1

въ оно вр7м1 uслъіша иродъ тєтрархъ слuхъ иисuсобъ | и рєчє отрокомъ

своимъ сь єстъ иоанъ крьститєл"ь тъ въскрьсє отъ мрьтвъіихъ и сєго ради силъі

д74тъ с1 о н"ємь | иродъ бо имъ иоана съв1за и и въсади и въ тьмьниц2

иродьјадъі ради жєнъі филипа братра своєго | глаголаашє бо ємu иоанъ нє

достоитъ ти им7ти є1 | и хот1 и uбити uбоја с1 народа зан"є пророка им7ах2

и | дьни жє бъівъшu рождьства иродова пл1са дъшти иродьјадина по ср7д7 и

uгоди иродови | т7мьжє съ кл1тво4 издрєчє єи дати єгожє аштє въспроситъ |

она жє наваждєна матєр4 своє4 даждь ми рєчє сьдє на мис7 глав2 иоана

крьститєлја | и пєчальнъ бъістъ ц7сар"ь | кл1твъ жє ради и възлєж1штиихъ съ

н"имъ повєл7 дати и и посълавъ uс7кн2 иоана въ тьмьници | и прин7с1 глав2

єго на мис7 и даш1 д7вици и нєсє матєри своєи | и прист2пл"ьшє uчєници єго

въз1с1 т7ло єго и погр7с1 є и пришьдъшє възв7стиш1 иисuсови |

Znormalizowany zapis w transkrypcji półfonetycznej

vъ ono vrěmę uslyša irodъ tetrarxъ sluxъ jisusobъ | i reče otrokomъ svojimъ sь jestъ joanъ

krьstitel’ь tъ vъskrьse otъ mrьtvyixъ i sego radi sily dějǫtъ sę o njemь | irodъ bo imъ joana

sъvęza ji (jь) i vъsadi ji (jь) vъ tьmьicǫ irodьjady radi ženy filipa bratra svojego | glagolajaše

bo jemu joanъ ne dostoitъ ti iměti jeję | i xotę ji (jь) ubiti uboja sę naroda zanje proroka

imějaxǫ ji (jь) | dьni že byvъšu roždьstva irodova plęsa dъšti irodьjadina po srědě i ugodi

irodovi | těmьže sъ klętvojǫ izdreče jeji dati jegože ašte vъsprositъ | ona že navaždena

materjǫ svojejǫ daždь mi reče sьde na misě glavǫ joana krьstitelja | i pečalьnъ bystъ cěsarь

| klętvъ že radi i vъzležęštiixъ sъ njimъ povelě dati ji (jь) i posъlavъ usěknǫ joana vъ

tьmьnici | i priněsę glavǫ jego na misě i dašę děvici i nese materi svojeji | i pristǫplьše

učenici jego vъzęsę tělo jego i pogrěsę je i prišьdъše vъzvěstišę jisusovi |

Analiza gramatyczna, fonetyczna i semantyczna

WYRAŻENIE SCS

(z podziałem

fleksyjnym)

CHARAKTERYSTYKA

GRAMATYCZNA

POSTAĆ SŁOWNIKOWA

CHARAKTERYSTYKA

FONETYCZNA

ZNACZENIE

vъ

Præp., wyraz

nieodmienny

w

on-o

Dem. acc. n. sg.

onъ

to

vrěm-ę

N. n. acc. sg.

vrěmę, -ene

czas

uslyš-a

V. 1 sg. aor. I

uslyšati, -šǫ, -i-ši

←

*uslyxja

usłyszeć

irod-ъ

NP. m. nom. sg.

Herod

tetrarx-ъ

N. m. nom. sg.

tetrarxъ, -a

slux-ъ

N. m. acc. sg.

sluxъ, -a

słuch,

wieść,

pogłoska

jisusob-ъ

Adi. acc. m. sg.

jisusobъ

Jezusowy

i

Con.

i

i

reč-e

V. 3 sg. aor.

rešti, rekǫ, rečeši

←

*reke

powiedzieć

otrok-omъ

N. m. dat. pl

otrokъ, -a

dziecko, chłopiec,

sługa

svoj-imъ

Poss. m. dat. pl.

svojь, svoje, svoja

swój, swoje, swoja

s-ь

Dem. m. nom. sg.

sь, si, se

ten, ten tu

jes-tъ

V. 3 sg. præs.

byti, jesmь, jesi

być

joanъ

NP. m. nom. sg.

Jan

krьstitel’-ь

N. m. nom. sg.

krьstitel’ь, -a

Chrzciciel

t-ъ

Dem. m. nom. sg.

tъ, ta, to

ten, tamten, ów

vъskrьs-e

V. 3 sg. aor.

vъskrъsnǫti, -nǫ,

-ne-ši

powstać

otъ

Præp.

otъ

z

2

WYRAŻENIE SCS

(z podziałem

fleksyjnym)

CHARAKTERYSTYKA

GRAMATYCZNA

POSTAĆ SŁOWNIKOWA

CHARAKTERYSTYKA

FONETYCZNA

ZNACZENIE

mrьtv-yixъ

Adi.

sub

m. gen. pl.;

odmiana zaimkowa

mrьtvъ/ mṛ́tvъ

obecność

miękkiego sonantu

martwy

i

Con.

i

i

s-ego

Dem. m. gen. sg.

sь, si, se

ten, ten tu

radi

Postpos.

radi

dla, z powodu

sil-y

N. f. nom. pl.

sila, -y

siła, moc, cud

děj-ǫtъ sę

V. 3 pl. præs.

dějati, -ǫ, -je-ši sę

dziać się

o

Præp.

o

o, w…

nj-emь

Dem. m. loc. sg.

*jь, *je, *ja

W pozycji po

przyimku element

morfemowy n-

on

irodъ

NP. m. nom. sg.

Herod

bo

Con.

bo, bowiem

im-ъ

V. part. perf. act. I

m. nom. sg.

jęti, imǫ, iměši

wziąć

joan-a

NP. m. gen. sg.

Jan

sъvęza-ø

V. 3 sg. aor. I

sъvęzati, -vęžǫ/

-vęzajǫ,

-žeši/

-zaješi

związać, związywać

j-i (jь)

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

i

Con.

i

i

vъsadi

V. 3 sg. aor. I

vъsaditi,

-ždǫ,

-diši

wsadzić

ji (jь)

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

vъ

Præp.

vъ

w

tьmьnic-ǫ

N. f. acc. sg

tьmьnica, -ę

z germ. temenitze,

stąd c

ciemnica, więzienie

irodьjad-y

NP. f. gen. sg.

Herodiada

radi

Postpos.

radi

dla, z powodu

žen-y

N. f. gen. sg.

žena, -y

←

*genā

filip-a

NP. m. gen. sg.

Filip

bratr-a

N. m. gen. sg.

bratrъ, -a

brat

svo-jego

Poss. m. gen. sg.

svojь, svoje, svoja

swój, swoje, swoja

glagola-jaše

V. 3 sg. imperf.

glagolati,

-ljǫ,

-lješi

mówić

bo

Con.

bo, bowiem

j-emu

Dem. m. dat. sg.

*jь, *je, *ja

on

joan-ъ

NP. m. nom. sg.

Jan

ne

Neg.

ne

nie

dostoi-tъ

V. 3 sg. praæs.

dostojati, -stojǫ,

-stoiši

należeć, przystać

t-i

Pers. dat. sg.

ty

ty

imě-ti

V. inf.

iměti,

imamь,

imaši

mieć, trzymać

j-eję

Dem. f. gen. sg.

*jь, *je, *ja

ona

i

Con.

i

i

xot-ę

V. part. præs. act.

nom. m. sg.

xotěti,

xoštǫ,

xošteši

chcieć

j-i (jь)

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

ubi-ti

V. inf.

ubiti, -bijǫ, -biješi

ubić, zabić

ubo-ja sę

V. 3 sg. præs.

deponens

ubojati sę, -bojǫ,

-boiši

przelęknąć

się,

obawiać się

3

WYRAŻENIE SCS

(z podziałem

fleksyjnym)

CHARAKTERYSTYKA

GRAMATYCZNA

POSTAĆ SŁOWNIKOWA

CHARAKTERYSTYKA

FONETYCZNA

ZNACZENIE

narod-a

N. m. acc. sg.

narodъ, -a

lud, rzesza, tłum,

naród

zanje

Con.

zanje

ponieważ

prorok-a

N. m. gen. sg.

prorokъ, -a

prorok

imě-jaxǫ

V. 3 pl. imperf.

iměti,

imamь,

imaši

mieć

j-i (jь)

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

dьni

N. m. dat. sg,

dьnь, -i

dь̣ni (jer słaby)

dzień

že

Con.

ale, zaś

by-vъšu

V. part. per. act. I

m. dat. sg.

byti, bǫdǫ, bǫdeši

być

roždьstv-a

N. n. gen. sg.

roždьstvo, -a

←

*rodjьstva

urodzenie,

urodziny

irodov-a

Adi. m. gen. sg.;

odmiana

rzeczownikowa

irodovъ

Herodowy

plęsa-ø

V. 3 sg. aor. I

plęsati,

-sajǫ,

-saješi

zatańczyć

dъšt-i

N. f. nom. sg.

dъšti, dъštere

←

*dъkti

córka

irodьjadin-a

Adi. f. nom. sg.;

odmiana

rzeczownikowa

irodьjadinъ

Herodiadowa

po

Præp.

po

po, w związku z_

srěd-ě

N. f. dat. sg.

srěda, -y

środek, środa; tu:

przed (nim)

i

Con.

i

i

ugodi-ø

V. 3. sg. aor. I

ugoditi, -ždǫ, -diši

dogodzić, spodobać

się

irod-ovi

NP. m. dat. sg.

Herod

těmьže

Con.

dlatego, zatem

sъ

Præp.

sъ

z

klętv-ojǫ

N. f. ins. sg.

klętva, -y

przysięga

izdreč-e

V. 3 sg. aor.

izdrešti, -kǫ, -češi ←

*izdreke

wyrazić, przysiąc

j-eji

Dem. f. dat. sg.

*jь, *je, *ja

ona

da-ti

V. inf.

dati, damь, dasi

dać

jegože ašte

Pron. m. gen. sg.

jiže ašte

cokolwiek,

ktolowiek

vъsprositъ

V. 3 sg. præs.

vъsprositi,

-šǫ,

-siši

poprosić

ona

Dem. f. nom. sg.

onъ

ona

že

Con.

ale, zaś, i

navažd-ena

V. part. perf. pas. f.

nom. sg.

navaditi,

-ždǫ,

-diši

←

*navadjena

pouczyć

mat-er-jǫ

N. f. ins. sg.

mati, -ere

matka

svo-jejǫ

Poss. f. ins. sg.

svojь, svoje, svoja

swój, swoje, swoja

dažd-ь

V. 2 sg. imperat.

dati, damь, dasi

dać

mi

Pers. dat. sg.

azъ

ja

reč-e

V. 3 sg. aor.

rešti, rekǫ, rečeši

powiedzieć

sьde

Adv.

sьde

tutaj

na

Præp.

na

na

mis-ě

N. f. loc. sg.

misa, -y

misa

glav-ǫ

N. f. acc. sg.

glava, -y

←

*golv-ǫ (TorT >

TraT)

głowa

joan-a

NP. m. gen. sg.

Jan

4

WYRAŻENIE SCS

(z podziałem

fleksyjnym)

CHARAKTERYSTYKA

GRAMATYCZNA

POSTAĆ SŁOWNIKOWA

CHARAKTERYSTYKA

FONETYCZNA

ZNACZENIE

krьstitelja

N. m. gen. sg.

krьstitel’ь, -a

Chrzciciel

i

Con.

i

i

pečalьnъ

Adi. m. nom. sg.;

odmiana

rzeczownikowa

pečalьnъ

←

*pekjalьnъ

smutny, posępny

byst-ъ

V. 3 sg. aor. I

byti, bǫdǫ, bǫdeši

być

cěsar-ь

N. m. nom. sg.

cěsarь, -‘a

←

*kěsarь (ě < ai̯)

cesarz, król

klętv-ъ

N. f. gen. pl.

klętva, -y

przysięga

že

Con.

ale, zaś

radi

Postpos.

radi

dla, z powodu

i

Con.

i

i

vъzlež-ęštiixъ

V. part. præs. act.

(używane

jako

rzeczownik

–

substantywizowa-

ne) m. gen. pl.

vъzležati, -žǫ, -žiši ←

* vъzlegjętjixъ

leżeć, spoczywać w

pozycji półleżącej

sъ

Præp.

sъ

z

nj-imъ

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

W pozycji po

przyimku element

morfemowy n-

on

povelě

V. 3 sg. aor. I

povelěti, -ljǫ, -liši

rozkazać, polecić

dati

V. inf.

dati, damь, dasi

dać

ji (jь)

Dem. m. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

i

Con.

i

i

posъla-vъ

V. part. perf. act. I

m. nom. sg.

posъlati,

-ljǫ,

-lješi

posłać

usěknǫ

V. 3 sg. aor. I

usěknǫti,

-nǫ,

-neši

uciąć głowę

joan-a

NP. m. gen. sg.

Jan

vъ

Præp.

vъ

w

tьmьnici

N. f. loc. sg.

tьmьnica, -ę

z germ. temenitze,

sdąd c

ciemnica, więzienie

i

Con.

i

i

priněs-ę

V. 3 pl. aor I

prinesti, -sǫ, -seši wzdłużenie

rdzennej

samogłoski e > ē > ě

przynieść

glav-ǫ

N. f. acc. sg.

glava, -y

←

*golv-ǫ (TorT >

TraT)

głowa

j-ego

Dem. m. gen. sg.

*jь, *je, *ja

on

na

Præp.

na

na

mis-ě

N. f. loc. sg.

misa, -y

misa

i

Con.

i

i

da-š-ę

V. 3 pl. aor. I

dati, damь, dasi

dać

děvici

N. f. dat. sg.

děvica, -ę

←

*děvik-i (III

palatalizacja)

dziewica,

dziewczyna

i

Con.

i

i

nes-e

V. 3 sg. aor.

nesti, -sǫ, -seši

zanieść

mat-eri

N. f. dat. sg.

mati, -ere

matka

svo-jeji

Poss. f. dat. sg.

svojь, svoje, svoja

swój, swoje, swoja

i

Con.

i

i

pristǫpl-ьše

V. part. perf. act. I

m. nom. pl

pristǫpiti, -pl’jǫ,

-piši

←

* pristǫpjьše (l

epentetyczne

między wargową a

jotą)

przystąpić

5

WYRAŻENIE SCS

(z podziałem

fleksyjnym)

CHARAKTERYSTYKA

GRAMATYCZNA

POSTAĆ SŁOWNIKOWA

CHARAKTERYSTYKA

FONETYCZNA

ZNACZENIE

učenic-i

N. m. nom. pl

učenikъ, -a

←

* učeniki (II

palatalizacja),

<

*učiti ← *vyknǫti

uczeń

j-ego

Dem. m. gen. sg.

*jь, *je, *ja

on

vъzę-sę

V. 3 pl. aor. I

vъzęti,

-zьmǫ,

-zьmeši

wziąć

tělo

N. n. acc. sg.

tělo, -ese

ciało

j-ego

Dem. m. gen. sg.

*jь, *je, *ja

on

i

Con.

i

i

pogrě-sę

V. 3 pl. aor. I

pogreti, -grebǫ,

-grebeši

wzdłużenie

rdzennej

samogłoski e > ē > ě

pogrzebać

j-e

Dem. n. acc. sg.

*jь, *je, *ja

on

i

Con.

i

i

prišьd-ъše

V. part. perf. act. I

m. nom. pl.

priti, -idǫ, -ideši

przyjść

vъzvěsti-šę

V. 3 pl. aor. I

vъzvěstiti,

-štǫ,

-stiši

ogłosić, powiedzieć

jisus-ovi

NP. m. dat. sg.

Jezus

Zastosowane skróty:

1

1. osoba

2

2. osoba

3

3. osoba

acc.

biernik

Adi.

przymiotnik

Adi.

sub

przymiotnik substantywizowany (używany w funkcji rzeczownika)

Adv.

przysłówek

aor. I

aoryst sygmatyczny I

aor. II

aoryst sygmatyczny II

aor.

aoryst asygmatyczny

Con.

spójnik

dat.

celownik

dekl.

deklinacja

Dem.

zaimek wskazujący

du.

liczba podwójna

f.

rodzaj żeński

gen.

dopełniacz

imperat.

imperativus

imperf.

imperfectum

inf.

bezokolicznik

ins.

narzędnik

loc.

miejscownik

m.

rodzaj męski

n.

rodzaj nijaki

N.

rzeczownik

Neg.

partykuła przecząca

nom.

mianownik

NP.

nazwa własna (rzeczownik)

part præs. act. imiesłów czasu teraźniejszego czynny

part. per. act. I imiesłów czasu przeszłego czynny I

6

part. perf. pas. imiesłów czasu przeszłego bierny

Pers.

zaimek osobowy

pl.

liczba mnoga

Poss.

zaimek dzierżawczy

Postpos.

poimek

Præp.

przyimek

præs.

czas teraźniejszy

sg.

liczba pojedyncza

V.

czasownik

voc.

wołacz

Ewangelia wg św. Mateusza

14, 1-12

Tłumaczenie fragmentu wg Biblii Tysiąclecia:

1 W owym czasie doszła do uszu tetrarchy Heroda wieść o Jezusie. 2 I rzekł do swych dworzan: «To

Jan Chrzciciel. On powstał z martwych i dlatego moce cudotwórcze w nim działają». 3 Herod bowiem

kazał pochwycić Jana i związanego wrzucić do więzienia. Powodem była Herodiada, żona brata jego,

Filipa. 4 Jan bowiem upomniał go: «Nie wolno ci jej trzymać». 5 Chętnie też byłby go zgładził, bał się

jednak ludu, ponieważ miano go za proroka. 6 Otóż, kiedy obchodzono urodziny Heroda, tańczyła

córka Herodiady wobec gości i spodobała się Herodowi. 7 Zatem pod przysięgą obiecał jej dać

wszystko, o cokolwiek poprosi. 8 A ona przedtem już podmówiona przez swą matkę: «Daj mi - rzekła

- tu na misie głowę Jana Chrzciciela!» 9 Zasmucił się król. Lecz przez wzgląd na przysięgę i na

współbiesiadników kazał jej dać. 10 Posłał więc [kata] i kazał ściąć Jana w więzieniu. 11 Przyniesiono

głowę jego na misie i dano dziewczęciu, a ono zaniosło ją swojej matce. 12 Uczniowie zaś Jana

przyszli, zabrali jego ciało i pogrzebali je; potem poszli i donieśli o tym Jezusowi.

Tłumaczenie filologiczne:

W ten czas usłyszał Herod tetrarcha wieść Jezusową. I powiedział sługom swoim: Ten tu jest Jan

Chrzciciel, tamten powstał z martwych i z tego powodu cuda dzieją się w nim. Herod bowiem

wziąwszy Jana związał go i wsadził go do więzienia z powodu Herodiady, żony Filipa, brata swojego.

Mówił bowiem jemu Jan: Nie przystoi tobie mieć jej. I chcąc go zabić, boi się ludu, ponieważ [za]

proroka mieli go. Dnia więc [gdy były] urodziny Herodowe, zatańczyła córka Herodiadowa […] przed

[nim]. I spodobała się Herodowi, dlatego z przysięgą przysiągł jej dać [o] cokolwiek poprosi. Ona zaś

pouczona [przez] matkę swoją: Daj mi – powiedziała – tutaj na misie głowę Jana Chrzciciela. I

posępny więc [stał się] król z powodu przysięgi. I leżącym z nim [przy posiłku] polecił dać [jej] jego. I

posławszy [i] usieknęli Jana w więzieniu i przynieśli głowę jego na misie i dali dziewczynie. I zaniosła

matce swojej. I przystąpiwszy uczniowie jego wzięli ciało jego i pogrzebali je. I przyszedłszy

powiedzieli Jezusowi.

Zagadnienia:

⇒

palatalizacja spółgłosek tylnych

⇒

palatalizacja przez jotę

⇒

mocne i słabe jery

⇒

metateza

⇒

zaimki pierwszo- i drugoosobowe

⇒

zaimek zwrotny

⇒

zaimki wskazujące *jь, *ja, *je

⇒

czas teraźniejszy czasowników

⇒

imperativus

⇒

imiesłów czasu teraźniejszego czynny (participium præsentis activi)

7

⇒

imiesłów czasu teraźniejszego bierny (participium præsentis passivi)

⇒

spójniki i partykuły

PALATALIZACJE PRASŁOWIAŃSKIE

Spółgłoski przedniojęzykowe i wargowe pod wpływem samogłosek przednich i e

ь ę ě

miękczyły się,

natomiast spółgłoski tylnojęzykowe k g x nie tylko ulegały zmiękczeniu, ale i przesuwały swą

artykulację ku przodowi jamy ustnej.

PIERWSZA PALATALIZACJA zaszła na gruncie języka psł. w II w. n.e. (Moszyński) lub III-V w. n.e.

(Stieber) i objęła wszystkie języki słowiańskie:

k

č

g

+ i

1

e ę ь ě

1

ṛ́ ḷ’ 

ǯ > ž

x

š

zob. *kęstь  *čęstь

*kṛ́nъ  *čṛ́nъ

*okese  očese

*slugiti  *služiti

*muxьka  *mušьka

Te nowe spółgłoski miały podwójną artykulację: przedniojęzykowo-dziąsłową i środkowojęzykowo-

palatalną.

Ta palatalizacja zaszła przed powstaniem samogłosek ě

2

oraz i

2

z dyftongów aé, oé.

mǫka : mǫčiti (< *mǫkiti)

rekǫ : rečeši (< *rekeši)

drugъ : druže (< *druge)

Bogъ : božьskъ (< *bogьskъ)

suxъ : sušiti (< *suxiti)

duxъ : duše (< *duxe)

Spółgłoski k g x przed ě

1

przechodziły normalne w č ž š, po czym ě

1

w wyniku przegłosu

prasłowiańśkiego przechodziło w a:

*krikěti  *kričěti  *kričati  scs. kričati

*begěti  *bežěti  *bežati  scs. bežati

*sluvěti  *slušěti  *slušati  scs. slušati

DRUGA PALATALIZACJA rozpoczyna się po przejściu wczesnoprasłowiańśkich dyftongów aé, oé, eé w

przednie samogłoski ě

2

i

2

(prawo sylaby otwartej). Spółgłoski k g x znalazłszy się przed nimi uległy

drugiej palatalizacji. Dokonywała się w okresie VI-VII w. n.e.

k

c

g

+ i

2

ě

2



ʒ (z’)

x

s’ (a w dialektach zachodniosłowiańskich š)

*kaéna  *kěna  cěna

*kaéssarь  *kěsarь  cěsarь

Te nowe spółgłoski miały po dwa miejsca artykulacji: przód języka wchodził w kontakt z górnymi

zębami, a środek języka unosił się ku palatum

(Loc. sg.)

*člověkoé  *člověkě  *člověcě (o człowieku)

*bogoé  *bogě  *boʒě (o Bogu)

*duxoé  *duxě  *dusě (o duchu)

8

(N. pl.)

*člověkoé  *člověki  *člověci (ludzie)

*bogoé  *bogi  *boʒi (bogowie)

*duxoé  *duxi  *dusi (duchy)

(D. i Loc. sg. oraz N-A-V du)

rǫcě

noʒě

musě (zachodniosłowiańskie *mušě)

(imperativus)

rьci

rьcěmъ

rьcěte

Druga palatalizacja dokonywała się głównie w dwóch wypadkach:

a) przed końcówkami -ě, -i (pochodzenia dyftongicznego)

b) W formach rozkaźnika przed końcówkami -i, -ě

Rzedziej można ją stwierdzić w rdzeniach pojedynczyk (por cěsarь)

W psł. dialekcie wschodnim i południowym zmiana k g x w c ʒ s’ występowała też w grupach kvě

2

gve

2

xve

2

i kvi

2

gvi

2

xvi

2

*gvězda  scs. zvězda

*květъ  scs. cvětъ

*vḷxvoé (N. pl. m. ‘czarodziej’)  *vḷxvi  vlьsvi

W dialektach zachodniosłowiańskich druga palatalizacja nie objęła grup spółgłoskowych i dlatego

kwiat

, gwiazda.

TRZECIA PALATALIZACJA, zwana bauduinowską ( Jan Baudouin de Courtenay), miała charakter

progresywny i nie zachodziła konsekwentnie, datuje się ją na ten sam okres, co II palatalizację (ten

sam wynik) lub wskazuje się, że była młodsza od niej albo zaszła w VIII w. (osłabienie tendencji

palatalizacyjnych)

k  c’ > pol. c

ь i ę (ṛ́) +

g  ʒ’ > pol. ʒ

x  s’/š’ > pol. š

*ovьka  ovьca

*sṛ́dьko  sṛ́dьce

*stьga  stьʒa ‘ścieżka’

*vьxъ  vьsь (zachodniosłow. *vьšь, por. wszy-stek)

germ. kuning-  *kъnęgъ  kъnęʒь

germ. pfenning  *pěnęgъ  pěnęʒь

*mṛ́kati  mṛ́cati ‘zmierzchać się’

*otьkъ  *otьc’ь (por. stpol. ociec)

*jęga  pol. jęʒa

*děvika  *děvic’e (pol. ʒ́ev́ica)

*městьko  *městьce (stpol. ḿeśce)

Wyjątki: ulga (*ulьga), księga (*kъnęga)

Wywarła duży wpływ na przesunięcia w deklinacji I i II rzeczowników, ponieważ po zmiękczeniu

tematycznych spółgłosek tylnojęzykowych wiele rzeczowników pierwotnie twardotematowych

przeszło do odmiany miekkiej.

9

rezultat palatalizacji

nowe fonemy

spółgłoskowe

kierunek

palatalizacji

samogłoski

palatalizujące

powstałe oboczności

I

č ž š

wsteczny

k + e … > č

g + e … > ž

x + e … > š

e ě

1

ę i

1

ь ṛ́ ḷ’

z monoftongów

k : č, rǫka : rǫčьka

g : ž, noga : nožьka

x : š, grěxъ : grěšьnikъ

II

c ʒ s’/š

wsteczny

k + ě

2

… > c

g + ě

2

… > ʒ

x + ě

2

… > s’

i

2

ě

2

z dyftongów

k : c, rǫka : rǫcě

g : ʒ, noga : noʒě

x : s’, muxa : mus’ě

III

c ʒ s’/š

jak w drugiej palatalizacji

postępowy

e ь i + k > c

e ь i + g > ʒ

znany jest tylko 1

przykład na pal. x

*vьxъ > vьsь

ь i ę (ṛ́)

WPŁYW JOTY

Uprzednianie samogłosek związane z prawem korelacji palatalności zachodziło głównie po j, ale

także po spółgłoskach palatalnych. Język scs. dziedziczy skutki tych procesów, dokonanych w epoce

prasłowiańskiej:

o



j+e *poljo > *polje > scs. pol’e

ъ



j+ь *krajъ > *krajь > scs. krajь

j +

y



j+i N. pl. *krajy > *kraji > scs. kraji

ě

1



j+a *stojěti > *stojati > scs. stojati

oé



j+eé  j+i Loc. pl. *krajoéxъ > *krajeéxъ > scs. krajixъ

Identyczny wpływ na ě

1

wywierały palatalne č ž š, po których ě > a

*kěsъ > *čěsъ > časъ

*běgěti > *běžěti > běžati

*sluxěti > *slušěti > slušati

jь-  i-

*jьgra > igra

*jьgo > igo

Jota między samogłoskami (j interwokaliczna) może, lecz nie musi zanikać, co daje początek

asymilacji, a następnie prowadzi do kontrakcji sąsiadujących samogłosek:

aja > aa > a *okajanii> okaanii > okanii

aje > ae > aa > a *dobrajego > dobraego > dobraago > dobrago

uje > ue > uu > u *radujetъ sę > raduutъ sę > radutъ sę

ěje > ěe > ěě > ě *dobrějemь > scs. dobrějemь obok dobrěmь

ije > ie > ii > i *pěšijemь > scs. pěšiemь || pěšiimь || pěšimь

ъji > yji > yi > y *dobrъjixъ > scs. dobrъjixъ || dobryjixъ || dobryxъ

ьji > iji > ii > i *pěšьjixъ > scs. pěšьjixъ || pěšijixъ || pěšixъ

ъjь > yjь > yji > yi > y *dobrъjь > scs. dobrъjь || dobryjь || dobry

ьjь > ijь > iji > ii > i *kostьjь (Gen. pl.) > scs. kostьjь || kostijь > kostii || kosti

10

Zmiany spółgłoskowe w połączeniach z jotą

Jota wywierała miękczący wpływ na poprzedzające ją spółgłoski. W wyniku tego zmieniała się

artykulacja tych spółgłosek bądź (rzadziej) pojawiała się spółgłoska wtrącona (l epentetyczne)

ZMIANY GRUP *kj *gj *xj

k

č *plakjь > plačь – plakati

g

+j  ž *lъgja > lъža – lъgati

x

š *duxja > duša – duxъ

ROZWÓJ GRUP sj, zj

s

š *pisjǫ > pišǫ (1. sg. praes.) – pisati

+ j 

z

ž *vozjǫ > vožǫ (1. sg. praes.) – voziti

ROZWÓJ WCZESNOPRASŁOWIAŃSKICH GRUP nj, rj, lj

n

n’ *konjь > konь

r

+ j  r’ (*morje > mor’e) > pol. ř > ž/š (por. [mže])

l

l’ *polje > pol’e

Jota stała się tu przyczyną powstania trzech nowych fonemów miękkich.

WPŁYW JOTY NA SPÓŁGŁOSKI WARGOWE

p

pl’ *kapja > kapl’a – kapati

b

bl’ *lubjǫ > lubl’ǫ – lubiti

+ j 

m

ml’ *zemja > zeml’a - zemьnъjь

v

vl’ *lovjǫ > lovl’ǫ – loviti

Przypuszcza się, że ta zmiana miała charakter ogólnosłowiański, lecz potem l epentetyczne zanikało

na południowym wschodzie (Bułgaria, Macedonia) oraz na północnym zachodzie (grupa lechicka,

łużycka, czesko-słowacka). Przykłady epentezy typu grobla, kropla, przerębla, pluskać, niemowlę, Lublin

kaszub. konople, grable tłumaczy się jako archaizmy. Epenteza w pełni zachowała się w językach

wschodniosłowiańskich oraz w języku serbsko-chorwackim, słoweńskim, a także – z mniejszą

konsekwencją – w scs.

ROZWÓJ GRUP tj dj

Obszar

językowy

Spół-

głoski jota-

cyzowane

Języki południowosłowiańskie

Języki

zachodniosłowiańskie

(język polski)

Języki

wschodniosłowiańskie

(język rosyjski)

scs. i bułgarski

serbsko-

chorwacki i

słoweński

t

+ j

d

št

žd

c’

ʒ’

c

ʒ (z)

č

ž

Następstwem tych zmian są funkcjonalne oboczności głosek etymologicznych z nowymi w formach i

derywatach:

11

scs.

t : št

světiti – svěšta

vъtěti – xoštǫ

d: žd

viděti – viždǫ

pol.

t: c

światło – świeca

ochota – chcę

d : ʒ

widok – widzę

ros.

t : č

светлый – свеча

охотник – хочу

d : ž

видение – вижу

WPŁYW JOTY NA GRUPY SPÓŁGŁOSKOWE

st

+ j



šč (świst : świszczę, iskać : iszczę) > scs. št (svistěti : svištǫ, iskati : ištǫ)

sk

zd

+ j



žǯ (jazda : jeżdżę, rózga : różdżka) > scs. žd (jezditi : jaždǫ, rozga : roždije)

zg

slj > šl’ *mysljǫ > scs. myšl’ǫ > pol. śl (myślę)

ROZWÓJ GRUP kt’ gt’

kt



št (scs.)

rešti

mošti

+ i, ь  c (pol.)

*rekti rzec *mogti móc

gt > kt



č (ros.)

речь

мочь

OBOCZNOŚCI SPÓŁGŁOSKOWE scs.

Rodza

j

wpły

wu

*k

ě

1

*k

j

*k

ě

2

*g

ě

1

*g

j

*g

ě

2

*xě

1

*xj

*xě

2

*s

j

*z

j

*t

j

*d

j

*s

tj

*s

kj

*z

dj

*z

gj

*k

t’

gt

’

*rj

*l

j

*n

j

*m

j

*p

j

*b

j

*vj

Obocz

ność

k :

č

k :

c

g

: ž

g :

ʒ

x :

š

x :

s’

s :

š

z :

ž

t :

št

d :

žd

st

: š

t

sk

: š

t

zd

: ž

d

zg

: ž

d

k :

š(

t)

g :

š(

t)

r :

ŕ

l :

l’

n :

n

’

m

: ml’

p :

p

l’

b :

b

l’

v

: vl

’

12

Przyk

ład

ok

o :

oč

i

rǫk

a :

rǫc

ě

dru

gъ

: d

ru

že

dru

gъ

: d

ru

ʒi

du

xъ

: d

uš

a

du

ša :

d

us

i

nos

iti

: n

oš

ǫ

vo

zi

ti

: v

ož

ǫ

vr

ati

ti

: v

ra

štǫ

vid

ět

i :

v

iž

dǫ

pus

tit

i :

pu

št

ǫ

blis

kъ

: b

liš

ta

ti

pr

igv

oz

di

ti

:

roz

ga :

rož

di

je

re

kǫ :

re

št

m

og

ǫ :

m

oš

ti

va

rit

i :

v

ar’

ǫ

xv

al

a :

xv

al

’ǫ

či

nъ

: č

iń

ǫ

jь

m

ǫ :

p

rij

em

l’ǫ

kupi

ti

: k

up

l’ǫ

gu

bi

ti

: gu

bl’

ǫ

ja

vit

i :

ja

vl’

ǫ

Jery słabe i mocne. Jery były wymawiane niejednolicie. W zależności od pozycji w wyrazie mogły być

wymawiane nieco krócej (słabiej) lub nieco dłużej (mocniej). Jery słabe oznacza się w transkrypcji ъ̯,

ь̯, zaś jery mocne oznacza się ъ, ь.

Słaba pozycja jerów:

o

wygłos wyrazów wielosylabowych: člověkъ̯, domъ̯, gradъ̯, dьnь̯, otьcь̯

o

sylaba znajdująca się przed sylabą, która zawierała samogłoskę pełną: mъ̯ - no – go, bь̯ - ra -

ti

o

sylaba występująca przed sylabą, zawierającą jer mocny: dь̯ - nь - sь, žь̯ - nь - sь

Mocna pozycja jerów:

o

sylaba, po której następowała sylaba z jerem słabym: dь - nь̯, o - tь - cь̯, sъ - nь̯

o

wygłos wyrazów jednosylabowych: zaimki, tъ, sъ, nъ (Acc. sg. onъ), spójnik nъ ‘ale, lecz’

o

początkowa sylaba akcentowana: tъ - čь – nъ (por. ros. точен ‘dokładny’), tъ - šta (por. ros.
т

ёща ‘teściowa’)

Metateza

METATEZA PRASŁOWIAŃSKICH GRUP *orT-, *olT-

W języku scs. nastąpila przestawka *orT- > raT-, *olT- > laT- ze wzdłużeniem o:

*ordlo > ralo

*olnii > lanii

W językach zachodnio- i wschodniosłowiańskich psł. nagłosowe *orT-, *olT- rozwijają się dwojako,

w zależności od dawnej intonacji. Grupy te pod intonacją akutową (rosnącą) przeszły w tych

językach w raT-, łaT-, a pod intonacją cyrkumfleksową (opadającą) w roT-, łoT-, np.

*órdlo > radło, ros. рало

*ólnii > łania, ros. лань

*õrvьnъjь > równy, ros. роный

Oboczności ra : or, la : ol, rě : er. Połączenia or, ol, er, el występujące przed samogłoskami nie ulegały

zmianie, ponieważ w tej pozycji nie zakłócały prawa sylaby otwartej, stąd

*berǫ > scs. berǫ

Grupa er przed samogłoską ǫ zostaje rozdzielona pomiędzy dwie sąsiednie sylaby, z których każda

jest otwarta i dlatego nie ulega metatezie, ale:

*bermę > scs. brěmę

13

Grupa er przed spółgłoską wchodzi w skład poprzedzającej, zamkniętej sylaby, co powoduje jej

metatezę, por.

*orati > scs. orati, ale

*ordlo > scs. ralo

METATEZA PRASŁOWIAŃSKICH GRUP TorT, TolT, TerT, TelT

psł.

scs.

pol.

ros.

uwagi

TorT

TraT

TroT (TróT)

ToroT

*gordъ

*korva

*varna

gradъ

krava

vrana

gród

krowa

wrona

gorod

korova

vorona

lit. gar

 das

‘ogrodzenie’,

niem. Garten,

ang. garden

‘ogród’

lit. kárvé

lit. varna

TolT

TlaT

TłaT (TłóT)

TołoT

*golva

*bolto

*zolto

glava

blato

zlato

głowa

błoto

złoto

golova

boloto

zoloto

lit. glavà

lit. báltas

niem. Gold

TerT

TrěT

TrzeT (TrzoT,

TrzóT)

TereT (TeroT)

*bergъ

*berza

brěgъ

brěza

brzeg

brzoza, brzezina

bereg

berëza

niem. Berg

lit. béržas, niem.

Birke

TelT

TlěT

TleT (TloT, TłoT,

TłóT

TołoT

*melko

*želbъ < *gelbъ

mlěko

žlěbъ

mleko

żłób

moloko

žolob

niem.

Milch,

melken

‚doić’,

ang. milk

W języku scs. oprócz wyrazów zawierających grupy trat, tlat, trět, tlět pochodzące z metatezy

występowały również takie, w których ra, la, rě, lě miedzy spółgłoskami kontynuują stan psł.

*bratrъ > scs. bratъ, pol. brat, ros. брат

*slabъ > scs. slabъ, pol. słaby, ros. слабый

*slěpъ > scs. slěpъ, pol. ślepy, ros. слепой

14

Zaimki nierodzajowe osobowe

az

ъ, ty, my, vy, vě, va

psł.

sin

gu

la

ris

Nom.

azъ

ty

Gen.

mene

tebe

Dat.

mьně//mi

tobě//tebě//ti

Acc.

mę//me//mene tę//te//tebe

Ins.

mьnojþ

tobojþ

Loc

mьně

tobě//tebě

plu

ra

lis

Nom.

my

vy

Gen.

nasъ

vasъ

Dat.

namъ

vamъ

Acc.

nasъ//ny

vasъ//vy

Ins.

nami

vami

Loc

nasъ

vasъ

du

alis

Nom. = Acc.

na

va

Gen. = Loc.

naju

vaju

Dat. = Ins.

nama

vama

Zaimek zwrotny sę i zaimki pytajne kъto, čьto

Nominativus

xxx

kъto? čьto? < *k ьto

(I)

Genetivus

sebe

kogo? česo < *keso /čьso < *k ьso

(čego)?

Dativus

sebě, si

komu? česomu/čьsomu (čemu)?

Accusativus

sebe, sę

kъto/ kogo? čьto/čьso?

Instrumentalis

sobojþ

cěmь? < *kěm ь < *koém ь

(II) čimь?

Locativus

sebě

komь? čemь?

Zaimki wskazujące *jь, *ja, *je

W przypadku zaimka *jь, *ja, *je stara forma Nom. wszystkich trzech liczb nie zachowała się

w językach słowiańskich, w tej funkcji występuje forma zaimka on ъ, ona, ono, formę dawną

wydobywamy z zaimka względnego jiže i złożonej odmiany przymiotników. Zaimek ten w

połączeniu z przyimkami przybiera w nagłosie charakterystyczny element morfemowy n-.:

psł.

sin

gu

la

ris

Gen.

jego, jeję

ot

ъ ńeg

Dat.

jemu, jeji

k ъ

ńemu, ńeji

Acc.

j ь (ji), jþ, je

na ń ь, ń

þ, ńe

Ins.

jim

ь, jej

þ

s

ъ ńimь,

þ

Loc

jem

ь, jej

v

ъ ńem

plu

ra

lis

Gen.

jix ъ

ot

ъ ńixъ

Dat.

jim ъ

k

ъ ńimъ

Acc.

ję, ja

na ńę, ńa

Ins.

jimi

s

ъ nimi

Loc

jix ъ

v

ъ ńixъ

15

du

alis

Gen.

jeju

ot

ъ ńeju

Dat.

jima

k

ъ ńima

Acc.

ja, ji

v

ъ ńa, ńi

Ins.

jima

s

ъ ńima

Loc.

jeju

v

ъ ńeju

Punktem wyjścia były tu takie połączenia z przyimkami, które miały już dawniej w swoim

składzie -n-: s ъn

, v ъn

, k ъn

Czas teraźniejszy czasowników

koniugacja I -o-||-e- II -no-||-ne-

III -jo-||-je-

IV -i-

V atematyczne

SI

NG

U

-

LA

RI

S

1.

-þ

-n-þ

-j-þ

‘-þ

-j-þ, ‘-þ

-mь

2.

-e-ši

-ne-ši

-je-ši

‘-e-ši

-i-ši

-si

3.

-e-tъ

-ne-tъ

-je-tъ

‘-e-tъ

-i-tъ

-tъ

DU

AL

IS

1.

-e-vě

-ne-vě

-je-vě

‘-e-vě

-i-vě

-vě

2.

-e-ta

-ne-ta

-j

‘-e-ta

-i-ta

-ta

3.

-e-te

-ne-te

-je-te

‘-e-te

-i-te

-te

PL

U

-

RAL

IS

1.

-e-mъ

-ne-mъ

-je-mъ ‘-e-mъ

-i-mъ

-mъ

2.

-e-te

-ne-te

-je-te

‘-e-te

-i-te

-te

3.

-þtъ

-n-þtъ

-j-þtъ

‘-þtъ

-ętъ

-ętъ, ale sþt ъ

Imperativus

U czasowników tematycznych imperativus tworzony był dla 2, 3 sg, 1, 2 pl i du (pozostałe z

da

) od tematu praesentis przez dodanie przyrostka trybu -i-, -ě- oraz końcówek osobowych

wtórnych. czasowniki atematyczne z wyjątkiem byti, jesm

ь, jesi

tworzyły imper. za pomocą

przyrostka –éь oraz -i-, dodawanego wprost do rdzenia, i odnośnych końcówek osobowych:

I, II

III

IV

V

sg.

1.

2.

3.

-

-i

-i

-

‘-i

‘-i

-

-i

-i

-

(-žd)-ь

(-žd)-ь

pl.

1.

2.

3.

-ě-mъ

-ě-te

-

‘-i-mъ

‘-i-te

-

-i-mъ

-i-te

-

(-d)-i-mь

(-d)-i-te

-

du.

1.

2.

3.

-ě-vě

-ě-ta

-

‘-i-vě

‘-i-ta

-

-i-vě

-i-ta

-

(-d)-i-vě

(-d)-i-ta

-

Imperativus jest kontynuacją pie. optatiwu (trybu życzącego).

Imiesłów czasu teraźniejszego czynny (participium præsentis activi)

KONIUGACJA

NOM

.

SG

.

M

.

GEN

.

SG

.

M

.

I

id-y ‘chodząc’

id-ǫšt-a

16

II

dvign-y ‘dźwignąc’

dvign-ǫšt-a

III

zna-jǫ ‘wiedząc’

zna-jǫšt-a

IV

mol-ę ‘modląc, błagając’ mol-ęšt-a

V

dad-y ‘dając’

dad-ǫšt-a

Imiesłów czasu teraźniejszego bierny (participium præsentis passivi) jest tworzony przez dodanie

-mъ, -ma, -mo to tematu praæs. Odmienia się według deklinacji -o- i -a-tematowej (moliti – molimъ),

o czym będzie mowa podczas omawiania tekstu 3.

Spójniki i partykuły (zob. odpowiednie znaczenia i użycie wyrażeń:

a, ali, jako, ašte , bo, ibo, da, že, i, ide, li, li…li, ne, ne…ni, n., to, jegda, jegdaže, jeda