Pojęcia i kategoryzacja

Percepcja, doświadczenie, 

rozumienie

Kategorie i pojęcia

• Kategorie: reprezentowane umysłowo 

grupy obiektów powiązanych 
tożsamością lub podobieństwem 
właściwości

• Pojęcia: system przekonań

określających właściwości członków 
kategorii lub definiujących relacje

Co kategoryzujemy

• Wszystko 

(od kolorów i dźwięków po abstrakcyjne relacje)

– Wczesna percepcja: linie (jak krawędzie) krawędzie 

(jako granice lub punkty zgiecia) plamy (jako 
powierzchnie lub wypukłosci/wklęsłości)

– Kolory
– Charakterystyczne punkty melodii dźwieków mowy
– Głoski
– Elementy składowe obiektów (geony)
– Obiekty
– Zdarzenia i sytuacje 

(fizyczne kategorie zderzenia, podparcia, 

społeczne kategorie pomagania, dążenia do celu, walki)

Kategoryzacja

• Czyli to, co tygrysy / umysły / sieci 

neuronowe lubią najbardziej

• (a czego nie lubią humaniści)

Po co kategorie i pojecia

• Argument nadmiaru informacji

• Argument niedoboru informacji

• Funkcje kategorii i pojęć

– Rozpoznawanie
– Grupowanie

– Wnioskowanie

• Formowanie oczekiwań
• Planowanie działań

• Pojęcia a rozumienie

Dlaczego kategorie i pojęcia: 

Argument nadmiaru informacji

– Zmysły dostarczają więcej jednostkowej 

informacji niż umysł potrzebuje i może 
wykorzystać

– Znaczna część informacji zmysłowej powtarza 

się (redundancja)

– Różnorodność percepcyjna nie oznacza 

różnorodności znaczenia lub podstawowych 
właściwości użytkowych (koń to koń i, co 
więcej, jaki jest – każdy widzi, choć może być
srokosz lub kasztan, mały lub wielki)

Dlaczego kategorie i pojęcia: 

Argument niedostatku informacji

• Znaczna część istotnej informacji o obiekcie nie jest 

dostarczana percepcyjnie:

– Informacja niedostępna w aktualnej sytuacji 

percepcyjnej (rozpoznanie tygrysa ryczącego w 
gęstych zaroślach)

– Istotne cechy niedostępne percepcyjne w 

standardowych warunkach (np. procesy trawienia)

– Istotne właściwości w ogóle nie podlegają

bezpośredniej percepcji (np. myśli ludzi)

• Kategoryzujemy na podstawie zubożonej informacji i 

uzupełniamy ją w oparciu o wiedzę o kategorii 
(ryczy w zaroślach  tygrys

Kategorie – ekonomika poznania

• Eliminując nadmiarową informacje 

zwiekszamy efektywność wykorzystania 
zasobów

– A zarazem nie musimy tracić: ważne 

informacje informacje specyficzne możemy 
zachować: „to jest koń, ale drewniany”

• Kategorie i związana z nimi wiedza 

pojęciowa stanowią bank informacji, z 
którego można czerpać w arunkach 
niedomiaru

• Czy orientacja w rzeczywistości i 

efektywne działanie sa w ogóle możliwe 
bez kategoryzacji?

– Stałość otoczenia?

– Generalizacja bodźca?

– Podobieństwo?

Przedmiot

• System percepcyjny od urodzenia 

nastawiony jest na spostrzeganie 
przedmiotów i relacji pomiędzy nimi 
(przestrzeń, ruch)

• Koncepcja (pojęcie) przedmiotu

– indywiduacja, enumeracja

– stałość

– identyfikacja

– kategoryzacja

Kiedy tworzy się pojęcie 

przedmiotu?

• Piaget, Quine

– Pierwsze miesiące życia dziecka to spostrzeganie 

przedmiotów jako niezindywiduowanych doświadczeń
porcji materii: przedmiot istnieje w ramach danego 
doświadczenia sensorycznego: spostrzeżenia 
wzrokowego, dotyku

– Zasada podobieństwa: znów więcej mamy, więcej 

butelki, więcej grzechotki

– Zadanie „A nie B”

Spostrzeganie stałości 

(ciągłości) przedmiotu

• Spelke i Kellman (1983) –

spostrzeganie ciągłości częściowo 
zasłoniętego poruszającego się pręta

– Czy jest to właściwość systemu 

percepcyjnego czy pojęciowego?

Wczesna koncepcja przedmiotu

• jest oparta na właściwościach 

czasoprzestrzennych i relacjach do 
innych przedmiotów:

– Spelke (1994)

• Ciągłość przestrzenna

• Ciągłość ścieżki ruchu
• Nieprzenikliwość

– Nabywanie innych relacji (zawieranie, 

podparcie, inercja) 

Indywiduacja i enumeracja

• Do 12 miesiąca życia tylko ruch po ciągłej, 

przewidywalnej ścieżce (a nie kształt, 
kolor, kategoria itp.) jest podstawą
indywiduacji

Kategoryzacja percepcyjna

• 3-miesięczne dzieci tworzą percepcyjne 

kategorie z poziomu podstawowego i 
nadrzędnego (Behl-Chadha, 1996)

• To samo potrafi zrobić odpowiednio 

trenowana sieć neuronowa

• -> jaka jest relacja między kategoryzacją

percepcyjną a pojęciową?

Behl-Chadha (1996)

kategoryzacja w pierwszych 6 miesiącach życia. 3-4 dzieci tworzą

zarówno kategorie poziomu podstawowego jak i nadrzędnego (ssaki vs

ptaki lub ryby; meble vs. zwierzęta)

Jak kategoryzujemy przedmioty?

• Cechy?
• Role przyczynowe?

Kategorie i pojęcia w początkach 

współczesnej psychologii poznawczej

• „

Klasyczna” koncepcja pojęć (Wygotski, Bruner, 

Lewicki)

– Formuła genus proximus... lub warunek konieczny i 

wystarczający

– Metoda: 

Karty Brunera

– Pojęcia jako wynik przyjętej strategii 

kategoryzacyjnej, a nie umysłowa reprezentacja 
rzeczywistości

• Problem struktury pamięci semantycznej

–

Sieci semantyczne Quilliana i Collinsa

Karty Brunera

Sieć semantyczna Quilliana i Collinsa

Prototypy i pojęcia naturalne

• Posner i Kelee: badania prototypów 

percepcyjnych

– Efekty prototypu:

• Poprawność i czas rozpoznania zależą od 

podobieństwa do prototypu

• Rosch (Heider): Kolory i kształty u Dani

Rosch: kategorie

• Rosch: podobieństwo rodzinne (family resamblence), 

poziom podstawowy i zasada ekonomiki poznawczej

– Podobieństwo rodzinne (≈podobieństwo do prototypu)

• Istnieją „lepsze” i „gorsze” egzemplarze kategorii, np. papaja 

to gorszy przedstawiciel owoców niż jabłko (stopniowalność
przynależności do kategorii)

– Poziom podstawowy i zasada ekonomiki poznawczej

• Najbardziej użyteczne są kategorie, które przy wysokim 

podobieństwie rodzinnym maksymalizują różnice w stosunku 
do innych kategorii. Takie kategorie nabywane są
najwcześniej w rozwoju, są najłatwiej przywoływane z 
pamięci (generowanie przykładów, czasy reakcji) i łatwo 
leksykalizowane

Pojęcia naturalne: modele

• Model prototypowy:

– Najbardziej typowy rzeczywisty obiekt lub obiekt „idealny”

tworzy prototyp. Ogólne podobieństwo lub zakres 
dopuszczalnych przekształceń prototypu wyznaczają granice 
kategorii

• Model egzemplarzowy

:

– Spotkane desygnaty pojęcia tworzą w pamięci „przestrzeń

podobieństwa” bez wyróżnionego prototypu. Nowe 
egzemplarze lokujące się blisko „centrum” przestrzeni 
zostają do niej włączone

• Model „hybrydowy

”

– Nienaruszalny  rdzeń określający właściwości definicyjne
– Cechy charakterystyczne pozwalające na szybką

identyfikację egzemplarzy kategorii

Podaj po 3 przykłady

• Liczby parzystej
• Warzywa
• Figury geometrycznej
• Pojazdu

Na ile wymienione tu osoby  są

dobrymi przykładami kobiety?

(przypisz ocenę na skali 0-5)

• Kelnerka
• Nauczycielka
• Traktorzystka
• Gimnastyczka

Wymień 5 rzeczy które w 

pierwszej kolejności wyniesiesz 

z płonącego domu

Wymień 5 rzeczy, za pomocą

których można jeść zupę

Problemy z kategoryzacją

• Armstrong, Gleitman i Glaitman – czy o 

nieparzystej kobiecości decyduje podobieństwo 
rodzinne?

Podaj po 3 przykłady

• Barsalou – podobieństwo brata, psa, pieniedzy i 

komputera: kategoryzacja ad hoc ze względu na 
cel

Wymień 5 rzeczy które w pierwszej kolejności 

wyniesiesz z...

• Czym jest podobieństwo?

– Dobór cech
– Symetria/asymetria porównań

Czego potrzebujemy by być poczciwymi 

empirystami (1)?

• Standardy podobieństwa

– Quine: podobieństwo percepcyjne =/= 

podobieństwo recepcyjne

( podobieństwa płytkie, zależne od kontekstu vs. głębokie, stałe)

– Rosch: ekonomika poznawcza – maksymalizacja 

podobieństwa wewnątrz kategorii, minimalizacja 
pomiedzy kategoriami

– Tverski i Gati: podobieństwo – rachunek oparty na 

cechach wspólnych i dystynktywnych. 
Podobieństwo jest asymetryczne – zależy od wag 
cech dla porównywanych obiektów

– L. Smith: podobieństwo globalne – cechy później

Czego potrzebujemy by być poczciwymi 

empirystami (2)?

• Indukcja: czy jesteśmy wyczuleni na 

właściwości statystyczne doświadczenia?

– Frekwencje  typowość, oswojenie 

(familarity)

– Prawdopodobieństwa warunkowe  

Krytyka poczciwego empiryzmu

• Skąd standardy podobieństwa?

– Z głowy?
– Ze statystyki?

• Czy jesteśmy dobrymi statystykami?

– Przeceniamy lub niedoceniamy prawdopodobieństwa
– Czy radzimy sobie z prawdopodobieństwami 

warunkowymi

– Czy nasze zdolności do spostrzegania zależności 

statystycznych są uniwersalne?

Pochwała umysłu

• Post-Piagetowska psychologia rowoju poznawczego
• Murphy i Medin (1985) – rola „teorii” w spójności 

pojęć

– Cechy określające kategorię składają się w wiązki 

porządkowane przez relacje przyczynowe (

np. 

aerodynamiczny kształt i skrzydła; kapiel w ubraniu w 
wodzie i bełkotliwa mowa vs. kąpiel w ubraniu i druga osoba 
wykonujaca w wodzie niezborne ruchy)

• Hipoteza modułowości umysłu i specyficzności 

poznania

– Psychologia ewolucyjna

Czego potrzebujemy by być

poczciwymi racjonalistami (1)?

• Ontologia i koncepcja przedmiotu

– Jak doświadczenie dzielimy na porcje?

(problem „Gavagai!” Quine’a)
(pojęcie stałości wg. Piageta)

– Jak spostrzegamy identyczność

(indywidualną i kategorialną) różnych porcji 
doswiadczenia

– Czy wyróżniamy różne rodzaje bytów?

Czego potrzebujemy by być

poczciwymi racjonalistami (2)?

• Rozumienie przyczynowości i intencjonalności: jak 

obiekty i zdarzenia oddziaływują na siebie?

– Przyczynowość fizyczna

• Hume: zbieżność w czasie i przestrzeni
• Mill: kanony Milla
• Zrozumienie mechanizmu?

– Intencjonalność: skąd wiemy, że mamy umysły?

• Teorie symulacji
• Teorie „teorii”

• Liczba i przestrzeń jako kontekst dla rozumienia 

rzeczywistości fizycznej i społecznej