
l
l l l
l
l l l
  l l l
l l
l l l
l
l l
l l
l l
l l l l
 l l
l
l l l
l l l l
l l l
l  l
 l l l l
 l l
 l l 
l l 
 l l
 l l l 
l 
 l
l l l l
l
l l
l

l
l
l
l l
l
l
l l
l l
l
l l l
l l l l
 l l
l l
l l l
l l
l
l
l l
l l
l l
 l
l l
l l
l l

l l
l l
l l
l l l l l
l l
l l l
l l
l l
l
l l
l l
l l l
l l
 l l
l
l
l l 
l l
l l l
l  l
l l
l
l l
l
l
l
l l l
l l l
l l
l
l l
l
l
l l l
l
l l
 l l
l l
l l l l
l l l
l l l
l
l l
l l l
l l
l
l
l l
l
l l l
l l
l l
l
l l l
l
l
l l l
l
l l
l l l l
l l
l
l
 l l l l
l
l l l
l l
l
l l
l
l l
l
l l
l
l
l l l
l
l l l
l l
l l
l l l l l l l
l l l
l l
l l l l
l
l ll
l l l l
l l
l l l l
l
l l
 l l
l l l
l
l
l
l
l
l
l
l l
l l
l
l l l l
l
l
l
l l l
l
l l l
ll
l l
l l
l l l
l
l l l
l
 l l l
l l
l
l l l
l
l l l
l l
l
l
l l
 l l l
l l
l  l
l
l
"
"
l
l l
l
l  l
l

l l
 l 
l
l l l
l l l
l l
 l l
l l 
l l
l
l  l
l l
�! l
l
l
 l l
 l l
l  l l
l
l   l

�! l
 l


l l

l  l l l
" l
l
"  l l
�! l
�!
�!
"
l
"
 l
"
l l
l l
l l l
l
l l l
l
l l
l
l
l l l
l
l
l
l
l l
l l l l
l l
" l
"  l l
l l  l
" l l l
"  l 
l
"  l 
 l l
l

l
l l l l
l l
ll l
l
l
l l
l l l
l l l l
l l
l
 l l
l
l 
l l
l
l
l

l l l
l
l
l l
l l l


l
l l
 l
l
 l
l
l

l l l
l l
l l l l
l l l l l
  l
 l
l
l
l
l l

l l
l
l
l 
l
l l
l
l l l
l
l l
l l l l
l l
l l l
l 
l l
l
l
l
l
l l l l l

 l l
l l l 
l
l l
l l
l
 l l
l
l
l
l  l
l l l
l l
l
l l
l  l
l l
l l l
l
l
l l
l l
l l
l
l
l
l l
l l
l l l
l
l l
l l
 l
l l l
l l
l
l
l
l
l l l l
l l
l
l
l
l
l
l
l l
l
l l
. l
l l
l l
l
l
l l l
l l
l l l
l
l l l
l l
l l
l
  l
l 
 l l
l l
l
l
l
l
l l
l
l
l l
l
 l
" 
l l
l l
l
 l l
l l
l l
l l
l l
 l l
l
l
l l l l
l
l


l
l
l
l
l

" l l
" l
" l 
" l
" l
"
l 
l l l l l l
l l
l
"  l
"
" l
" l
l l
"  l
l l
l l
l
l l
l
o  l
l l
l
l l
 l l
 l
 l
 l l
l l


l 
l l l
" 
" 
"  l
"  l
 l l  l
l
l l l
 l l
l

" 
" 
" 
" 
" 
" 
" 
"
l l
l l 
l
l l
l l 
l l
l
l
l
l l
1. Emocje podstawowe, czyli uniwersalne w ekspresji twarzy ( wg Ekmana)
Należą do nich strach, złość, smutek, radość, wstręt, zaskoczenie. Jest ich 5
- są one doświadczane i rozpoznawane przez wszystkich ludzi
-sporo kontrowersji budzi włączenie zaskoczenia, inni badacze wątpią czy zaskoczenie to
emocja, sugerując, że jest odruchem przebiegającym na poziomie całego ciała.
- w efekcie Ekman wyłączył zaskoczenie z zakresu emocji podstawowych i ograniczył się do 5 
złość, strach, smutek, wstręt i miłość.
Caroll Izard swoją listę emocji podstawowych opiera na uniwersalności ekspresji twarzy i
warunku jednoznacznej odróżnialności poszczególnych ekspresji. Aby uznać emocję za
podstawową wg Izarda muszą być spełnione dwa dodatkowe warunki:
-specyficzność substratu emocjonalnego
- odróżnialna jakość subiektywna
Podstawowe emocje wg Izarda to te, które wymienia Ekman i dodatkowo, wstyd, poczucie winy,
zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda
2. Emocje podstawowe, czyli nie tylko ludzkie ( wg Plutchika)
- są obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych
- adaptacyjne w walce jednostki i gatunku o przetrwanie.
Należą do nich strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypacja, zaskoczenie. Jest
ich 8. Nie należy jednak specjalnie przywiązywać się do samych terminów, ponieważ można je
opisywać w różnych językach np. behawioralnym w ramach kategorii zbliżania się do obiektu,
oddalaniem się, albo utrzymywaniem dystansu. W języku funkcjonalnym określając sens lub
celowość danych emocji. Propozycja Plutchika zgodna jest z ideą Darwina, że powinny istnieć
stany doświadczane przez ludzi jak i zwierzęta.
3. Emocje podstawowe czyli prototypowe ( wg Rosch)
- są to te, które pierwsze przychodzą nam do głowy, wymieniane jako pierwsze.
Należą do nich miłość, strach, złość, smutek, szczęście.
Nie jest do końca jednak jasne, które z emocji są podstawowe a które pochodne choć by na
podstawie wstrętu, który przez jednych jest zaliczany do emocji podstawowych a przez innych
nie. Między badaczami istnieją bardzo poważne rozbieżności, zarówno w zakresie listy emocji
jak i kryteriów ich sporządzania
Strelau Psychologia tom2 s. 363-365
 l l l
l l l
l l
l l l l
l l l l l
l l
 l l l
l
l
l
l l
l
l
l
l
l  l
l l
l l
l l l l
l
l l
l l
 l l l
 l
l l 
l l
l l
l l  l
l l
l
l
l l
l
 ll  l
l
l
 l
l
 
l l
l l
l
l
l l l
l l
 l
 l l
l
l l
l
l l
l l
l l
l l
l
l l
l
l l l
l l
 l
l l l
l l l
l
l
l l
l l l
l l l l
l l l
l
l
l l l
l
l l l
l l l
l l l
l l l l
l l l
l l l l l l l
l
l l l
l l l
l l
l l
l l
l
l
l l l
l l l
l
l l l
l
l l l l
l l
l l
 l
l l l
l ll l
l
l l l l
l l l
l
l
l l
l
l
l l
l l
l l
l l l
l l l
l
l
l
l
l
l l l
l
l
l l
l l l
l
l
l l l l l
l l
l l l l
l
l l
l l
l l
l
 l
ll
l l l
l l l
l l l l l
l l
l
l
l l l
l
l
l l
l
l l
l
l l
l
l
l
l
l l l
l l
l l
l l l
. l
l l l
l
l
l l l
l l l
l
. . l l
 l l   l
l l
l
l l l
l l
l l
l l
l l l l
l l l l
l l
l l
l l l
l l l
l l l
l
l
l
l
l l l l
l l
l l l
l l l
l l
l l
l l
l l l l
l l
l l l
l
l
. l
l
l l l
l l
l l
 l
l l
l l l
l
l l l
. . l
l l l
l l l
l l
l l l
l l l
l l
l l l
l l l l
l l l l l
l l l l
l
l l
l l ll l
l
l l l l
l l
l l l l l
l l l l

l
l l
l
l l
l
l
l  l l l l
l

 l
. . l l l
l l
l l
l l
l l
l l l
l
l l l
l l l
l l
l 
 l l
l
l l
l l l l
l l
 l
l l
l l l
l
l
l
l l
l
l
 l
l
l
 l l
l
l
l l
l
l
l l
l
l l  l
l l l
l
l l
 
l
l  l
l
l l
l  l
l l l l l
l l l
l l
l 
l l
l l
 l
l l l
l
l
l
l
l
l
l
l l l
l
l l
l l
l
l l l

l
l
l l
l
l l
l
l l l
l
l
l
l
l l
 l
l
l
l
l l
l
l l
l
l
l l
l l
l
l l
l l l
l l
l
l
l
l l
l l
l  l
l
l
l l
l
 l