Ecclesia et bellum

Kościół wobec wojny i zaangażowania militarnego

duchowieństwa w wiekach średnich

Studia pod redakcją

Radosława Koteckiego i Jacka Maciejewskiego

Bydgoszcz 2016

Komitet Redakcyjny

Sławomir Kaczmarek (przewodniczący)

Zygmunt Babiński, Józef Banaszak, Katarzyna Domańska

Andrzej Prószyński, Marlena Winnicka, Jacek Woźny

Ewa Zwolińska, Grażyna Jarzyna (sekretarz)

Recenzent

Józef Dobosz

Na okładce wykorzystano motyw z XII-wiecznego rękopisu Pieśni o Rolandzie:

Rolandslied des Pfaffen Konrad, Cod. pal. germ. 112,

Universitätsbibliothek Heidelberg, fol. 85v,

http://diglit.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg11

Redaktor

Jagna Urbańska

Skład

P.M. Logo

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

Bydgoszcz 2016

Utwór nie może być powielany i rozpowszechniany w całości ani we fragmentach

bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich

ISBN 978-83-8018-091-8

Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

(Członek Polskiej Izby Książki)

85-092 Bydgoszcz, ul. Ogińskiego 16

tel./fax [phone], mail: [e-mail]

http://www.wydawnictwo.ukw.edu.pl

Rozpowszechnianie tel. [phone]

Poz. 1686. Ark. wyd. 20,5

Spis treści:

Jacek Maciejewski

, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

Jerzy Strzelczyk

, Średniowieczna krytyka wypraw krzyżowych . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Wojciech Mruk

, Fidenzio z Padwy i Roger Bacon

czyli o dwóch franciszkańskich teoretykach wojny z Saracenami . . . . . . . . . . . . . . .

29

Piotr Goltz

, Zagadnienia wojny i pokoju w dziele

Policraticus Jana z Salisbury . . . . . . . .

42

Andrzej Niewiński,

Kościół w średniowieczu wobec problemów niewoli militarnej . . . . . . .

64

Maksymilian Sas

, Wyprawa króla Longobardów Pepina przeciw Awarom

w 796 roku: teologia karolińskiej wojny misyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82

Jacek Zinkiewicz

, Duchowieństwo anglonormandzkie

wobec działań militarnych w Anglii w latach 1066-1100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

104

Paweł Babij

, Kościół i duchowieństwo w walkach na Połabiu

przed krucjatą wendyjską w 1147 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121

Radosław Kotecki

, Ordynariusz płocki Szymon w Gallowej narracji

o bitwie Mazowszan z Pomorzanami (Gall II, 49) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

Krzysztof Guzikowski

, „Służyć modlitwą i bronią” – arcybiskup Absalon

twórcą sukcesów militarnych Danii w drugiej połowie XII wieku . . . . . . . . . . . . . . .

168

Kevin Schneider

, Two in One: Lotharingian Imperial Bishops as Military

and Religious Leaders. The Case of Metz (11

th

-13

th

Centuries) . . . . . . . . . . . . . . . . .

182

Anna A. Dryblak

, Jak mnisi zdobywają zwycięstwo dla władcy.

Udział klasztoru w Redon w zmaganiach wojennych Ludwika Pobożnego . . . . . . .

198

Monika Michalska

,

Cum armis et oratione. Relacje opatów Sankt Gallen z belloną

w świetle historiografii klasztornej (

continuationes II i III Casuum Sancti Galli) . . . . . . . . . . .

214

Maria Starnawska

,

Furtum sacrum czy cudowne ocalenie przed atakiem

niewiernych? Epizody wojenne w tradycji hagiograficznej
relikwii-fundamentów ideowych wspólnoty czczonych na ziemiach polskich . . . .

234

Dalibor Janiš

,

Milites ac famuli episcopi olomucensis. Feudal System

of the Bishopric of Olomouc and Military-Service Relations
in the Medieval Czech Lands in the 13

th

Century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

256

Spis skrótów

CCCM

– Corpus Christianorum. Continuatio Medievalis

CCSL

– Corpus christianorum. Series Latina

CDB

–

Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae

CDM

–

Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae

CSEL

– Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum

Kw. Hist.

– „Kwartalnik Historyczny”

MGH

–

Monumenta Germaniae Histoirca

Const. –

Constitutiones et acta publica imperatorum et regum

Capit. –

Capitularia regum Francorum

Epp. –

Epistolae

Epp. Sel. –

Epistolae Selectae

SS –

Scriptores (in folio)

SS rer. Merov. –

Scriptores rerum Merovingicarum

SS rer. Germ. –

Scriptores rerum Germanicarum

SS rer. Germ. N.S. –

Scriptores rerum Germanicarum. Nova Series

MPH

–

Monumnta Poloniae Historica

MPH s.n.

–

Monumnta Poloniae Historica. Series Nowa

PL

–

Patrologiae Cursus Completus. Series latina, ed. J.-P. Migne

Prz. Hist.

– „Przegląd Historyczny”

Rocz. Hist. – „Roczniki Historyczne”

ECCLESIA ET BELLUM

Kościół wobec wojny i zaangażowania militarnego duchowieństwa w wiekach średnich

pod red. Radosława Koteckiego i Jacka Maciejewskiego

Bydgoszcz 2016

M

AKSyMILIAN

S

AS

Uniwersytet Warszawski

wyprawa krÓLa LonGoBardÓw pepina

przeciw awaroM w 796 roku:

teoLoGia karoLiŃSkieJ woJny MiSyJneJ

*

Na wstępie artykułu określmy dokładnie przedmiot naszego zainteresowania.

Otóż za tytułową wojnę misyjną uznajemy wojnę prowadzoną przez chrześcijan
z poganami, której celem jest trwały podbój obszaru należącego do pogan, umoż-
liwiający prowadzenie skutecznej działalności ewangelizacyjnej. Ostatecznym
celem tak pojmowanej wojny misyjnej jest doprowadzenie do chrztu pogan oraz
włączenie zamieszkiwanego przez nich terytorium w obręb świata rządzonego
przez chrześcijańskich władców. Poszukując podstaw ideowych tak zdefiniowa-
nych wczesnośredniowiecznych konfliktów zbrojnych, poddamy analizie źródła
powstałe w związku ze zmaganiami wojennymi, jakie Frankowie toczyli z Awarami
za panowania Karola Wielkiego. Wojna ta miała charakter na wskroś misyjny – jej
celem było podbicie pogan, których całkowite ujarzmienie było związane z dopro-
wadzeniem ich do konwersji na wiarę chrześcijańską. Wśród stawianych pytań in-
teresować nas będzie, jak uzasadniano podbój misyjny oraz jak legitymizowano
przemoc zbrojną wobec pogan? Czy wojna traktowana była jak przymuszanie do
chrztu? Z czego wywodzono prawo, a może nawet obowiązek, do siłowego podboju
ziem pogańskich, a tym samym stosowania przemocy wojennej wobec pogan?

Kategoryzacja pewnego typu średniowiecznych konfliktów zbrojnych jako

„wojen misyjnych” jest – oczywiście – efektem współczesnego namysłu nad usys-
tematyzowaniem rodzajów wojen toczonych w wiekach średnich między przeciw-

*

Publikacja powstała przy wsparciu finansowym Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP)

w ramach programu START 2016.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

83

nikami definiowanymi religijnie. Wśród nich można wymienić m.in. wojny mię-
dzy samymi chrześcijanami czy też wojny – zależnie od przyjętego punktu widze-
nia – obronne lub najeźdźcze, prowadzone przez chrześcijan z pogańskimi czy
muzułmańskimi przeciwnikami itp. Stosowana przez nas kategoryzacja nie jest
jednakże odległa od średniowiecznego sposobu pojmowania konfliktów zbrojnych.
Przekonanie o konieczności podboju ziem zamieszkiwanych przez pogan przez
chrześcijańskiego władcę, połączone z przeprowadzeniem na nowo zdobytym ob-
szarze skutecznej chrystianizacji jego mieszkańców, gwarantującej trwałe zawład-
nięcie nową „zdobyczą”, panowało nie tylko w okresie dominacji w Europie
dynastów z rodu Karolingów (wieki VIII-IX), który interesuje nas w niniejszym
artykule. Jego pierwszym, wyraźnym świadectwem w odniesieniu do potomków
Arnulfa z Metzu była polityka podboju i ewangelizacji pogan, prowadzona we
Fryzji przez majordoma Austrazji, Pepina z Herstalu

1

. Ślady identycznego przeko-

nania można odnaleźć jednakże zarówno w czasach wcześniejszych, jak i później-
szych. Wymienić w tym miejscu można m.in. przykład anglosaskiej Brytanii,
dokąd przyswajane sobie przez lokalnych władców idee na temat obowiązków
i możliwości związanych ze sprawowanym przez nich urzędem królewskim napły-
wały z papieskiego Rzymu

2

, czy też czasy ottońskie, kiedy powstawało np. piśmien-

nictwo saskiego biskupa Brunona z Kwerfurtu, usilnie namawiającego króla
Henryka II do podjęcia walki z poganami wespół z Bolesławem Chrobrym

3

.

Za najbardziej znany przykład wczesnośredniowiecznej wojny połączonej

z chrystianizacją pogan uchodzi z pewnością polityka podboju prowadzona przez
Karola Wielkiego w Saksonii

4

. Władca, sprawujący od 771 roku samodzielną wła-

dzę nad Frankami, w toku swojego długiego panowania, zachęcany usilnie przez
otaczających go duchownych intelektualistów, realizował szeroko zakrojony pro-

1

Zob. B. Dumézil,

Chrześcijańskie korzenie Europy. Konwersja i wolność w królestwach barbarzyń-

skich od V do VIII wieku, tłum. P. Rak, Kęty 2008, s. 935-952.

2

Na ten temat miałem okazję wypowiedzieć się częściowo w artykule: M. Sas,

Jak z pogańskiego

władcy uczynić chrześcijańskiego króla? Nawrócenie Ethelberta z Kentu i Edwina z Nortumbrii przez
misjonarzy z Rzymu, [w:] Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz,
J. Strzelczyk, Poznań 2014 [druk: 2015], s. 193-229. Zob. też: Dumézil,

Chrześcijańskie korzenie

Europy…, s. 908 n.

3

Zob. R. Michałowski,

Zjazd gnieźnieński. Religijne przesłanki powstania arcybiskupstwa gnieź-

nieńskiego, Wrocław 2005, s. 229 nn., idem, Król czy misjonarz? Rozumienie misji w X/XI wieku, [w:]
Bruno z Kwerfurtu. Osoba – dzieło – epoka, red. M. Dygo, W. Fałkowski, Pułtusk 2010, s. 138-144.
Por. M. Sas,

Działalność św. Brunona z Kwerfurtu, „Teka Historyka” 38 (2009), s. 66-84.

4

Zwięzłe omówienie wojen saskich Karola Wielkiego i chrystianizacji Saksonii: R. McKitterick,

Charlemagne. The Formation of a European Identity, Cambridge 2008, s. 103-106; D.A. Sikorski,
Chrystianizacja germańskiej Germanii od VI do początku IX wieku, [w:] Chrystianizacja Europy…,
s. 241-243; K. Polek,

Wojna saska Karola Wielkiego i jej konsekwencje, „Annales Academiae

Paedagogicae Cracoviensis”, 43, „Studia Historica” 6 (2007), s. 33-64. Pierwszą fazę konfliktu szeroko
opisuje w najnowszej pracy B.S. Bachrach,

Charlemage’s Early Campaigns (768–777). A Diplomatic

and Military Analysis, Leiden-Boston 2013, passim.

M

AKSyMILIAN

S

AS

84

gram królewskiej odpowiedzialności za Kościół i lud Boży, do którego zaliczało się
głoszenie i nauczanie wiary chrześcijańskiej – również pośród ludów pogańskich

5

.

Nawet jeśli cel religijny nie przyświecał Karolowi od samego początku wojny z Sasami,
którą rozpoczęła wyprawa Franków w 772 roku i zniszczenie Irminsula – saskiego
miejsca kultowego, to w toku kolejnych kampanii wypracował on metodę podboju,
w której połączył zwycięstwa militarne z przymuszaniem kolejnych grup Sasów do
przyjęcia chrztu

6

. Symbolem brutalnej metody ewangelizacyjnej stał się kapitularz

(

Capitulatio de partibus Saxoniae) wydany w latach osiemdziesiątych VIII wieku,

w którym za odmowę przyjęcia chrztu przewidziano karę śmierci

7

. Jak się najczęściej

przyjmuje,

Capitulatio de partibus Saxonie zostało wydane w 782 roku, po masakrze

w Verden (ścięcie 4500 jeńców saskich) lub po poddaniu się saskiego wodza Widu-
kinda i przyjęciu przez niego chrztu w 785 roku

8

. Po tym wydarzeniu Saksonia została

włączona do państwa Franków. Wojna wybuchła ponownie w 792 roku

9

.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że w pracy z 2006 roku yitzak Hen opo-

wiedział się za odmienną datą wydania

Capitulatio de partibus Saxoniae. Stwierdza

5

Zob. M. de Jong,

Charlemagne’s Church, [w:] Charlemagne. Empire and Society, red. J. Story, Man-

chester-New york 2005, s. 103-135; M. Alberi, ‘

Like the Army of God’s Camp’: Political Theology and

Apocalyptic Warfare at Charlemagne’s Court, „Viator” 41/2 (2010), s. 1-20; R. Michałowski, Podstawy
religijne monarchii we wczesnym średniowieczu zachodnioeuropejskim. Próba typologii, Kw. Hist. 105/4
(1998), s. 14-20 (całość artykułu: s. 3-34); W. Fałkowski,

Wielki król. Ideologiczne podstawy władzy

Karola Wielkiego, Warszawa 2011. Por. R. Michałowski, Ideologia, teologia polityczna i religia poli-
tyczna (Uwagi w związku z książką Wojciecha Fałkowskiego, „Wielki król. Ideologiczne podstawy władzy
Karola Wielkiego”, Warszawa 2011), Prz. Hist. 104/1 (2013), s. 87-103.

6

Zob. H.-D. Kahl,

Karl der Grosse und die Sachsen. Stufen und Motive einer historischen ‘Eskalation’,

[w:] idem,

Heidenfrage und Slawenfrage im deutschen Mittelalter. Ausgewählte Studien 1953–2008,

Leiden-Boston 2011, s. 343-408 (pierwodruk [w:]

Politik, Gesellschaft, Geschichtsschreibung. Giessener

Festgabe für František Graus zum 60. Geburtstag, red. H. Ludat, R.Ch. Schwingers, Köln-Wien 1982,
s. 49-130).

7

Capitulatio de partibus Saxonie, c. 8, wyd. A. Boretius, [w:] MGH Capit., t. 1, Hannover 1883,

s. 69: „Si quis deinceps in gente Saxonorum inter eos latens non baptizatus se abscondere voluerit et
ad baptismum venire contempserit paganusque permanere voluerit, morte moriatur”.

8

Zob. m.in.: R. McKitterick,

Królestwa Karolingów. Władza – konflikty – kultura, 751–987, tłum.

B. Hlebowicz, M. Wilk, Warszawa 2011, s. 82-84; eadem,

Charlemagne…, s. 103-106; P. Riché,

Karolingowie. Ród, który stworzył Europę, tłum. A. Kuryś, Warszawa 1997, s. 98-102; A. Angenendt,
Kaiserherrschaft und Königstaufe: Kaiser, Könige und Päpste als geistliche Patrone in der abend -
ländischen Missionsgeschichte, Berlin-New york 1984, s. 203-206; T. Reuter, Germany in the Early
Middle Ages, c. 800–1056, London 1991, s. 65-69.

9

Zob.

Annales Petaviani, a. 792, wyd. G.H. Pertz, [w:] MGH SS, t. 1, Hannover 1826, s. 18: „Eodem

anno Saxones mentiti sunt fidem quam polliciti fuerunt iamdudum domno regi Karolo, erraverunt,
deviaverunt, adeptique sunt tenebris sicut scriptum est: ‘Zelus adprehendit populum eruditum’. Por.
Annales regni Francorum, a. 793, wyd. F. Kurze, [w:] MGH SS rer. Germ., t. 6, Hannover 1895, s. 92-
-94: „Rex autumnali tempore de Reganesburg iter navigio faciens usque ad fossatum magnum inter
Alcmana et Radantia pervenit, ibique missi apostolici cum magnis muneribus praesentati sunt. Ibi
missus nuntiavit Saxones iterum fidem suam fefellisse”.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

85

on mianowicie, że kapitularz nie został wydany w latach osiemdziesiątych VIII
wieku, jak przyjmowała dotychczasowa literatura przedmiotu, lecz w latach dzie-
więćdziesiątych, tj. w drugiej fazie wojen frankijsko-saskich, być może nawet
w 795 roku

10

. Na potwierdzenie swoich tez przytacza m.in. listy Alkuina z yorku,

w których ten krytykuje politykę misyjną Karola Wielkiego w Saksonii, datowane
na 796 roku

11

. Król Franków rzeczywiście w 797 roku wydał drugi, łagodniejszy

w treści kapitularz

12

– choć dodajmy, że nie jest oczywiste, czy zniósł on wszystkie

zapisy poprzedniego kapitularza. Izraelski badacz głównego inspiratora wydania
pierwszego kapitularza, zawierającego owe drakońskie nakazy, upatruje w Teodul-
fie, późniejszym biskupie Orleanu, wywodzącym się z iberyjskiej Saragossy, a więc
obszaru znajdującego się pod panowaniem muzułmańskim. Jego pochodzenie
miałoby mieć kluczowe znaczenie – islamska idea „świętej wojny”, z jej głównym
celem – zmuszeniem pogan do konwersji na prawdziwą wiarę, miałaby mieć wpływ
na koncepcje Teodulfa, a co za tym idzie – w różnorodny sposób oddziaływałaby
także na treść

Capitulatio de partibus Saxoniae

13

. yitzak Hen podkreśla m.in. po-

dobieństwo dziesięciny nakładanej na Sasów do arabskiego podatku

jizya. Przez

wszystkich Arabów był on nakładany na „tolerowanych” niewiernych, takich jak
chrześcijanie czy żydzi. W islamskiej Hiszpanii ówcześnie podnoszono zaś, że po-
winni go płacić wszyscy podporządkowani władzy muzułmańskiej

14

.

Jednakże naszym zdaniem właśnie pisma Alkuina wskazują, że te drakońskie

wymagania opisane w kapitularzu były – przynajmniej w opinii anglosaskiego
uczonego – przyczyną ich buntu i odrzucenia wiary, nie zaś sposobem na uśmie-
rzenie Sasów po ponownym powstaniu. Alkuin stwierdzał bowiem, mając w pa-
mięci doświadczenia z wojen saskich prowadzonych przez Karola Wielkiego, że
jeden człowiek może co prawda nakłonić czy wręcz zmusić drugiego człowieka do
przyjęcia chrztu, lecz nie zmusi go do wiary

15

. Stawiał on retoryczne pytanie:

„Jakim sposobem człowiek może zostać zmuszony, żeby wierzył, w co nie wie-
rzy?”

16

. Na potwierdzenie swoich słów wychowanek szkoły katedralnej w yorku

przytaczał przykład Sasów. Przejęty powierzchownym sposobem ewangelizacji

10

y. Hen,

Charlemagne’s Jihad, „Viator” 37 (2006), s. 33-51, szczególnie s. 36-42.

11

Ibidem, s. 39-40, 42-44. Na temat Alkuina z yorku zob. przede wszystkim: D.A. Bullough,

Alcuin:

Achievement and Reputation. Being Part of the Ford Lectures Delivered in Oxford in Hilary Term 1980,
Leiden-Boston 2004. Por. D.A. Sikorski,

Alkuin z Yorku na nowo odkrywany, [w:] ‘Cognitioni

gestorum’. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D.A.
Sikorski, A.M. Wyrwa, Poznań-Warszawa 2006, s. 99-116.

12

Capitulare Saxonicum (797. Oct. 28), wyd. A. Boretius, [w:] MGH Capit., t. 1, Hannover 1883,

s. 71-72.

13

y. Hen,

Charlemagne’s Jihad, s. 45-49.

14

Ibidem, s. 48.

15

Alcuini sive Albini epistolae, ep. 113, wyd. E. Dümmler, [w:] MGH Epp., t. 4/2, Berlin 1895,

s. 164: „Inpelli potest homo ad baptismum, sed non ad fidem”.

16

Ibidem: „Quomodo potest homo cogi, ut credat quod non credit?”

M

AKSyMILIAN

S

AS

86

Sasów przez Karola Wielkiego, w liście do biskupa salzburskiego Arnona stwierdził:
„Dlatego biedny lud Sasów tyle razy zmarnotrawił sakrament chrztu, ponieważ
nigdy nie miał w sercu podstawy wiary”

17

. Ową „podstawą wiary” jest właśnie

wolna wola. Alkuin wyraźnie przestrzegał, aby ponownie nie popełnić takich błę-
dów w ewangelizowaniu pogan, jakie popełniono w przypadku Sasów. Nawoływał
tym samym do prowadzenia intensywnego nauczania prawd wiary podczas misji
i wywołania u pogan rzeczywistego zinternalizowania nowej wiary

18

.

W przekonaniu Alkuina, stosowane do tej pory metody nie spowodowały

utwierdzenia wiary Sasów, którzy dopuścili się ponownego buntu wobec władzy
frankijskiej, odrzucając jednocześnie wiarę chrześcijańską. Prawa zawarte w

Ca-

pitulatio de partibus Saxoniae musiały zatem zostać wydane wcześniej, tj. najpraw-
dopodobniej w latach osiemdziesiątych, a w każdym razie na jakiś czas (najpewniej
kilkuletni) przed powstaniem saskim z 792 roku Listy Alkuina, w których krytykuje
on postępowanie Franków w Saksonii, nie są – naszym zdaniem – odpowiedzią na
dopiero co wydany kapitularz, lecz wynikiem głębszej i dłuższej refleksji nad przy-
czynami braku zakończonej powodzeniem, skutecznej chrystianizacji Sasów. Zdaje
się, że wywołał ją właśnie ten ponowny wybuch wojny frankijsko-saskiej – Alkuin
podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego Sasi, którzy przecież od kilku lat
byli już chrześcijanami (tzn. przyjęli chrzest), teraz postanowili porzucić wiarę i pod-
jąć na nowo wojnę z Frankami. Przez kilka lat nie wszczynali wszak walki, znosząc
władzę Franków, a więc akceptując także wiarę chrześcijańską. Uczony z yorku do-
szedł do wniosku, że metody nawracania Sasów, tj. udzielanie chrztu bez faktycznego
nauczenia prawd wiary i wzięcia pod uwagę ich własnej woli, a później zbyt surowe
traktowanie ich w początkowym okresie po przyjęciu chrztu, czego wyrazem było
m.in. narzucanie opłacania dziesięcin

19

, spowodowały, że nie ukształtował się u nich

wspominany wcześniej „fundament wiary”.

Z naszej perspektywy datowanie

Capitulatio de partibus Saxoniae oraz przy-

toczenie przykładu wojen saskich Karola Wielkiego jest o tyle istotne, że unaocznia
nam kontekst, w jakim toczyła się wojna Franków z innym pogańskim ludem –
Awarami. Podstawy ideowe i praktyka postępowania Franków w walce z poganami
kształtowały się jeszcze przed konfliktem z Awarami, do tego bez koniecznego
wpływu rozwiązań płynących z muzułmańskiej Hiszpanii. Co ważniejsze jednak,

17

Ibidem: „Idcirco misera Saxonum gens toties baptismi perdidit sacramentum, quia numquam

habuit in corde fidei fundamentum”. Na temat Arnona zob. przede wszystkim publikację:

Erzbischof

Arn von Salzburg 784/85–821, red. M. Niederkorn-Bruck, A. Scharer, Vienna 2004.

18

Por. S. Stofferahn,

Staying the Royal Sword: Alcuin and the Conversion Dilemma in Early Medieval

Europe, „The Historian” 71/3 (2009), s. 461-480.

19

O ideowym znaczeniu dziesięciny w czasach karolińskich zob. zwięźle: M.R. Pauk, ‘

Plenariae

decimationes’ św. Wojciecha. O ideowych funkcjach dziesięciny monarszej w Polsce i na Węgrzech
w XI–XII wieku, [w:] Gnieźnieńskie koronacje królewskie i ich środkowoeuropejskie konteksty, red.
J. Dobosz, M. Matla, L. Wetesko, Gniezno 2011, s. 195.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

87

wojna z Awarami oraz konstruowanie planów ich chrystianizacji odbywało się
w czasie, gdy między intelektualistami związanymi z królem Franków toczyły się
dysputy o tym, jak należy właściwie i skutecznie przeprowadzić ewangelizację
pogan

20

.

Przechodząc do sedna naszych zainteresowań w niniejszym artykule, przed-

stawmy pokrótce przebieg frankijsko-awarskiej wojny

21

. Karol Wielki skupił uwagę

na Awarach po aneksji Bawarii i przekazaniu władzy w tym kraju hrabiemu Ge-
roldowi. W opinii frankijskiej, rządzący Bawarią książę Tassilo nie wywiązywał się
z przysiąg złożonych królom Franków, co doprowadziło w końcu do wyprawy Ka-
rola na Bawarię w 788 roku, zakończonej detronizacją księcia

22

. Ostatni władca ba-

warski z rodu Agilolfingów, początkowo skazany na śmierć, został ostatecznie
zmuszony do wstąpienia do klasztoru wraz z całą rodziną, Bawaria przeszła zaś
pod rządy frankijskie

23

. Być może głównym celem, jaki przyświecał Karolowi po-

dejmującemu wojnę z Awarami, było pragnienie opanowania terytoriów między
rzeką Anizą a Lasem Wiedeńskim, aby zaoferować tym samym arystokracji bawar -

20

Por. L.E. v. Padberg,

Die Diskussion missionarischer Programme zur Zeit Karl des Grossen, [w:]

Am Vorabend der Kaiserkrönung. Das Epos ‘Karolus Magnus et Leo papa’ und Papstbesuch in Pader-
born, red. P. Godman, J. Jarnut, P. Johanek, Berlin 2002, s. 125-143.

21

Konflikt frankijsko-awarski opisują m.in.: J.B. Ross,

Two Neglected Paladins of Charlemagne:

Erich of Friuli and Gerold of Bavaria, „Speculum” 20/2 (1945), s. 212-235; J. Deér, Karl der Große und
der Untergang des Awarenreiches, [w:] Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben, t. 1: Persönlichkeit
und Geschichte, red. H. Beumann, Düsseldorf 1965, s. 719-791; W. Szymański, Awarzy, [w:]
W. Szymański, E. Dąbrowska,

Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk

1979, s. 46-51; H. Wolfram,

Die Geburt Mitteleuropas. Geschichte Österreichs vor seiner Entstehung

378–907, Wien 1987, s. 253-263; W. Pohl, Die Awaren: ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567–822 n.
Chr., München 2002 (1. wyd. 1988), s. 312-328; B. Wavra, Salzburg und Hamburg. Erzbistumsgrün-
dung und Missionspolitik in karolingischer Zeit, Berlin 1991, s. 175-197; Ch.R. Bowlus, Franks,
Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube 788–907, Philadelphia 1995, s. 46-60;
P.F. Barton,

Geschichte des Christentums in Österreich und Südostmitteleuropa, t. 3/2: Im

Karolingerreich 788–911. Von den Avarenkriegen zum Ungarnsturm, Wien 1997, s. 11-37; D. Třeštík,
Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie, Czesi i Europa Środkowa w latach 791–871, tłum.
E.H. Kaczmarska, red. P. Żmudzki, Warszawa 2009, s. 68-94; K. Polek,

Wojna awarska Karola Wiel-

kiego i jej wpływ na stosunki polityczne, etniczne i kulturowe w strefie środkowego Dunaju w końcu
VIII i na początku IX wieku, [w:] ‘Viae historicae’. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi
Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław
2001, s. 131-141; idem,

Frankowie a ziemie nad środkowym Dunajem. Przemiany polityczne i etniczne

w okresie merowińskim i wczesnokarolińskim (do początku IX w.), Kraków 2007, s. 237-245;
R. McKitterick,

Charlemagne…, s. 131-133.

22

Zob.

Annales regni Francoum, a. 788, s. 80-82.

23

Na temat upadku Tassilona i kształtowania jego negatywnego wizerunku w źródłach pocho -

dzenia frankijskiego zob. S. Airlie,

Narratives of Triumph and Rituals of Submission: Charlemagne’s

Mastering of Bavaria, „Transactions of the Royal Historical Society”, 6th series, 9 (1999), s. 106-116
(całość artykułu: s. 93-119). Por. L. Kolmer,

Zur Kommendation und Absetzung Tassilos III., „Zeit-

schrift für Bayerische Landesgeschichte” 43 (1980), s. 291-327.

M

AKSyMILIAN

S

AS

88

skiej możliwość zdobycia łupów i nowych obszarów, co służyłoby z pewnością po-
zyskaniu jej dla siebie. Warto nadmienić, że jednym z oskarżeń wysuwanych przez
Karola wobec księcia Tassilona było posądzenie go o kontakty właśnie z Awarami,
wymierzone przeciwko królowi Franków. Wedle

Annales regni Francorum, rocznika,

którego spisywanie rozpoczęto między 787 a 793 rokiem, opisującego odnotowywane
wydarzenia z perspektywy dworu frankijskiego

24

, wojska frankijskie stoczyły zwy-

cięskie potyczki z Awarami już w roku upadku Tassilona. Oczywiście, według źródeł
frankijskich, w 788 roku to Awarowie zostali uznani za najeźdźców, którzy starają
się przyjść z pomocą swojemu sojusznikowi – Tassilonowi i jego znienawidzonej
żonie – Liutperdze, córce obalonego wcześniej króla Longobardów Dezyderiusza

25

.

Pierwsza duża frankijska wyprawa wyruszyła w głąb chaganatu w 791 roku.

Faktycznie tworzyły ją dwie armie, z których jedna, złożona z Sasów i Franków, po-
ruszała się północnym szlakiem Dunaju, a druga, pod wodzą samego króla Fran-
ków, południowym. Karol, niszcząc awarskie fortyfikacje, dotarł do zbiegu rzek
Dunaju i Raby, po czym, z powodu wybuchu epidemii, postanowił się wycofać

26

.

W latach 791-793 król Franków przebywał w Ratyzbonie i nadzorował przygoto-
wania do dalszych wypraw, jego wojska pustoszyły zaś ziemie należące do Awarów.

Przełom w konflikcie nastąpił w 795 roku. Wówczas do Karola, przebywają-

cego nad Łabą i tłumiącego w tym czasie bunt Sasów, przybyło poselstwo awarskie
od niejakiego

tuduna, którego wysłannicy informowali króla, że ich pan wraz

z całym ludem jest gotowy się ochrzcić

27

.

Tudun to zapewne tytuł jednego z do-

stojników awarskich walczących o władzę, który nie chciał podporządkować się

24

Na temat

Annales regni Francorum zob. B.W. Scholz, B. Rogers, The Royal Frankish Annals, [w:]

Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard’s Histories, tłum. i oprac. B.W. Scholz,
B. Rogers, Ann Arbor 1970, s. 2-21; R. McKitterick,

Charlemagne…, s. 31-43. Należy zauważyć, że

chociaż niektórzy historycy (jak Rosamond McKitterick) kwestionują, że

Annales regni Francorum

były spisywane bezpośrednio na królewskim dworze, co jest przypuszczeniem podzielanym przez
większość badaczy, to i tak nie ma wątpliwości, że oddają one dworską perspektywę odnotowywanych
wydarzeń, tzn. zapisują je tak, jak widziano lub życzono sobie je widzieć na frankijskim dworze.

25

Annales regni Francorum, a. 788, s. 82-84: „Idem similiter et alia pugna commissaest inter Avaros

in loco, cuius vocabulum est […], et Francis, qui in Italia commanere videntur; opitulante Domino
victoriam obtinuerunt Franci, et Avaricum contumelia reversi sunt, fuga lapsi sine victoria. Tertia
pugna commissa est inter Baioarios et Avaros in campo Ibose, et fuerunt ibi missi domni regis Caroli
Grahamannus et Andaccrus cum aliquibus Francis; Domino auxiliante victoria fuit Francorum seu
Baioariorum. Et ista omnia supradictus dux Tassilo seu malivola uxor eius, Liutberga Deo odibilis,
per fraudem consiliaverunt. Quarta pugna fuit commissa ab Avaris, qui voluerunt vindictam peragere
contra Baioarios. Ibi similiter fuerunt missi domni regis Caroli, et Domino protegente victoria chri-
stianorum aderat. Avari fugam incipientes, multa stragia ibidem facta est occidendo, et alii in Danu-
bio fluvio vitam necando emiserunt”.

26

Ibidem, a. 791, s. 86-88.

27

Ibidem, a. 795, s. 96: „Ibi etiam venerunt missi tudun, qui in gente et regno Avarorum magnam

potestatem habebat; qui dixerunt, quod idem tudun cum terra et populo suo se regi dedere vellet et
eius ordinatione christianam fidem suscipere vellet”.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

89

nowemu chaganowi

28

. W państwie awarskim na konflikt z Frankami nałożyły się

zatem wewnętrzne konflikty o władzę. W tym samym roku wyprawa wysłana przez
Eryka, księcia Friuli, a dowodzona przez pewnego Słowianina, Wojnomira, dotarła
do tzw.

Ringu, stolicy Awarów i siedziby chagana, zdobywając część ich skarbu,

który został następnie przesłany do Akwizgranu

29

. Po tym wydarzeniu w Akwiz-

granie pojawił się też osobiście wzmiankowany wcześniej

tudun, który poddał się

Karolowi „ze swoim ludem i ojczyzną” oraz przyjął chrzest

30

.

Gdy wśród Awarów trwała wojna domowa, w 796 roku kolejna wyprawa fran-

kijska pod wodzą syna Karola, Pepina, króla Longobardów, dotarła ponownie do
Ringu. Naprzeciw wojskom Pepina wyszedł chagan z orszakiem i poddał się dobro-
wolnie. Pepin wziął zakładników od chagana oraz doszczętnie splądrował

Ring. Cały,

ogromny skarb Awarów został wywieziony przez Franków

31

. Zwycięzcy przekazali

zachodnie połacie rozbitego chaganatu pod zarząd księcia Friuli i hrabiego Gerolda,
rządzącego Bawarią. Walki na tych obszarach trwały jednak jeszcze w następnych
latach

32

. W 799 roku zginęli zresztą zarówno Eryk, jak i Gerold

33

. Najprawdopodob-

28

Na temat charakteru tego tytułu, zob. W. Pohl,

Die Awaren…, s. 301-302.

29

Annales regni Francorum, a. 796, s. 98: „Sed et Heiricus dux Foroiulensis missis hominibus suis

cum Wonomyro Sclavo in Pannonias hringum gentis Avarorum longis retro temporibus quietum,
civili bello fatigatis inter se principibus, spoliavit, – chagan sive iuguro intestina clade addictis et suis
occisis – thesaurum priscorum regum multa seculorum prolixitate collectum domno regi Carolo ad
Aquis palatium misit”. Pomimo zapisu tej wyprawy w

Annales regni Francorum pod rokiem 796, jest

ona datowana zazwyczaj na jesień 795 r. Odnośnie interpretacji, czym był i jak wyglądał

Ring, zob.

W. Pohl,

Die Awaren…, s. 308-310. Por. idem, The ‘regia’ and the ‘hring’ – Barbarian Places of Power,

[w:]

Topographies of Power in the Early Middle Ages, red. M. de Jong, F. Theuws, C. van Rhijn,

Leiden-Boston-Köln 2001, s. 439-466.

30

Annales regni Francorum, a. 796, s. 98: „In eodem anno tudun secundum pollicitationem suam

cum magna parte Avarorum ad regem venit, secum populo suo et patria regi dedit; ipse et populus
baptizatus est, et honorifice muneribus donati redierunt”.

Annales Maximiniani (których spisanie

datowane jest na lata 810-811) odnotowują, że

tudun został podniesiony z chrzcielnicy przez Karola.

Jeśliby przyjąć to za prawdę (o czym nie informują inne źródła), oznaczałoby to, że król Franków
został jego ojcem chrzestnym (

Annales Maximiniani, a. 796, wyd. G. Waitz, [w:] MGH SS, t. 13, Han-

nover 1881, s. 22: „Tudun ibi baptizatus est cum sociis suis et a domno rege de fonte susceptus est et
magnifice honoratus”). Zob. A. Angenendt,

Kaiserherrschaft und Königstaufe…, s. 232-233.

31

Annales regni Francorum, a. 796, s. 98-100: „Rex collectis exercitibus suis Saxoniam ingressus est,

filium suum Pippinum regem Italiae in Pannonias cum exercitu misso. Cuius legationes ad eum in eadem
Saxonia venerunt, una, quae dixit occurrisse ei kagan cum ceteris optimatibus, quem sibi Avares post
inter fectionem priorum constituerunt; altera, quae dixit Pippino cum exercitu suo in hringo sedere. Et
domnus rex peragrata Saxonia cum integro exercitu suo in Gallias se recepit et in Aquis palatio filium
suum Pippinum e Pannonia redeuntem et partem thesauri, quae remanserat, adducentem laetus aspexit”.
Na temat znaczenia skarbu Awarów, zob. M. Hardt,

The Nomad’s Greed for Gold: From the Fall of the

Burgundians to the Avar Treasure, [w:] The Construction of Communities in the Early Middle Ages: Texts,
Resources and Artefacts, red. R. Corradini, M. Diesenberger, H. Reimitz, Leiden-Boston 2003, s. 95-107.

32

W. Pohl,

Die Awaren…, s. 320-321.

33

Co do ich śmierci, zob. J.B. Ross,

Two Neglected Paladins…, s. 225-227; W. Pohl, Die Awaren…,

s. 321.

M

AKSyMILIAN

S

AS

90

niej na pewnym obszarze Panonii, po podporządkowaniu się królowi Franków rządził
przez kilka lat ów

tudun, część Awarów zbiegła zaś na wschód, za Cisę

34

.

Już od początku konfliktu zbrojnego źródła frankijskie podkreślały, że wojna

z Awarami, uznawana przez Einharda za największą ze wszystkich, jakie prowadził
Karol (obok wojny z Sasami)

35

, ma na celu obronę chrześcijaństwa przed zagroże-

niem pogańskim. Pierwsza wyprawa w głąb chaganatu z 791 roku została poprze-
dzona modlitwami i postami, mającymi wyjednać pomoc boską dla Franków oraz
klęskę pogan i pokaranie ich „ze względu na ogromne i trudne do ścierpienia zło,
które Awarowie wyrządzili świętemu Kościołowi i ludowi chrześcijańskiemu”

36

.

W ramach kampanii awarskiej nie zabrakło planów podjęcia intensywnej działal-
ności misyjnej wśród ujarzmionych pogan. Podczas wyprawy Pepina, gdzieś nad
brzegiem Dunaju, w obozie króla Longobardów odbyło się zgromadzenie biskupów,
na którym omawiano sprawę ewangelizacji Awarów i Słowian

37

. Zgromadzeniu

34

W. Pohl,

Die Awaren…, s. 321.

35

Einhardi Vita Karoli Magni, c. 13, wyd. O. Holder-Egger, [w:] MGH SS rer. Germ., t. 25,

Hannover-Leipzig 1911, s. 15: „Maximum omnium, quae ab illo gesta sunt, bellorum praeter
Saxonicum huic bello successit, illud videlicet, quod contra Avares sive Hunos susceptum est”.

36

Annales regni Francorum, a. 791, s. 88: „Ibique consilio peracto Francorum, Saxonum, Frisonum,

disposuerunt propter nimiam malitiam et intollerabilem, quam fecerunt Avari contra sanctam
ecclesiam vel populum christianum, unde iustitias per missos impetrare non valuerunt, iter
peragendi; cum Dei adiutorio partibus iam dictis Avarorum perrexerunt. Ad Anisam vero fluvium
properante sibi constituerunt laetanias faciendi per triduo missarumque sollemnia celebrandi; Dei
solatium postulaverunt pro salute exercitus et adiutorio domini nostri Iesu Christi et pro victoria et
vindicta super Avaros”. Na temat charakteru religijnego wyprawy, zob.: m.in. M. McCormick,

The

Liturgy

of War in the Early Middle Ages: Crisis, Litanies, and the Carolingian Monarchy, „Viator”

15 (1984), s. 8-10, passim; D. Třeštík,

Powstanie Wielkich Moraw…, s. 74-76.

37

Conventus episcoporum ad ripas Danubii (796. aestate), wyd. A. Werminghoff, [w:] MGH Con-

cilia, t. 2/1, Hannover-Leipzig 1916, s. 172-176. Na temat synodu zob.: F. Zagiba, Das Geistesleben
der Slaven im frühen Mittelalter. Die Anfänge des slavischen Schrifttums auf dem Gebiete des östlichen
Mitteleuropa vom 8. bis 10. Jahrhundert, Wien 1971, s. 61-64; A. Kuhar, The Conversion of the Slovenes
and the German-Slav Ethnic Boundary in the Eastern Alps, New york 1959, s. 57-60; H. Reimitz,
Grenzen und Grenzüberschreitungen im karolingischen Mitteleuropa, [w:], Grenze und Differenz im
frühen Mittelalter, red. W. Pohl, H. Reimitz, Wien 2000, s. 155-161; H. Reimitz, Conversion and
Control: The Establishment of Liturgical Frontiers in Carolingian Pannonia, [w:] The Transformation
of Frontiers. From Late Antiquity to the Carolingians, red. W. Pohl, H. Reimitz, I. Wood, Leiden-
Boston 2001, s. 189-207; R. Kožiak,

Christianizácia Avarov a Slovanov na strednom Dunaji – príbeh

svätcov-misionárov, svätá vojna alebo kultúrny šok? [w:] Svätec a jeho funkcie v spoločnosti, red.
R. Kožiak, J. Nemeš, vol. 1, Bratislava 2006, s. 121-147 (wersja francuska: idem,

Le pouvoir et le sacré:

Aspects de la christianisation des Avars et des Slaves sur le Danube moyen, [w:] Historiography in Mo-
tion. Slovak Contributions to the 21st International Congress of Historical Sciences, red. R. Holec,
R. Kožiak, Bratislava 2010, s. 6-28); M. Derwich,

Łacina łacinie nierówna. Ze studiów nad

chrystianizacją wczesno śred niowiecznej Europy, [w:] Świat średniowiecza. Studia ofiarowane
Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz et al., Warszawa 2010, s. 92-97;
M. Sas,

Czas chrztu w sytuacji misyjnej. Z dziejów dyskusji biskupów karolińskich nad ustaleniem po-

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

91

przewodniczył patriarcha Akwilei Paulin

38

. Wedle wszelkiego prawdopodobień-

stwa, uczestniczyli w nim również biskupi bawarscy, w tym na pewno biskup Salz-
burga Arno, którego udział w wyprawie Pepina poświadcza korespondencja
Alkuina z yorku

39

.

Nie jest do końca jasne, czy interesujący nas synod odbył się po zdobyciu sto-

licy Awarów wraz z wielkim skarbem przez Pepina

40

, czy może jeszcze przed tym

wydarzeniem. 25 maja 796 roku Alkuin otrzymał od Arnona list, najprawdopo-
dobniej napisany jeszcze przed wyruszeniem nadawcy do kraju Awarów, które mu-
siało nastąpić w połowie kwietnia

41

. Wiemy, że Pepin wysłał dwa poselstwa do

Karola – jedno mówiące o poddaniu się chagana Awarów, drugie o zdobyciu

Ringu.

Być może, jak szacuje Herwig Wolfram, bieg wydarzeń był następujący: wpierw
wiosną 796 roku Pepinowi hołd złożył chagan Awarów, następnie latem odbyło się
zgromadzenie biskupów, a dopiero po nim Pepin przekroczył Dunaj i splądrował
Ring

42

. Należy jednak zwrócić uwagę, że synod faktycznie mógł odbyć się w każ-

dym momencie wyprawy Pepina. Jego protokół nie zawiera żadnych wskazówek
odnośnie do czasu czy miejsca obrad poza wspomnieniem, że odbywają się one
w obozie Pepina, którego lokalizacja w danej chwili mogła być bardzo różna. Synod
zajmował się sprawą ewangelizacji Awarów i Słowian, chociaż w tekście protokołu
określani są oni wspólnie jako jeden lud

43

.

Protokół z synodu zorganizowanego w obozie Pepina znajduje się w kodeksie

spisanym w Salzburgu, przechowywanym obecnie w Austriackiej Bibliotece Na-

żytecznych zasad udzielania chrztu Awarom i Słowianom w końcu VIII wieku, [w:] Czas w kulturze
średniowiecza, red. A. Dryblak, M. Sas, J. Szafranowski, Warszawa 2015, s. 21-42.

38

Na udział Paulina w synodzie wskazuje wyraźnie ostatnie zdanie protokołu: „Paulinus licet

indignus servorum Domini ultimus servus, valvicula sanctae et orthodoxae Aquiligensis ecclesiae
sedis, horum venerabilium fratrum socius et auditor fui” (

Conventus…, s. 176). Na temat zaangażo-

wania Paulina z Akwilei w działalność misyjną zob. F. Zagiba,

Paulinus II., Patriarch von Aquileja,

und die Anfänge der Slavenmission, [w:] Vescovi e diocesi in Italia nel medioevo (sec. IX–XIII). Atti del
II Convegno di Storia della Chiesa in Italia (Roma, 5–9 Sett. 1961), Padova 1964, s. 339-347.

39

W liście wysłanym przez Alkuina do biskupa Salzburga po 25 maja 796 roku znajduje się infor-

macja o armii udającej się na terytorium Awarów, z którą podróżuje właśnie Arnon (

Alcuini sive

Albini epistolae, ep. 107, s. 153: „Fortitudo vero exercitus, qui tecum vadit, ad cautelam et defensionem
vestri directa est. Et hoc consilium quodammodo ab ipsis processit Hunis”). Por. W. Pohl,

Die

Awaren…, s. 319-320; H. Wolfram, Salzburg, Bayern, Österreich. Die Conversio Bagoariorum et
Carantanorum und die Quellen ihrer Zeit, Wien-München 1995, s. 286-287.

40

Tak szacuje np. Charles R. Bowlus, zob. idem,

Franks, Moravians, and Magyars…, s. 56.

41

Alcuini sive Albini epistolae, ep. 107, s. 153: „Quarta feria post sanctam pentecosten litteras tuae

beatitudinis accepi, caritate conscriptas, consilio conroboratas, fide sigillatas; in quibus, sicut ortavi,
audivi; sicut speravi, agnovi”.

42

H. Wolfram,

Salzburg, Bayern, Österreich…, s. 286.

43

Por.

Conventus…, s. 174: „Haec autem gens bruta et inrationabilis vel certe idiotae et sine litteris

tardior atque laboriosa ad cognoscenda sacra mysteria invenitur”.

M

AKSyMILIAN

S

AS

92

rodowej w Wiedniu (Codex Vindobonensis 458)

44

. Tekst protokołu został umiejs-

cowiony w końcowej części kodeksu, na kartach od 179 do 186. Bernhard Bischoff
szacuje, że kodeks w obecnej formie powstawał stopniowo w ciągu IX wieku. O ile
pierwsze karty, zawierające utwór Iroszkota Adamnana z Iony pt.

De locis sanctis,

opisujący Ziemię Świętą oraz Konstantynopol i Aleksandrię, zostały spisane naj-
prawdopodobniej w czasach Adalramma, arcybiskupa salzburskiego w latach 821-
-836, o tyle interesujący nas protokół synodu z 796 roku został – według Bischoffa
– wpisany do kodeksu najpewniej za czasów następnego arcybiskupa salzburskiego,
Liupramma (836-859), kiedy to również spisane zostały karty zawierające utwór
przypisywany Alkuinowi –

Disputatio puerorum per interrogationes et responsio-

nes

45

. Zauważmy, że Bischoff podkreśla niezwykłość ozdobnego inicjału litery „I”

na karcie 179r. (a więc rozpoczynającego protokół synodu), niespotykanego w in-
nych kodeksach powstałych w salzburskim skryptorium w czasach Liupramma.

Mamy zatem do czynienia z odpisem tekstu, którego oryginał powstał kilka

dziesięcioleci wcześniej jako podsumowanie obrad synodu. Obradom przewodni-
czył patriarcha Akwilei Paulin, jakkolwiek statuty owego zgromadzenia nad
brzegami Dunaju bywają niekiedy nazywane „salzburską metodą misyjną”

46

.

Z pewnością są one zgodne z koncepcjami salzburskiego biskupa Arnona, a ko-
piowanie tekstu w salzburskim skryptorium świadczy o jego oddziaływaniu
w ciągu IX wieku. Tekst zawiera opinie duchownych, którzy przygotowywali się
do podjęcia działalności duszpasterskiej na nowych terenach, mając już wcześniej-
sze doświadczenia w działalności misyjnej. Należy podkreślić jednak silny wpływ
na postanowienia owego synodu koncepcji prowadzenia misji wśród pogan wy-
wodzącej się od Alkuina z yorku, bliskiego przyjaciela Arnona i Paulina

47

. W czasie

obrad zastanawiano się m.in., w jaki sposób i przez jak długi czas należy nauczać
pogan przed chrztem oraz kiedy można udzielać samego sakramentu. Refleksja
podejmowana przez duchownych zainteresowanych szerzeniem wiary chrześci-

44

Opis kodeksu: B. Bischoff,

Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der

Karolingerzeit, t. 2: Die vorwiegend österreichischen Diözesen, Wiesbaden 1980, s. 158-159. Por.
D.A. Sikorski,

Anglosasi i wpływy anglosaskie w skryptoriach karolińskich do końca IX wieku (studium

paleograficzno-kodykologiczne), cz. 2/1: Katalog analizowanych rękopisów anglosaskich, Poznań 2005,
s. 692.

45

Zob.

Disputatio puerorum per interrogationes et responsiones, [w:] PL, t. 101, kol. 1097-1142.

46

F. Zagiba,

Das Geistesleben der Slaven…, s. 61-64.

47

Na temat związków Arnona z Alkuinem zob. przede wszystkim: M

. Diesenberger, H. Wolfram,

Arn und Alkuin 790 bis 804: zwei Freunde und ihre Schriften, [w:] Erzbischof Arn von Salzburg…,
s. 81-106. Koncepcje misyjne Alkuina oraz ich oddziaływanie szeroko omawia O.M. Phelan,

The

Formation of Christian Europe. The Carolingians, Baptism, and the ‘Imperium Christianum’, Oxford
2014, s. 94-146. Por. M. Sas,

Autor listu o odbiorcy. Misjonarz działający wśród pogan w świetle

korespondencji Alkuina z Yorku z Arnonem z Salzburga, [w:] Autor i jego dzieło w wiekach średnich,
red. A. Laskowska, M. Sas, Warszawa 2014, s. 17-38.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

93

jańskiej wśród Awarów i Słowian opierała się na twórczej krytyce dotychczasowej
praktyki misyjnej prowadzonej wśród Sasów. Przygotowujący się do działalności
wśród Awarów i Słowian duchowni wyraźnie stwierdzali, że nie należy zaniedby-
wać nauczania przedchrzcielnego, które – ich zdaniem – powinno trwać od sied-
miu do czterdziestu dni. Głównym jego celem było wywołanie u katechumenów
pragnienia przyjęcia wiary chrześcijańskiej przez roztoczenie przed nimi perspek-
tywy osiągnięcia życia wiecznego

48

. Pragnienie to miało wywoływać chęć dobro-

wolnego przyjęcia chrztu, bowiem wolna wola była podstawą i gwarantem
wytrwania w nowej wierze

49

.

Przytoczmy zatem wstęp rozpoczynający protokół synodu odbytego nad brze-

gami Dunaju latem 796 roku

50

:

W pierwotnej wiedzy wszechpotężnego Boga, który stworzył te rzeczy, które są
przyszłe, wszystkie uczynione rzeczy istnieją postanowione przed wszystkimi
wiekami, które mianowicie przez wszystkie czasy sprawiedliwym osądem Bożym
są rozważnie rozmieszczane, tak jak jest napisane: „Będzie sądził okrąg ziemi
w sprawiedliwości i ludy w prawdzie swojej”

51

. I żadna daremna mowa bez wąt-

pienia nie ogarnęła o wszystkich dobrach na ziemi, o których mówi się, że Bóg
czyni i spełnia się codziennie, co zbawiennie nieskazitelnym głosem Prawdy
ogłasza zgodnie z prawem, jak mówi: „Mam także inne owce, które nie są z tej
owczarni i trzeba, abym ja je przyprowadził i będą słuchać głosu mego i nastanie
jedna owczarnia i jeden pasterz”

52

. W tych słowach dokładnie Pańskie nauki na-

leży rozważyć, aby nikt sobie chełpliwie nie poczytał za zasługę i w pożytku owiec

48

Conventus…, s. 175: „Ipsa vero praedicantium doctrina non debet esse violenta humanoque

pavendatimore, sed benigna, suadebilis et cum dulcedine inrorata, suadebilis nempe de praemio
vitae aeternae, terribilis de inferni supplicio, non de gladii cruento mucrone, nec coacti aut inviti
trahantur ad baptismi lavacrum, sed quos Spiritus sancti gratia perfuderit et ex desiderio animae
suae expetierint salutem”.

49

Na temat przebiegu obrad synodu i jego postanowień zob. szerzej: M. Sas,

Czas chrztu…, s. 21-42.

50

Conventus…, s. 172: „In Dei omnipotentis praescientia, qui fecit ea, quae futura sunt, cuncta

ante omnia saecula praedestinatim facta existunt, quae nimirum per singula tempora iusto Dei
moderatius iudicio disponuntur, sicut scriptum est: ‘Iudicabit orbem terrae in aequitate et populos
in veritate sua’. Et ne unus quidem sermo cecidit cassus in terram de omnibus bonis, quae locutus
est Dominus facere, impleturque cotidie quod veritatis voce inviolato salubriter protestatur iure, qua
dicitur: ‘Et alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili, et illas oportet me adducere et vocem meam
audient et fiet unus pastor et unum ovile’. In quibus verbis subtiliter dominica pensanda sunt
documenta, ne quis sibi iactanter tribueret et de lucro congregatarum ovium propriam laudem
dissipiens quaereret. Non enim ait: ‘Oportet illas adducere’, ut intellegeretur ‘quemlibet’ sine Dei
gratia, sed addidit ‘me’, quatenus patenter daretur intellegi nihil nostrum, sed totum, quod dignum,
sanctum iustumque est, suum esse, licet nobis gratuito munere propter nimiam bonitatem eius
merces de exsecuto humiliter obsequio retribuatur, si non nostram, sed eius, cuius omne, quod
sumus, vivimus et movemur, laudem et honoris gloriam requiramus”.

51

Ps 95,13.

52

J 10,16.

M

AKSyMILIAN

S

AS

94

mających zostać zgromadzonymi nie szukał, postępując niemądrze, własnej
chwały. Bowiem nie mówi: „Należy je przyprowadzić”, żeby zostało zrozumiane
„ktokolwiek” bez łaski Bożej, lecz dodał „Ja”, aby wyraźnie zostało oddane, że nic
naszego nie jest [tutaj – dop. MS] rozumiane, lecz jego jest całość, która jest
godna, święta i sprawiedliwa, chociaż nam łaskawym darem z powodu jego naj-
większej dobroci nagroda z wypełnionej służby pokornie jest oddawana, jeśli po-
szukujemy nie naszej, lecz jego chwały i sławy czci, którego [są – dop. MS]
wszystkie rzeczy, bowiem jesteśmy, żyjemy i poruszamy się

53

.

Fragment ten jest niezwykle ważny dla zrozumienia istoty karolińskiej myśli

misyjnej. Hierarchowie zgromadzeni nad brzegami Dunaju przywołują słowa Je-
zusa z Ewangelii św. Jana oraz dokonują ich analizy, poprzedzając te rozważania
przypomnieniem omnipotencji chrześcijańskiego Boga. Bóg nie tylko stworzył
cały świat, ale cały czas, w każdym momencie, aktywnie na niego oddziałuje. Pa-
nuje nad całym stworzeniem, w tym nad ludami pogańskimi, bowiem wszystkie
ludy poddane są jego sprawiedliwemu osądowi. Co więcej, stwarzając świat, za-
planował również przyszłe wydarzenia – doprowadzenie do chrztu i uratowanie
od potępienia rzesz pogan. Boża Opatrzność tak kieruje losami ludzkości, że
w odpowiednim czasie, zgodnie ze swoim zamierzeniem, stwarza kolejnym ludom
możliwość nawrócenia i dostąpienia łaski zbawienia.

Za pomocą przypomnienia słów

Psalmu (95,13) biskupi uczestniczący w sy-

nodzie uwypuklają również eschatologiczny wymiar relacji między Bogiem a stwo-
rzonymi przez niego ludami. Zgodnie z popularną w średniowieczu egzegezą
autorstwa Augustyna z Hippony, przywoływany wers

Psalmu 95 uznawano za za-

powiedź Sądu Ostatecznego oraz opis jego przebiegu

54

. Dla Augustyna „okrąg

ziemi” oznacza ludy powstałe i rozproszone po całym świecie po wygnaniu Adama
z raju. Imię ADAM symbolizowało zaś cztery strony świata, składające się bowiem
na nie litery były pierwszymi literami greckich słów oznaczających cztery kierunki
świata. Augustyn podkreślał zatem, że u początków stworzenia, po popełnieniu
grzechu pierworodnego przez Adama, Bóg dopuścił do rozproszenia ludów, ale
u jego końca sprawi, że wszystkie one zgromadzą się ponownie, aby stanąć na Są-
dzie Ostatecznym

55

. W jego trakcie Bóg postawi po prawej stronie tych, którzy

osiągną życie wieczne, a tych, którzy zostaną potępieni – po lewej i osądzi czyny

53

Por. Dz 17,28.

54

Sancti Aurelii Augustini Enarrationes in Psalmos LI–C, Ps. XCV, 15, wyd. E. Dekkers, J. Fraipont,

[w:] CCSL, t. 39, Turnhout 1956, s. 1352-1353.

55

Ibidem: „Congregat electos omnes a quattuor uentis; ergo de toto orbe terrarum. Quia et ipse

Adam (aliquando hoc dixeram) orbem terrarum significat secundum graecam linguam. Quattuor
enim litterae sunt A, D, A, et M. Sicut autem Graeci loquuntur, quattuor orbis partes has in capite
litteras habent, ‘Ανατολέν’ dicunt orientem; ‘Δύσιν,’ occidentem; ‘Αρκτον’, aquilonem; ‘Μεσημβρίαν’,
meridiem: habes, Adam. Ipse ergo Adam toto orbe terrarum sparsus est. In uno loco fuit, et cecidit,
et quodam modo comminutus impleuit orbem terrarum […]”.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

95

wszystkich

56

. Zatem sprawiedliwość i prawda z tekstu psalmu to według Augustyna

los, który czeka wszystkich ludzi u kresu świata – dla jednych oznaczają one zba-
wienie, dla innych potępienie piekielne w wiecznym ogniu

57

. Biskupi zgromadzeni

na synodzie, przywołując analizowany przez nas werset, dopełniają obrazu omni-
potencji Boga, który stworzył wszystkie elementy świata i tak zaplanował bieg dzie-
jów, aby u ich kresu osądzić wszystkie czyny ludzi, decydując o ich ostatecznym
losie.

Następnie biskupi przypominają słowa Jezusa, który mówi o konieczności

stworzenia jednej owczarni i doprowadzenia do niej wszystkich owiec. Chrystus
w swoich wcześniejszych słowach w tym ustępie Ewangelii przedstawia się jako
Dobry Pasterz, powtarzając dwukrotnie: „Ego sum pastor bonus” („Ja jestem
dobrym pasterzem”) oraz podkreślając: „animam meam pono pro ouibus” („duszę
moją kładę za owce”)

58

. W myśl przywoływanego przez biskupów passusu, Dobry

Pasterz posiada zarówno owce już należące do owczarni, jak i te, które nie są jej
częścią. Bóg panuje więc nad wszystkimi owcami, czyli wszystkimi ludźmi żyją-
cymi na ziemi, lecz istnieją owce, które obecnie nie słuchają głosu Boga, nie znając
go i nie przestrzegając tym samym zasad życia chrześcijańskiego. Aby usłyszały
one jego głos, muszą zostać dołączone do już istniejącej owczarni, czyli Kościoła

59

.

Tymi innymi owcami są poganie

60

, którzy mają stać się chrześcijanami, tak aby na

56

Ibidem, s. 1353: „Congregabit secum electos suos ad iudicandum, ceteros autem separabit ab

inuicem; positurus est enim alios ad dexteram, alios ad sinistram”.

57

Ibidem: „Dicetur enim eis ad dexteram positis: ‘Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum

quod uobis paratum est ab origine mundi’. Et imputat opera misericordiae: ‘Esuriui enim, et dedistis
mihi manducare; sitiui, et potastis me’, et cetera. Rursus ad sinistram positis quid imputatur? Quia
noluerunt facere misericordiam. Et quo ibunt? ‘Ite in ignem aeternum’. Iste auditus malus magnum
gemitum faciet. Sed quid dixit alius psalmus? ‘In memoria aeterna erit iustus; ab auditu malo non
timebit’. Quid est, auditus malus? ‘Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius’. Qui
gaudebit ad auditum bonum? ‘Venite, benedicti Patris mei’. Et a quo auditu non timebunt? ‘Ite in
ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius’. Haec est aequitas, haec ueritas”.

58

Zob. J 10,11 oraz J 10,14-15.

59

Zob.

Sancti Aurelii Augustini In Iohannis Evangelium Tractatus CXXIV, tract. XLV, 5, wyd.

R. Willems, [w:] CCSL, t. 36, Turnhout 1954, s. 390: „Hoc tenete, ouile Christi esse catholicam
ecclesiam”.

60

Zob.

Sancti Aurelii Augustini In Iohannis Evangelium Tractatus CXXIV, tract. XLVI, 5, s. 407:

„Audite et ipsum Dominum: ‘Et alias oues habeo’, id est, in gentibus, ‘quae non sunt de hoc ouili, id
est de populo Israel’ […]”; por. Gregorius Magnus,

Homiliae in Evangelia, hom. XIV, 4, wyd. R. Étaix,

[w:] CCSL, t. 141, Turnhout 1999, s. 99-100: „Vnde et hoc in loco Dominus protinus subdit: ‘Sicut
nouit me Pater, et ego agnosco Patrem, et animam meam pono pro ouibus meis’. Ac si aperte dicat:
In hoc constat quia et cognosco Patrem, et cognoscor a Patre, quia animam meam pono pro ouibus
meis, id est ea caritate per quam pro ouibus morior, quantum Patrem diligam ostendo. Quia uero
non solum Iudaeam, sed etiam gentilitatem redimere uenerat, adiungit: ‘Et alias oues habeo, quare
non sunt ex hoc ouili, et illas oportet me adducere, et uocem meam audient, et fiet unum ouile unus
pastor’”.

M

AKSyMILIAN

S

AS

96

świecie powstał jeden lud chrześcijański, którego przedstawiciele zostaną osądzeni
u kresu czasów. Jezus zapowiada więc, że jego śmierć jest śmiercią za wszystkie
owce tzn. zarówno te już należące do owczarni – Kościoła, jak i te, które dopiero
zostaną do niej dołączone. W opinii uczestników synodu Chrystus mówi w wy-
raźny sposób, że „doprowadzenie owiec” jest jego powinnością, a więc to on ma
doprowadzić do chrztu pogan i uczynić z nich chrześcijan. Cała zasługa wynikająca
z konwersji pogan jest więc Bożą zasługą, bowiem to Bóg sprawia, że poganie po-
rzucają swoje bałwochwalcze praktyki i zaczynają wyznawać wiarę chrześcijańską.

„Przyprowadzenie owiec” przez Chrystusa nie oznacza jedynie uczynienia

chrześcijan z dotychczasowych pogan. Biskupi odczytują sens owych słów Jezusa
znacznie głębiej – w kontekście eschatologicznym, wyraźnie mając w pamięci Jego
wcześniejsze słowa z powyższego ewangelicznego passusu o oddaniu swojego życia
za owce, jak i późniejsze, gdy mówi: „Moje owce słuchają mego głosu, a Ja znam je.
Idą one za Mną i Ja daję im życie wieczne. Nie zginą one na wieki i nikt nie wyrwie
ich z mojej ręki” (J 10,27-28)

61

. Zgodnie z egzegezą dokonaną przez Grzegorza Wiel-

kiego, Chrystus – mówiąc o przyprowadzeniu przez siebie innych owiec i powstaniu
jednej owczarni (J 10,16), miał na myśli właśnie ich odkupienie

62

. Zbierając owce

w jedną owczarnię, Bóg poprzez konwersję pogan i żydów stwarza z nich jeden lud
chrześcijański, aby w jego ramach umożliwić im uzyskanie zbawienia

63

. W dalszym

znaczeniu owczarnia staje się zatem symbolem życia wiecznego, do którego chrze-
ścijanie różnego pochodzenia są wybierani przez Boga, czyli przyprowadzani przez
Niego – niczym owce

64

. Dołączenie do owczarni daje wieczną radość w niebie, wy-

nikającą z możliwości nieustannego oglądania oblicza Boga, a symbolizowaną przez
pokarm obiecywany przez Chrystusa owcom, które się w niej znajdą (J 10,9)

65

. Grze-

61

Cytaty biblijne niepochodzące bezpośrednio z analizowanych tekstów źródłowych są przyta-

czane w polskim przekładzie za

Biblią Tysiąclecia, wyd. 3, Poznań-Warszawa 1990. Tekst łaciński:

„Oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas, et sequuntur me; et ego vitam aeternam do
eis, et non peribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea” (

Vulgata,

http://biblia.info.pl/biblia.php, dostęp: 20.05.2015).

62

Gregorius Magnus,

Homiliae in Evangelia, hom. XIV, 4, s. 100: „Redemptionem nostram, qui

ex gentili populo uenimus, Dominus aspexerat, cum se adducere et alias oues dicebat”.

63

Ibidem: „Hoc cotidie fieri, fratres, aspicietis, hoc reonciliatis gentibus factum hodie uidistis.

Quasi ex duobus gregibus unum ouile efficit, quia iudaicum et gentilem populum in sua fide
coniungit, Paulo attestante qui ait: ‘Ipse est pax nostra, qui fecit utraque unum’”.

64

Ibidem: „Dum enim ad aeternam uitam ex utraque natione simplices eligit, ad ouile proprium

oues deducit”.

65

Por. ibidem, hom. XIV, 5, s. 100-101: „De quibus et paulo superius dicit: ‘Per me si quis introierit

saluabitur, et ingredietur, et egredietur, et pascua inueniet’. Ingredietur quippe ad fidem, egredietur
uero a fide ad speciem, a credulitate ad contemplationem, pascua autem inueniet in aeterna
refectione. Oues ergo eius pascua inuenient, quia quisquis illum corde simplici sequitur, aeternae
uiriditatis pabulo nutritur. Quae autem sunt istarum ouium pascua, nisi aeterna gaudia sempiterne
uirentis paradisi? Pascua namque electorum sunt uultus praesens Dei, qui dum sine defectu
conscpicitur, sine fine mens uitae cibo satiatur”.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

97

gorz w swojej interpretacji podąża zresztą za myślą Augustyna, którą rozwija i do -
określa. Jednakże dla Augustyna owczarnia pozostaje przede wszystkim Kościołem
doczesnym. Człowiek wchodzi do niego poprzez wiarę i jeśli w niej wytrwa do
śmierci, uzyskuje życie wieczne, zobrazowane właśnie przez pokarm

66

.

Biskupi przywołujący analizowane przez nas słowa Jezusa z Ewangelii św. Jana

interpretują je w pełni w duchu egzegezy Augustyna, który stwierdzał, że to właśnie
sam Chrystus poprzez swoich uczniów przyprowadza owce, doprowadzając je do
życia wiecznego

67

. Dzieje się tak, bowiem apostołowie są wysyłani w celu nawra-

cania pogan przez Boga, a w trakcie głoszenia Ewangelii w istocie przemawia przez
nich sam Chrystus

68

. W interpretacji Paulina z Akwilei i biskupów bawarskich

w procesie nawracania pogan na wiarę chrześcijańską misjonarze pełnią więc
ważną, ale jednak całkowicie służebną rolę względem Boga, stając się przekaźni-
kami głoszonej przez Chrystusa Dobrej Nowiny.

Zacytujmy kolejne zdanie z protokołu zgromadzenia, w którym uczestniczący

w synodzie biskupi uszczegółowiają swoją myśl:

W końcu, ze względu na postanowienie jego dobrej woli, ponieważ zechciał umy-
sły dzikich ludów do posłuszeństwa łagodności w wyznaczonym czasie dopro-
wadzić i szczęśliwie pobudził, zachęconą zapałem wiary, duszę najbardziej
chrześcijańskiego władcy Karola, aby nie opóźniał legionów chrześcijańskich
wojsk, które miały zostać zgromadzone nad brzegami Istryjskiego Dunaju przez
jego najbardziej umiłowanego Pepina, ponieważ Chrystus jako wódz kieruje
Jordańskie berła

[podkr. – MS], tenże czcigodny król Pepin, pieszo wymierzyw-

szy miejsce pod obóz w tym miejscu, a także zwoławszy godne czci zgromadzenie
tych biskupów, postarał się pilną starannością przebadać życzliwymi słowami te
liczne obrzędy związane z kultem Boga a szczególnie z religią chrześcijańską

69

.

66

Por.

Sancti Aurelii Augustini In Iohannis Evangelium Tractatus CXXIV, tract. XLV, 15, s. 397:

„Videtur enim mihi dixisse: Vt uitam habeant ingredientes, et abundantius habeant egredientes. Non
autem potest quisque per ostium, id est per Christum, egredi ad uitam aeternam, quae erit in specie,
nisi per ipsum ostium, hoc est per eumdem Christum in ecclesiam eius, quod est ouile eius, intrauerit
ad uitam temporalem, quae est in fide. Ideo ait: ‘Ego ueni, ut uitam habeant’, hoc est fidem, quae per
dilectionem operatur; per quam fidem in ouile ingrediuntur ut uiuant, quia ‘iustus ex fide uiuit’; ‘et
abundantius habeant’, qui perseuerando usque in finem, per illud ostium, id est, per fidem Christi
egrediuntur, quoniam ueri fideles moriuntur; et abundantius habebunt uitam, ueniendo quo pastor
ille praecessit, ubi numquam deinde moriantur. Quamuis ergo et hic in ipso ouili non desunt pascua,
quoniam ad utrumque possumus intellegere quod dictum est: ‘et uascua inuenient’, id est, et ad
ingressum et ad egressum; tamen tun uera pascua inuenient, ubi saturentur qui esuriunt et sitiunt
iustitiam; qualia pascua inuenit cui dictum est: ‘Hodie mecum eris in paradiso’”.

67

Ibidem, tract. XLVI, 5, s. 407: „[…] ‘oportet me et illas adducere’. Ergo et per suos non alter

adducit”.

68

Ibidem: „Adhuc audi: ‘Vocem meam audient’. Ecce et per suos loquitur, et per eos quos mittit

uox eius auditur. ‘Vt sit unum ouile et unus pastor’”.

69

Conventus…, s. 172-173: „Denique cum secundum bonae voluntatis suae propositum ferocium

gentium mentes ad lenitatis mansuetudinem in praefinito perducere dignatus fuisset tempore et

M

AKSyMILIAN

S

AS

98

W przekonaniu biskupów, Bóg pobudza duszę Karola Wielkiego, aby ten nie

opóźniał zgromadzenia wojsk pod dowództwem jego syna, Pepina. Wyprawa, któ-
rej celem jest doprowadzenie do chrztu pogan, odbywa się w z góry określonym
przez Boga czasie (

in praefinito tempore). Bóg decyduje również o tym, że w tym

właśnie momencie poganie zaczynają skłaniać się do przyjęcia wiary chrześcijań-
skiej. Karol, którego rola sprowadzona zostaje do wyrażenia zgody na wyprawę
wojenną, Pepin, który dowodzi zgromadzonymi wojskami, jak i sami poganie, któ-
rzy będą wyrażać wolę dokonania konwersji, pełnią w istocie rolę swego rodzaju
narzędzi w rękach Boga, realizujących jego zamierzenia. To Bóg bowiem określa,
kto, kiedy i przez kogo zostaje doprowadzony do chrztu. Co więcej, najważniejszym
wodzem całej wyprawy, będącej swoistą wyprawą ewangelizacyjną, okazuje się sam
Chrystus. Protokół z synodu notuje bowiem nie do końca jasne, ale niezwykle is-
totne sformułowanie: „Iordannica sceptra Christo duce gubernante”. Akcja mili-
tarna, która skutkuje ochrzczeniem rzesz ludzi nad Dunajem odbywa się:
„ponieważ Chrystus jako wódz kieruje Jordańskie berła”. Wydaje się, że jakkolwiek
nie spróbujemy oddać tego fragmentu, możemy spróbować odtworzyć zawartą
w nim myśl. Mianowicie, Chrystus kieruje Jordańskim berłem, tzn. władzą panu-
jącego, która związana jest z doprowadzaniem do chrztu podległych władcy ludzi.
Podbój ludów pogańskich przez Pepina i Karola dokonuje się, ponieważ taka jest
wola Chrystusa. W istocie to Bóg oddaje pogan pod władzę chrześcijańskich kró-
lów, aby w ten sposób umożliwić im osiągnięcie zbawienia.

W tym miejscu warto odwołać się do innego interesującego źródła związanego

z wojną frankijsko-awarską, jakim jest anonimowy, wierszowany poemat, znany
pod tytułem

De Pippini regis victoria avarica

70

. Utwór powstał jeszcze w końcu

VIII wieku, może nawet wkrótce po zakończeniu zwycięskiej wyprawy Pepina
przeciwko Awarom. Jako miejsce jego powstania wskazuje się zazwyczaj Weronę,
a przynajmniej kręgi bliskie dworowi króla Longobardów

71

. Dzieło opowiada

o tym, w jaki sposób chagan awarski złożył hołd Pepinowi, przekazując jego wła-
dzy zarówno siebie i swoje potomstwo, jak i cały rządzony przez siebie dotychczas
kraj.

Caroli Christianissimi principis animum fidei zelo inflammatum feliciter incitasset, quatenus
Christianas exercituum legiones per dilectissimum Pippinum suum, Iordannica sceptra Christo duce
gubernante

[podkr. – MS], supra ripas Histri Danubii adgregandas non retardaret, castra calcatius

metatus in eodem loco isdem venerabilis Pippinus rex, accersito quin etiam quorundam episcoporum
reverendo collegio, de plurimis quibusque rerum cerimoniis ad cultum Dei et Christianam propensius
pertinentium religionem diligenti studuit curiositate clementibus explorare verbis”. Na temat tego
ustępu por. I. Wood,

Ideas of Mission in the Carolingian World, [w:] Le monde carolingien: bilan,

perspectives, champs de recherches, red. W. Fałkowski, y. Sassier, Turnhout 2009, s. 183-184.

70

De Pippini regis victoria avarica, wyd. E. Dümmler, [w:] MGH Poetae Latini, t. 1, Berlin 1881,

s. 116-117; P. Godman,

Poetry of the Carolingian Renaissance, London 1985, s. 187-191.

71

P. Godman,

Poetry of the Carolingian Renaissance…, s. 31-32.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

99

Chociaż poemat sławi imię Pepina, wychwalając odniesione przez niego zwy-

cięstwo nad Awarami, to jednak nie potomkowi Karola Wielkiego została przypi-
sana główna zasługa pokonania wrogów, którzy od dawna (

ab antico tempore)

czynili rozliczne szkody chrześcijanom, nie wyłączając niszczenia kościołów
i klasztorów

72

. Zdaniem anonimowego autora tym, który doprowadził do nawró-

cenia Awarów na wiarę chrześcijańską, był bowiem sam Chrystus. Już w pierw-
szych wersach utworu zostało wyraźnie stwierdzone, że Chrystus, tak jak niegdyś
stworzył cały świat i człowieka, tak też w ostatnich czasach (

ultimis temporibus)

„nawrócił Awarów”

73

. Pepin mógł zaś spełnić właściwie swoją rolę ujarzmienia

Awarów, ponieważ był „zbrojny w Bożą moc” (

accintus Dei virtute)

74

. Co więcej,

jak stwierdził poeta, sam Bóg posłał mu na pomoc także św. Piotra Apostoła, który
towarzyszył wojskom frankijskim, udającym się w głąb terytorium chaganatu awar-
skiego

75

. Przywołanie Księcia Apostołów w interesującym nas poemacie może wy-

nikać z kilku – wcale niewykluczających się – przyczyn. W głównej mierze było
spowodowane zapewne znaczeniem kultu św. Piotra w kontekście misyjnym. Mia-
nowicie, chociaż każdy z pierwszych apostołów został powołany do szerzenia wiary
chrześcijańskiej przez Jezusa, to jednak Zmartwychwstały Chrystus w szczególny
sposób powierzył św. Piotrowi troskę o dusze ludzkie, oddając mu władzę nad
Kościołem (por. J 15-19; Mt 16,18-19). Wyprawa wojenna przeciwko Awarom
ściśle i nierozerwalnie łączyła zaś podporządkowanie polityczne koczowników
Frankom z nawróceniem dotychczasowych pogan na wiarę chrześcijańską,
a w konsekwencji – dołączenie ich do Kościoła. Z tego względu dowodzący wy-
prawą Pepin właściwie niejako wypełniał obowiązki powierzone przez Chrystusa
św. Piotrowi, a zatem wsparcie Księcia Apostołów było mu potrzebne do realizacji
swojej misji szerzenia chrześcijaństwa

76

. Ponad dwieście lat później działalność

misyjną, rozumianą także jako walkę z poganami (w tym wypadku Lucicami i Pru-
sami) służącą ich nawróceniu na chrześcijaństwo, razem z królem Henrykiem II
– i przy aktywnym wsparciu udzielanym w takiej walce właśnie przez św. Piotra –
pragnął prowadzić również biskup Brunon z Kwerfurtu

77

. W interesującym nas

72

Zob.

De Pippini regis victoria, s. 116: „2. Multa mala iam fecerunt ab antico tempore, / fana dei

destruxerunt atque monasteria, / vasa aurea sacrata, argentea, fictilia. / 3. Vestem sanctam polluerunt
de ara sacratissima, / linteamina levitae et sanctaemonialium / muliebribus tradata suadente de-
mone”.

73

Ibidem: „1. Omnes gentes qui fecisti, / tu Christe, dei sobules terras, fontes, rivos, montes et for-

masti hominem, / Avaresque convertisti ultimis temporibus”.

74

Ibidem.

75

Ibidem: „4. Misit deus Petrum sanctum, principem apostolum, / in auxilium Pippini magni

regis filium, / ut viam eius comitaret et Francorum aciem”.

76

O znaczeniu postaci św. Piotra dla misjonarzy szykujących się do podjęcia ewangelizacji Awarów

w końcu VIII w. miałem okazję szerzej wypowiedzieć się w artykule: M. Sas,

Autor listu…, s. 27 nn.

77

Zob.

Epistola Brunonis ad Henricum regem, wyd. J. Karwasińska, [w:] MPH s.n., t. 4/3, Warszawa

1973, s. 106: „Vos uero quicquid in Liuticis et Pruzis conuertendis consilii uel auxilii potestis dare,

M

AKSyMILIAN

S

AS

100

przypadku odwołanie się w poemacie

De Pippini regis victoria avarica do pomocy

św. Piotra mogło wynikać także ze szczególnie bliskich związków łączących po-
szczególnych przedstawicieli rodu Karolingów, w tym samego Pepina, właśnie
z Księciem Apostołów

78

. Syn Karola Wielkiego, późniejszy pogromca Awarów,

w 781 roku został wyniesiony do godności króla Longobardów w Rzymie, a koro-
nację poprzedził chrzest dziecka zwanego ówcześnie Karlomanem, połączony ze
zmianą jego imienia na Pepin. Obydwie ceremonie zostały dokonane przez papieża
Hadriana, następcę św. Piotra na Stolicy Apostolskiej, który został ojcem chrzest-
nym Karlomana-Pepina

79

. Imię nowego władcy nawiązywało do jego wielkiego

dziada, Pepina Małego, który doprowadził do utworzenia z ziem

ducatus Romanus,

egzarchatu raweńskiego i Pentapolis

patrimonium sancti Petri

80

. Pepin Longo-

bardzki był zatem nie tylko zobowiązany do obrony terytorium należącego do św.
Piotra, lecz miał wszelkie podstawy do oczekiwania wsparcia od Księcia Apostołów
w swoich własnych przedsięwzięciach.

Anonimowy twórca interesującego nas poematu, pomimo opisywania wy-

prawy dowodzonej przez króla Longobardów, nie pozostawia żadnych złudzeń od-
nośnie do tego, czyją zasługą było pokonanie Awarów. Poeta stwierdza bowiem
dosłownie, że pobożni chrześcijanie mogą tylko czynić dzięki Bogu za to, że „ten
ustanowił władzę króla [tj. Pepina – dop. MS] nad królestwem Awarów i przyznał
zwycięstwo nad pogańskimi ludami”

81

. Omawiany tu poemat jest zatem hymnem

wychwalającym Bożą łaskę, która stworzyła cały świat i oddziałuje na niego, do-
prowadzając również do ujarzmienia przez chrześcijańskich władców pogańskich

ut pium regem, et spem orbis decet, no lite cessare, quia circa horum paganorum conuertenda flante
Spiritu Sancto, noster labor nunc debet accingi, omnisque opera et studium pugnante Petro indefesse
consumi”. Na temat idei misyjnych Brunona z Kwerfurtu i roli w nich św. Piotra zob. M. Sas,

Dzia-

łalność św. Brunona…, s. 73-77; R. Michałowski, Zjazd gnieźnieński…, s. 234-241.

78

A. Angenendt,

Das geistliche Bündnis der Päpste mit den Karolingern (754–796), „Historisches

Jahrbuch” 100 (1980), s. 1-94.

79

Annales regni Francorum, a. 781, s. 56: „Et supradictum iter peragens celebravit pascha in Roma.

Et ibi baptizatus est domnus Pippinus, filius supradicti domni Caroli magni regis, ab Adriano papa,
qui et ipse eum de sacro fonte suscepit; et duo filii supradicti domni Caroli regis uncti sunt in regem
a supradicto pontifice, hi sunt domnus Pippinus et domnus Hludowicus reges, domnus Pippinus rex
in Italiam et domnus Hludowicus rex in Aquitaniam”.

Annales Mosellani, a. 781, wyd. G.H. Pertz,

[w:] MGH SS, t. 16, Hannover 1859, s. 497: „Perrexit rex Karlus Romam et baptizatus est ibi filius
eius, qui vocabatur Karlomannus; quem Adrianus papa mutato nomine vocavit Pippinum et unxit
in regem super Italiam et fratrem eius Ludowigum super Aequitaniam”. Por. Angenendt,

Das geistliche

Bündnis…, s. 70 nn.; idem, Kaiserherrschaft und Königstaufe…, s. 157.

80

Na temat wyniesienia Pepina do godności króla Longobardów zob. A. Pieniądz,

Tradycja i władza.

Królestwo Włoch pod panowaniem Karolingów, 774–875, Wrocław 2007, s. 69 nn.; J. Strzelczyk, Longo-
bardowie. Ostatni z wielkiej wędrówki ludów, V–VIII wiek, Warszawa 2014, s. 183. Co do roli Pepina Ma-
łego w utworzeniu

patrimonium sancti Petri, zob. R. McKitterick, Królestwa Karolingów…, s. 64-69.

81

De Pippini regis victoria, s. 117: „13. Nos fideles Cristiani deo agamus gratiam, / qui regnum

regis confirmavit super regnum Uniae / et victoriam donavit de paganis gentibus!”

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

101

ludów i uczynienia z nich chrześcijan

82

. Skomponowanie utworu w kręgu dworu

Pepina wskazuje, że wyrażane przez niego przekonania były bliskie nie tylko uczo-
nym duchownym karolińskim, lecz były podzielane także przez samych władców
z rodu Karolingów.

Odwołajmy się jeszcze do wymownego świadectwa epistolograficznego. W liście

skierowanym do Arnona po 25 maja 796 roku, kiedy ten uczestniczył już
w wyprawie przeciwko Awarom, Alkuin zawarł następującą refleksję na temat
sytuacji chaganatu awarskiego: „To zatem królestwo długo trwałe było i silne. Lecz
silniejszy jest ten, który je zwyciężył; w którego ręce są wszystkie władze królów
i królestw; i kogokolwiek zechce, wynosi, i czyjekolwiek serce zechce, odwiedza,
oświeca i zwraca na rzecz swojej służby. I jeśli łaska jego będzie miała wzgląd na
królestwo Hunów, któż jest, kto odważy usunąć się od służby [na rzecz – dop. MS]
ich zbawienia?

”83

. Czytając po raz pierwszy ów fragment listu Alkuina możemy

zadać pytanie, o jakim to potężnym władcy mówi anglosaski uczony? Odpowiedź
jest prosta i jasna dla odbiorcy – Alkuin oczywiście ma na myśli samego Boga.
Ziemska potęga chaganatu awarskiego miała się nijak do wszechpotęgi chrześcijań-
skiego Boga, od którego władzę otrzymują wszyscy rządzący doczesnymi króle-
stwami. To on pozwolił, aby królestwo Awarów zostało pokonane przez chrześcijan,
ale dopuścił do tego w jednym celu – aby jego ludność mogła dostąpić zbawienia.

O tym, kto i kiedy przyjmie wiarę chrześcijańską, decyduje sam Bóg. Fakt zwy-

ciężenia i podporządkowania Awarów przez chrześcijańskich władców jest w isto -
cie przejawem łaski okazanej pogańskiemu królestwu przez chrześcijańskiego
Boga. Dla jego mieszkańców jest to bowiem okazja do stania się chrześcijanami
i uzyskania życia wiecznego. Przejawem tej samej Bożej łaski jest pojawienie się
wśród pogan misjonarzy wraz z chrześcijańskimi wojskami, które w istocie są uży-
teczne dla samych pogan. Alkuin, zwracając się bezpośrednio do Arnona, dosłow-
nie wyraża przekonanie, że armia chrześcijańska, która podbija Awarów, faktycznie
niesie im pomoc. Wojsko chroni misjonarzy, którzy wraz z nim udali się do pogan.
Jego pojawienie się rozpoczyna zatem realizację planu Bożej Opatrzności, mają-
cego na celu zbawienie tych ostatnich

84

. W tym chwalebnym czynie, w którym

82

Por. ostatnie wersety poematu, ibidem: „15. Qui conclusit regnum crande, amplum,

potentissimum, / quae regna terrae non fecerunt usque ad diem actenus, / neque Cesar et pagani,
sed divina gratia”.

83

Alcuini sive Albini epistolae, ep. 107, s. 154: „Regnum itaque illud diu stabile fuit et forte. Sed

fortior est qui vicit illud; in cuius manu sunt omnes regum et regnorum potestates; et quemcumque
voluerit, exaltat, et cuiuscumque cor voluerit, visitat, inluminat et ad suum convertit servitium. Et si
illius gratia respiciet super regnum Hunorum, quis est, qui se subtrahere audeat ministerio salutis
illorum?”

84

Ibidem, s. 153: „Fortitudo vero exercitus, qui tecum vadit, ad cautelam et defensionem

vestridirecta est. Et hoc consilium quodammodo ab ipsis processit Hunis; et ideo in spe voluntatis
Dei laetus hoc iter perage”.

M

AKSyMILIAN

S

AS

102

zwycięska wojna miesza się z akcją ewangelizacyjną, będą bowiem uczestniczyć
i pomagać, a właściwie służyć, chrześcijańscy misjonarze, głoszący Dobrą Nowinę
i udzielający chrztu.

Alkuin i biskupi uczestniczący w wyprawie Pepina, opierając się na nakazie

misyjnym Chrystusa z Ewangelii św. Mateusza (28,19-20: „Idźcie, nauczajcie
wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego; nauczając je
zachować wszystko, cokolwiek wam poleciłem”), kładli wielki nacisk na koniecz-
ność nauczania pogan przed chrztem, na właściwe przygotowanie katechumenów
do przyjęcia tego sakramentu, w tym na racjonalne wyjaśnienie im prawd wiary
chrześcijańskiej. Jak już wspominaliśmy, Alkuin podkreślał, że „wiara powstaje
z wolnej woli, nie z przymusu”

85

. Wojna misyjna z Awarami i ich podbój przez

Franków nie były przez niego traktowane jak przymuszanie do przyjęcia wiary
chrześcijańskiej. Przemoc wojenna – w jego przekonaniu – miała stworzyć odpo-
wiednie warunki do pracy duszpasterskiej dla misjonarzy. W ramach tych warun-
ków awarscy katechumeni mieli mieć czas na właściwe i dogłębne zapoznanie się
z wiarą faktycznie przyniesioną do nich na mieczach Franków. Po opanowaniu na-
leżących do nich ziem przez chrześcijan, mieli zostać przekonani do dobrowolnego
przyjęcia wiary wyznawanej przez zdobywców. Z jednej strony zatem podbój jest
swoistą metodą ewangelizacji, ale też skuteczna chrystianizacja jest sposobem na
trwałe przyłączenie podbitego obszaru.

Podjęty przez Karola Wielkiego konflikt zbrojny z Awarami w świetle anali-

zowanych źródeł był nie tylko w pełni usprawiedliwiony, lecz również całkowicie
nieodzowny. Wojna, którą wszczęli Frankowie w celach odwetowych i dla obrony
przed zagrożeniem pogańskim, w istocie została zaplanowana przez Boga już
w jego pierwotnym zamyśle stworzenia świata. Konflikt frankijsko-awarski był
zatem elementem realizacji Bożego planu zbawienia świata. Frankijskimi wojskami
w istocie dowodził nie Karol czy jego syn Pepin, lecz sam Chrystus. Celem wojny
misyjnej było doprowadzenie do chrztu pogan, co było równoznaczne z wypełnie-
niem zobowiązań samego Chrystusa jako Dobrego Pasterza, który gromadzi ludzi
w swojej owczarni, tj. w Kościele oraz doprowadza ich do życia wiecznego. Jed-
nakże podporządkowanie pogan przez chrześcijan służyło zbawieniu zarówno
zwyciężonych, jak i zwycięzców. Co prawda, to chrześcijański Bóg poruszył do
działania frankijskie wojska, lecz przecież bez ich udziału zbawienie pogan nie mo-
głoby się w żaden sposób ziścić. Za ten udział w Bożym planie zbawienia świata
Karol Wielki, a za nim jego poddani – żołnierze i misjonarze, także mieli otrzymać
nagrodę życia wiecznego.

85

Ibidem, ep. 113, s. 164: „[…] fides – secundum quod sanctus Augustinus ait – ex voluntate fit,

non ex necessitate”. Alkuin wyraźnie opiera się na liście Augustyna do Witalisa z Kartaginy (ep. 217),
zob.: http://www.augustinus.it/latino/lettere/index2.htm (dostęp: 1.05.2015) – edycja internetowa
oparta na PL, t. 33.

wyprawa króla Longobardów pepina przeciw awarom…

103

the Military expedition of pepin, the king

of the Lombards against avars in 796:

the theology of the carolingian Missionary war

Summary

The author undertakes an analysis of the ideological foundations of an
armed evangelization of the Avars by the Franks in the end of the eighth
century, characterized as missionary war. He puts the thesis that the
Franks thought that they – by participation in this war – fulfill the obli-
gations of Christ as Good Shepherd, who – through apostles – brings
pagan people to the Church and leads them to eternal life. The subjuga-
tion of the Avars in 796 by Pepin, the King of the Lombards and son of
Charlemagne, is regarded as a manifestation of divine grace showed by
Christian God to pagan kingdom. In common opinion, the leader of the
military expedition, which aim is to baptize the Gentiles, is in fact Christ
Himself. The author argues that the wartime violence was meant to create
the right conditions for missionary work among the pagans – after Chris-
tians had mastered the lands previously belonging to the heathens, they
had to be convinced to voluntarily accept the Christian faith.