Kurcz Ida Pamiec, uczenie sie, język

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Pamięć, uczenie się, język

Ida Kurcz

p. Tło historyczne

Badania nad pamięcią należą do najstarszych w naukowej psychologii sperymentalnej.

Pierwsza monografia poświęcona pamięci, której autorem t Ebbinghaus, ukazała się w 1885 r.

W wyniku tych badań opracowano ereg specyficznych metod badania pamięci, wyodrębniono

fazy procesu mięciowego, zastanawiano się nad rodzajami i cechami pamięci. Poznano ereg

czynników ułatwiających lub utrudniających zapamiętywanie, pczekowanie i odtwarzanie

zapamiętanego materiału (czynniki te omawiamy rozdziale o uczeniu się).

Ebbinghaus rozpoczął kierunek badań nad pamięcią, który można reślić jako badanie uczenia

się werbalnego. Kierunek ten został następnie ejęty przez behawioryzm, gdyż mieścił się w

jego schemacie badań nad

czepiem. Psychologowie europejscy, zwłaszcza psychologowie radzieccy (Smirnow,

Zinczenko), a także polscy (Szewczuk) krytykowali Ebbinghausa za posługiwanie się

materiałem bezsensownym, nie występującym w norąnalnych sytuacjach życiowych, i

rozwijali badania nad pamięcią przy użyciu :różnorodnych materiałów sensownych.

Generalnie rzecz ujmując, lata międzywojenne i bezpośrednio po drugiej wojnie światowej

charakteryzowały ;się spadkiem zainteresowań psychologów problematyką pamięci:

W latach sześćdziesiątych zaznaczył się dość gwałtowny wzrostzainteresowań problematyką

pamięci w związku z postępami wiedzy neuro:psychologicznej, także dzięki nowym

technicznym możliwościom stosowania niezwykle precyzyjnej aparatury do ekspozycji

bodźców i mierzenia reakcji, jak również w wyniku ograniczoności teoretycznej

dotychczasowych schematów S - R.

W powstałym pod koniec lat sześćdziesiątych nowym paradygmacie badawczym psychologii

poznawczej, zajmującej się procesami przetwarza

nia informacji przez umysł ludzki, problematyka pamięci zajęła szcze eksponowane miejsce.

Rozróżnienie dwóch rodzajów pamięci: krótkoi i długotrwałej wyzwoliło w latach

siedemdziesiątych całą lawinę eksperymentalnych. Kolejna zmiana paradygmatu badawczego

poja~n się na początku lat osiemdziesiątych spowodowała odejście od ana nych metod

laboratoryjnych; przesuwając zainteresowanie badac procesy pamięci zachodzące w wyniku

codziennych doświadczeń v życiowych czynności. Specyfiki tych procesów badania

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

laboratoryjne w stanie uchwycić. Ten nowy paradygmat określa się jako badani pamięcią

ekologicżną.

W niniejszym rozdziale, po krótkim omówieniu tradycyjnych rozrc rodzajów pamięci i faz

procesów pamięciowych, a także głównych i badania tych procesów, stosowanych od

początku powstania nau psychologii, oraz po przeglądzie podstawowych wyników uzysk

owymi metodami, zajmiemy się rodzajami i systemami pamięci bad. przez psychologów

poznawczych. Poświęcimy też nieco uwagi naj szemu paradygmatowi badawczemu, jakim

jest badanie pamięci w na nym jej przebiegu, czyli pamięci ekologicznej. Na zakończenie

roz~ zajmiemy się teoriami pamięci.

Fazy-procesów pamięci i jej rodzaje

W procesie opanowywania przez człowieka jakiegoś materiału ezy czyn wielu badaczy

wyodrębnia trzy fazy. Pierwsza faza - to zmami t r,~...wąn kodowanie, druga -_pr~~~how~ie.

i trzecia - odtwarzanię tego, co zc przechowane w pamięci. Faza zapamiętywania

(kódowania) określar bywa jako faza nabywania. W fazie tej jednostka zapamiętuje, mi

najogólniej to, co na nją oddziałuje, lub jakieś formy swojego zachovt Faza ta może się

sprowadzać do jednego aktu spostrzeżeniowego, a mo być złożoną aktywnością jednostki,

polegającą na opanowywaniu trud zadania, poprzedzonego jego rozwiązaniem, na

przyswojeniu sobie mat· werbalnego lub umiejętności sensomotorycznych czy umysłowych:

Faza przechowania jest fazą utajoną, o jej przebiegu wnioskujen podstawie fazy następnej.

Czas trwania fazy .przechowania może wynos kilku sekund do wielu lat. Faza trzecia, tzw.

faza odtwarzania', polec, ponownej aktywizacji czy aktualizacji nabytych reakcji, czyli tego,

co zc przyswojone i przechowane. Stopień przechowania możemy porówn stopniem

zapamiętania w pierwszej fazie. Odtwarzanie jest więc procesów pamięci. Istnieje kilka

rodzajów tej miary. Wyróżnia się najcz~

' 1-ermin odtwarzanie przyjmujemy tutaj za Hilgardem (1967). Uważamy, że jest on nazwą

ogólną,.obejmującą przypominanie, rozpoznawanie i ponowne uczenie się; niż przypominanie

jako nadrzędny, jakkolwiek niektórzy polscy autorzy (Włodarski, 1967, Budohoska i

Włodarski, 1970) używają tych terminów w znaczeniu odwrotnym.

!nie (Florćs, 1964;~Hunter 1963; Budohoska i Włodarski, 1970) trzytakie miary: ałej p~in~ ni

rozpoznawanie i _uczeni~ sig_n_,~,nowo. iań Przypominanie moźe~przyjąć formę: 1 )

reprodukcji tego, czego uczyliś

fca my się uprzednio (np. recytacja wiersza, serii słów, sylab czy cyfr, słówek cz- jęryka

obcego, twierdzeń itp.) lub wykonania jednej czy całego układu na reakcji motorycznych (np.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

w labiryncie czy w tańcu); 2) przypomnienia sobie oku tego, co było treścią naszego

przeżycia, np. sceny czy zdarzenia, w którym są udział nasz mógł być zarówno czynny, jak i

bierny. Tę formę przypomnień iad Hilgard (1967) wyodrębnia jako oddzielną, czwartą miarę

pamięci, nazywając ją pamięcią wspomnieniową.

ień Rozpoznawanie polega na identyfikacji bodźca czy sytuacji występująod cej uprzednio. W

przeciwieństwie do przypominania, przedmiot zapamiętywania pojawia się tu ponownie w

polu spostrzeżeniowym człowieka.

~ch Trzecia miara jest miarą pośrednią poprzez ponowne uczenie się. 'm~ Pozwala ona

wnioskować o procesie przechowania na podstawie zaoszczędzania czasu, liczby prób itp. w

drugim uczeniu się w porównaniu z pierwszym uczeniem się zachodzącym w fazie

zapamiętywania.

iłu Te trzy miary wyróżniane są też często ze względu na specyficzne metody badania każdej

z nich (patrz niżej).

Niezależnie od faz, w tradycyjnych badaniach psychologicznych wyodrębniano też różne

rodzaje pamięci. Jeszcze w XIX wieku psychologowie badali zakres pamięci bezpośredniej

(Jacobs, 1887). Osobie badanej eksponowano szeregi cyfr, liter, zgłosek itp., które ona

natychmiast powtarzała

.ci z pamięci. Zakres pamięci określany był liczbą cyfr, liter itp., które osoba ~b badana

potrafiła poprawnie powtórzyć. W badaniach tych wystąpił ciekawy to problem jednostki

pamięci. Okazało się, że badani zapamiętują mniej więcej ~z

jednakową liczbę elementów, niezależnie od ich rodzaju, a więc niezależnie I od tego, czy są

to np. słowa czy litery (5 liter i 5 słów 5-literowych). George

Miller (1956) obliczył, że ta jednostka pamięci wynosi 7±2. Jest ona -z wyraźnie jednostką

znaczeniową, a nie formalną. To, co jest percypowane '° jako całość mająca określone

znaczenie, może stanowić taką jednostkę. u ł Jednostka pamięci pojawia się też w badaniach

pamięci krótkotrwałej,

gdyż jej ujmowanie bywa zbliżone do ujmowania pamięci bezpośredniej (por. s. 39).

Inne rozróżnienie polega na powiązaniu pamięci jako właściwości a układu nerwowego z

poszczególnymi analizatorami (Włodarski, 1964). Pamięć zależną od rodzaju analizatora - a

więc wzrokową, słuchową, dotykową itp., można określić jako zdolność peryferyczną. W

eksperymentach Włodarskiego, dotyczących zapamiętywania prostych bodźców na

'I granicy progu czułości, okazało się, że osoby badane różniły się nie tytko

interindywiduałnie, lecz i intraindywidualnie pod względem trwałości parnięci, zależnie od

zaangażowanego w procesie odbiorczym analizatora, jeśli możliwość werbalizacji została

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

wyeliminowana. Tak więc można mówić o istnieniu pamięci jako zdolności ogólnej,

funkcjonującej przy działaniu

bodźców złożonych dzięki wynikom pracy wielu analizatorów, I składnik stanowi pamięć

werbalna. Można jednak badać odrębr ry, których zdolności przechowywania śladów

uprzednich pob być różne u tej samej osoby badanej (por. uwagi o pamięc s. 36 i o

modułowości, s. 54).

W wielu podręcznikach psychologii (por. Witwicki, 1962, v odróżnia się pamięć mechaniczną

i logiczną- pierwsza dotyczy c zapamiętywania materiału; druga - wiąże się ze zrozumie i

zdolnością wyłuskania istoty rzeczy. To rozróżnienie odnosi ; innych procesów psychicznych

(jak np. odtwórcze i twórcze n uczenie się przez próby i błędy przeciwstawiane uczeniu sil

wiązywanie problemów).

W badaniach pamięci ważne jest wyodrębnienie fcryterii których jest ona oceniana. Kryteria

takie w dawnych podręcznik logii (Witwicki, 1962) określane są jako cechy pamięci. Są to:

1 ) trwałość pamięci - kryterium odnoszące się do fazy prz 2) szybkość-kryterium dotyczące

fazy zapamiętywania; o jako łatwość uczenia się;

3) dokładność lub wierność - kryterium odnoszące się między odtwarzaniem a tym, co

stanowiło treść fazy zapamięty~ 4) gotowość - kryterium odnoszące się do fazy odtwarzani<

o to, czy przypominanie przebiega giadko i bez oporów czy teź p. dodatkowe aktywizujące

bodźce;

5) zakres pamięci lub jej pojemność określająca, ile rc go materiału potrafimy zapamiętać w

czasie jednej próby, jed zycji materiału (porównaj wymienioną wyżej jednostkę pamięci 7~2).

Jak już powiedzieliśmy, dalszego podziału rodzajów pamięc krótkotrwałą i długotrwałą

dokonano analizując przebieg proc twarzania informacji. Wyodrębniono jeszcze- trzeci rodzaj

pap pamięć ultrakrótką lub sensoryczną (patrz podrozdział "Pamięć p i pamięć trwała"). W

ramach pamięci długotrwałej analizowa semantyczną, czyli ogólną wiedzę o świecie, i pamięć

epizodyczni osobistych doświadczeń danej jednostki. Rozróżnieniami tymi z< bardziej

szczegółowo w podrozdziale. "Pamięć semantyczna i epi

Metody badania pamięci

Dwa kryteria zwykle decydują o wyborze metody w konkretny Pierwsze z nich to wybór

miary pamięci, a więc takiej lub i odtwarzania. Drugie to cecha pamięci (trwałość, szybkość,

c gotowość), którą w danym badaniu chcemy wyeksponować.

W ciągu dziesięcioleci badań nad pamięcią opracowano w

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

z nich dotyczy tej formy odtwarzania, którą określamy jako gnie. Przypomnienia występują w

formie wspomnień lub re

Pamięć wspomnieniową badał Bartlett (1932), analizując przypomeiienia opowiadań lub

zdarzeń. Wysłuchane lub przeczytane opowiadanie po t~llywie określonego czasu odtwarzane

jest z pamięci. Tego typu przypom

rtia mogą być wywoływane kilkakrotnie w ustalonych odstępach czasu ~ńawet kilku lat).

Wskaźnikami analizowanymi w takim badaniu są: liczba ',;upamiętanych szczegółów i

zmiany wprowadzane przez osobę badańą fi~ł~olejnych odtworzeniach.

Przy metodzie reprodukcji dany materiał powtarza się kilkakrotnie aż do ciągnięcia kryterium

jednego lub więcej bezbłędnych potwórzeń: Mierzy fig: czas uczenia się, liczbę prób do

osiągnięcia kryterium, liczbę błędów w kolejnych próbach itp. Szczególnymi odmianami

badania przypomnień typu reprodukcji są metody antycypacji i skojarzeń parami.

W metodzie antycypacji materiał jest ułożony w szereg a -ł b -> c

itd. Po jednorazowym przedstawieniu takiego szeregu (ekspozycja słuchowa b wzrokowa - na

raz jeden element szeregu - często przy użyciu i~ecjalnego aparatu, zwanego mnemometrem)

oczekuje się od osoby badanej, że będzie ona antycypować kolejne elementy (porządek

ekspozycji jest ~taiy), wypowiadając je lub zapisując, zanim zostaną jej pokazane. Po

tycypacji elementu następuje jego ekspozycja aż do wyczerpania się liczby ilłementów

szeregu.

Z kolei metoda skojarzeń parami polega na prezentacji materiału iWparach. Pierwszy element

pary określa się jako bodziec, drugi jako reakcję. Osoba badana ma zapamiętać podane jej

pary tak, aby następnie, po podaniu, hej pierwszego członu pary, wymieniała drugi. Kolejność

ekspozycji par jest zwykle losowa.

Dwie pozostałe formy odtwarzania materiału: rozpoznawanie i uczenie uę na nowo, bada się

także specyficznymi dla nich metodami.

W metodzie rozpoznań prezentuje się osobie badanej dwa rodzaje bodźców: stare (tzn.

wyuczone uprzednio), które powinna rozpoznać jako jej !ńane, i nowe, nie znane jej. Bodźce

prezentuje się na dwa sposoby. Pierwszy

nich polega na przedstawieniu bodźców w serii (liście itp.) złożonej zrówno ze starych, jak i z

nowych bodźców przemieszanych w porządku mowym, a zadaniem osoby badanej jest

wskazanie tych, które występowały tprzednio. Drugi sposób polega na porównywaniu

bodźców parami lub na wyborze z więcej niż dwu bodźców (liczba nowych przewyższa

liczbę tarych). Porównuje się zawsze bodziec nowy ze starym.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Rozpoznanie zależy od Liczby bodźców nowych i stopnią ich podobieńtwa do uprzednio

działających. Może je zastąpić zgadywanie i dlatego przy obliczaniu wyników należy wziąć

pod uwagę możliwość, że osoba badana rzez przypadek wybiera właściwy bodziec. Jednakże,

im większa jest liczba odźców nowych, tym mniejsza teoretycznie szansa przypadkowego wy

brania przez osobę badaną odpowiedzi prawidłowej (gdy np. do 1 i starych dodamy 10

nowych, to szansa zgadnięcia przez osol wynosi 1 do 2, ale gdy 10 starym bodźcom

przeciwstawimy 30 r szansa ta spada od 1 do 4).

Innym problemem, wiążącym się z podobieństwem stosowan ców, jest konieczność

uwzględnienia, przy zapisie odpowiedzi fałszywego rozpoznania bodźców nowych jako

starych. Jeśli ~ A rozpoznała 4 bodźce z 10 starych, ale żadnego nowego nie r~ fałszywie, to

wydaje się, że powinniśmy wyżej ocenić jej wynik v naniu z osobą B, która także rozpóznała

4 bodźce, ale jednocześni bodźce oceniła jako już jej znane z poprzednich prób.

W celu uwzględnienia powyźej przedstawionych wątpliwo: formy rejestracji wyników

rozppznania, Postman (1950) zaprc następujący wzór do badania rozpoznań:

R=I- B N-1

gdzie R oznacza miarę rozpoznania, 1 liczbę prawidłowych idei bodźców starych, B - liczbę

błędnych identyfikacji, N - ogólr wyborów.

Metoda powtórnego uczenia się, zwana też metodą zaoszcz polega na tym, że występują w

niej zawsze dwa etapy - ucz pierwotne i po upływie pewnego czasu - uczenie się powtói

zastosowaniu tego samego kryterium wyuczenia się.

Różnica między liczbą prób lub czasem trwania pierwszego się w porównaniu; z drugim jest

miarą zaoszczędzania. Jednakże ta w swej wielkości absolutnej nie jest dokładną miarą

(porównajmy w pierwszym uczeniu się i 15 w drugim z sytuacją, gdy przy bach w pierwszym

uczeniu potrzebnych jest 5 prób w drugim wypadkach zaoszczędzenie wynosi 5 prób).

Konieczna okazała się w miara zaoszczędzenia. Opracował ją Hilgard (1934) w formie ~

zaoszczędzenia:

O = 100(U-K) - (W-K) - 100~U-W~, (U-K) (U-K)

gdzie O jest miarą zaoszczędzenia, U jest liczbą prób uzyskanych w się początkowym, W-

liczbą prób w uczeniu się wtórnym, a K-lici odpowiadającą przyjętemu kryterium (jeśli

przyjmuje się za kryteriu czenia pierwsze poprawne powtórzenie, to K = 1 ).

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Te klasyczne już dziś metody pamięci wciąż są stosowane w ba laboratoryjnych nad

pamięcią. Wzbogacone zostały wieloma specyi dla określonych zadań metodami, o

niektórych z nich będziemy w podrozdziale pt. Pamięć przemijająca i pamięć długotrwała.

Prawidłowości odnoszące się

~o faz procesów pami~ci

Przebieg pierwszej fazy - zapamiętywania lub kodowania - zależy od różnych czynników.

Jednym z nich jest powtarzanie, które okazuje się niezbędne do wyuczenia się materiału

przekraczającego zakres pamięci bezpośredniej. Innym takim czynnikiem jest strukturalizacja

materiału, jego obróbka, jak np. nadawanie tytułów poszczególnym partiom czy fragmentom

tekstu, robienie streszczeń, konspektów itp. Kolejną grupę czynników stanowią różne sposoby

uczenia się, jak: rozłożenie powtórzeń w czasie, uczenie się całości lub części, wpływ

próbnego odtwarzania, wpływ rodzaju materiału, rola przyjmowanych nastawień lub

instrukcji otrzymywanych przez osobę uczącą się.

Wpływ wymienionych tu czynników na fazę zapamiętywania ujawnia się w tym, jak szybko

materiał został opanowany (szybkość ta mierzona jest zwykle liczbą prób do pierwszego

bezbłędnego powtórzenia materiału lub do trzech kolejnych bezbłędnych powtórzeń). Wpływ

ten bada się jednak także iwfazie odtworzenia, tzn. wtedy, gdy sprawdza się stopień

przechowania już wyuczonego materiału po upływie jakiegoś czasu.

Czynniki związane z różnymi sposobami uczenia się omawiamy w rozdziale o uczeniu się (s.

98). W niniejszym podrozdziale po przedstawieniu klasycznej krzywej przechowywania w

czasie wyuczonego materiału (zwanej też krzywą zapominania lub krzywą Ebbinghausa)

zajmiemy się różnicami między rodzajem odtwarzania, zwłaszcza między przypominaniem a

rozpoznawaniem oraz źjawiskiem reminiscencji, a następnie samym pojęciem przechowania i

związanym z nim pojęciem zapominania. Szukając wyjaśnień zjawiska zapominania,

przedstawimy badania nad interferencją pro- i retroaktywńą oraz inne koncepcje wyjaśniające

zapominanie, takie jak: koncepcja zacierania się śladu pamięciowego, wygasania czy

tłumienia. Na zakończenie tego podrozdziału poświęcimy nieco uwagi szczególnej roli

procesu rozpoznawania i jego związku z percepcją i procesami decyzyjnymi.

Krzywe Ebbinghausa

Pierwsze eksperymentalne badania nad zapamiętywaniem i przechowywaniem materiału

werbalnego przeprowadzał Hermann Ebbinghaus (1850 1909). Przedstawił je w pracy

zatytułowanej O pamięci (Ober das Geda'chtnis) opublikowanej w 1885 r. W badaniach tych

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

sam sobie służył za osobę badaną, zapamiętując, a następnie odtwarzając z pamięci tysiące

list złożonych ze zgłosek bezsensownych (dwie spółgłoski z jedną samogłoską wśrodku, np.

zap lub lik. Ebbinghaus skonstruował ponad 2 tys. takich sylab i napisawszy każdą na

oddzielnej kartce wyciągał je losowo, tworząc listy zgłosek o długości od 7 do 36 elementów.

Zapamiętywał owe listy zgłosek stosując metodę antycypacji, aparaturę służył mu metronom,

na uderzenie którego starał się repro z pamięci kolejny element szeregu zgłosek. Uczył się list

stosując I jednego bezbłędnego powtórzenia całej listy. Używał list różnej i ustalił zależność

między liczbą prób potrzebnych do opanowania ~ (w stałej kolejności występowania jej

elementów) a jej długoś rys.

Rys. 1. Zależność między dlugościa listy sylab bezsensownych a liczba prób potrzet jednego

bezblędnego powtórzenia calej listy. (Według: H. Ebbinghaus, 1985

Najbardziej jednak znana jest jego krzywa zapominania, którą w usiłując przypomnieć sobie

wyuczoną w fazie zapamiętywania li upiywie jakiegoś czasu - od jednej godziny do 48 godzin

(posług różnymi listami dla różnych odcinków czasu). Krzywa zapominania c teryzuje się

gwałtownym spadkiem w pierwszej godzinie uczenia się i I nym w dalszym przebiegu czasu.

Ebbinghaus badał, ile razy musi pov~ ponownie daną listę sylab, aby znów ją bezbłędnie

odtworzyć. Jest pamiętamy, metoda zaoszczędzenia prób w ponownym uczeniu się równaniu

z uczeniem się pierwotnym (por..s. 12). Rysunek 2 przec krzywą zapominania mierzonego

procentem zaoszczędzonyctl prób v~ wnaniu z uczeniem się wyjściowym, w zależności od

czasu przechow~

2. Krzywa zapominania Ebbinghausa. Przedstawia procent zaoszczędzenia powtórzeń listy w

ponownym jej uczeniu się w porównaniu z pierwszym uczeniem się tej listy.

(Według: H. Ebbinghaus, 1985).

pamiętanego materiału, upływającego między pierwszym a drugim uczesię.

Ebbinghaus zakładał; iż między poszczególnymi elementami danej listy wstają skojarzenia i

są one tym silniejsze, im bardziej przeuczona jest dana ' a, tzn. powtarzana dalej po

osiągnięciu pierwszego bezbłędnego po

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

órzenia (por. uwagi na temat powtarzania w rozdziale o uczeniu się . 111 ). Przypomnijmy, że

pojęciem skojarzenia, czyli związku czasowego, sługiwał się też Pawłow w swoich

pionierskich badaniach nad warun

owaniem. Pojęcie to we współczesnych badaniach nad pamięcią nabiera 'nnego sensu.

Niejasne jest bowiem, co znaczy "siła skojarzenia". Zastępuje ię więc samo pojęcie

skojarzenia pojęciem określonej relacji (np. podrzędości) między elementami struktury

pamięci. Do rozważań tych wrócimy podrozdziale pt. "Modele pamięci semantycznej".

Dla Ebbinghausa pojęcie skojarzenia było kluczowe w jego rozważalach nad pamięcią i tylko

po to, aby nie korzystać z nie kontrolowanych skojarzeń, jakie mogą istnieć np. między

różnymi wyrazami, posługiwał się gioskami bezsensownymi, między którymi tworzył w

swoich eksperymen

Mach nie istniejące dotąd związki i starał się badać ich naturę. Psychologowie ~za)mujący się

po nim badaniami pamięci zarzucali mu niejednokrotnie, że iodsensownienie materiału

werbalnego nie jest potrzebne, gdyż w gruncie rzeczy interesuje nas przede wszystkim to, jak

zapamiętujemy materiał sensowny. Nie możemy przenosić wniosków uzyskanych w

badaniach

:materiału bezsensownego na uczenie się materiału sensownego. j Materiałem werbalnym,

jakim wiele laboratoriów psychologicznych

na świecie posługuje się od czasów Ebbinghausa, są wyrazy, litery, cyfry i coraz rzadziej,

zgłoski bezsensowne. Okazało się przy tym, że krzywa

Ebbinghausa nie ma tak gwałtownego spadku, jeśli stosuje się i sensowny (por. s. 18).

Trzeba stwierdzić, że paradygmat badawczy zapoczątkowan Ebbinghausa - uczenie się w

laboratorium różnych elementów werk seryjnie lub parami - okazał się niezwykle trwałym

paradygmaten swojonym przez psychologię behaviorystyczną pod nazwą ucze werbalne

(verbal learning), a następnie dalej wykorzystywanyn psychologię poznawczą.

Zjawisko reminiscencji

Reminiscencją oznacza przypomnienie sobie bez dodatkowych pov materiału, "który w

poprzedniej próbie nie został całkowicie odtw Rozróżniamy dwa rodzaje tego zjawiska. Jeden

rodzaj, tzw. z Warda-Hovlanda, oznacza ilościową poprawę odtworzenia z pamięci sie

następującym bezpośrednio po wyuczeniu się bez dodatkowe wtarzania.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

', Drugi rodzaj, tzw. zjawisko Ballarda, oznacza stopniową ilc poprawę odtwarzania w czasie

kolejnych przypomnień.To ostatnie zj uważane jest na ogół za właściwą reminiscencję.

Przyjrzyjmy się irr

Zjawisko Warda-Hovlanda [badania zapoczątkował L. B. Ward (' rozwinął je i potwierdził

jego wyniki C. J. Hovland (1938 a, b)] prze< rysunek 3.

Rys. 3. Procent pamiętanych elementów po krótkich odstępach czasu od momentu ucz

(Według: L. B.' Ward, 1937).

W eksperymencie Warda badani uczyli się metodą anty~ypac złożonych z 12 zgłosek: w

jednej grupie do pierwszego bezbł~ powtórzenia całej serii i dó 7 prawidłowych antycypacji

(na 12 możl w drugiej grupie. Następnie obie grupy podzielono na podgrupy, w I sprawdzono

efekty pamięci po różnych okresach czasu od momentu czepia fazy zapamiętywanią: po 6

sek., 30 sek., 2 min., 5 min.,10 min., ;

unku 3 obserwujemy poprawę wyników dla odtwarzania po 30 sek, aż _, _

min. w porównaniu z przyjętymi za 100% wynikami odtwarzania po Efekt ten jednak już po

10 min. wyraźnie się osłabia. W dalszych piach (Hovland, 1938 a, b) użyto innego materiału:

list przymiotników, ń ruchowych, uzyskując analogiczne wyniki.

Zjawisko, które tu opisujemy, ma bardzo wiele wspólnego z efektem lżenia prób w czasie

(por. rozdział "Uczenie się", s.153) i tak samo da się Weśnić hipotezą dotyczącą konsolidacji

śladu pamięciowego. Konsolidacja Wymaga pewnego czasu i dlatego zbyt szybkie

odtwarzanie jest mniej ~tywne od odtwarzania po tym hipotetycznym okresie konsolidacji.

Schemat badań Ballarda (1913) różni się od schematu Warda-Hovlanda iede wszystkim tym,

że odstępy czasu są tu dłuższe (w badaniach samego Narda wynosiły od 1 do 7 dni), a także

materiał, jaki śtosował Ballard, był ocznie bardziej ustrukturalizowany (wiersze, kavvałki

prozy) w porównaniu daniami użytymi przez Warda i Hovlanda. Poprawę wyników

obserwuje wtoku kolejnych prób przypominania wyuczonego materiału (por. rys. 4).

Badani (dzieci w wieku 12 lat) uczyli się róźnego materiału werbalnego ,zasie, Który nie

wystarczał na całkowite jego opanowanie. Następnie da osoba badana dwukrotnie

przypominała sobie wyuczony tekst lub ę zgiosek bezsensownych - raz bezpośrednio po

zakończeniu uczenia (przyjęto to za 100% na rys. 4), następnie po upływie pewnego czasu,

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

jego dla róźnych grup badanych (od 1 do 7 dni).' Reminiscencja ajawia się w fakcie lepszego

drugiego odtworzenia w porównaniu

Przedziaty cz°sowe (w dni°ch)

4. Przebieg w czasie przechowania trzech różnych materialów: wiersza (A), innego wiersza

(B) i zglosek bezsensownych (C). (Według: P. B, Ballard, 1913).

pierwszym. Utrzymuje się ona w zależności od rodzaju materiału od 1 do dni. Kształt krzywej

reminiscencji jest, jak widzimy, zależny od rodzaju ateriaiu (sensownego lub

bezsensownego). Jednakże charakterystycżne lwisko poprawy wyników w drugim

odtworzeniu utrzymuje się niezależnie ~ rodzaju materiału. Dalsze badanu (~Ar~c~ons i

trion, 1954), które miały na (u weryfikację wyroków, Ballarda, potwierdziły występowanie

tego zjawis~

ka i wykazały dodatkowo, że efekt ten znika, kiedy zrezygnujemy z I szego odtwarzania

bezpośrednio po uczeniu się. Pierwsze odtworzeni więc ważną rolę w konsolidacji śladów

pamięciowych. Dla wyjaś zjawiska Ballarda oprócz hipotezy konsolidacyjnej przyjmuje się j~

hipotezy dotyczące zniesienia zmęczenia (występującego przy pierv odtwarzaniu) i wygasania

reakcji nieprawidłowych.

Zjawisko reminiscencji świadczy o możliwych odchyleniach od kl< nej krzywej zapominania,

ustalonej przez Ebbinghausa, nawet przy sto: niu materiału bezsensownego (krzywa C z rys.

4). Zwróćmy uwab krzywe przechowania materiału sensownego mają znacznie wolt spadek w

porównaniu z krzywą dla materiału bezsensownego.

Przechowanie a zapominanie

Wyniki odtwarzania są miarą przechowania. Tak więc wszystkie te czy których wpływ na

zapamiętywanie i późniejsze odtwarzanie analizi w rozdziale o uczeniu się, pośrednio

odnoszą się do procesu przechov lub procesu zapominania, jeżeli wynik odtwarzania jest

niższy niż v zapamiętywania.

Zapominanie nie jest jednak odwrotnością lub brakiem procesu chowania. Procesowi

przechowania towarzyszy lub nakłada się nań równie czynny proces, który określamy jako

zapominanie. Świadczą c takie fakty, jak np. przypominanie sobie czegoś po uprzednim

zapomni bez ponownego uczenia się.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Hipotetyczną jednostką przechowania jest ślad pamięciowy, czyi gram. Przeprowadzono

wiele badań w celu ustalenia neurofizjologu istoty tych śladów (gdzie one są przechowywane

i jak są reaktywow; ostatecznej odpowiedzi jeszcze nie znamy.

W koncepcjach psychologicznych począwszy od Wundta i Ebbingh ' używano starego,

wywodzącego się od Arystotelesa pojęcia skojarz (asocjacja), które traktowano jako powstałe

w umyśle połączenie mi

''ł różnymi elementami czy zjawiskami psychicznymi.

W klasycznej koncepcji behawiorystycznej połączenia te traktov~ jako połączenia typu S-R

(bodziec-reakcja), w ujęciach bardziej złożoi może istnieć wiele stopni pośrednich, np. S ~ r -

-· s -· R, gdzie i s i r oznaczają procesy pośredniczące o właściwościach bodźcowych

reakcyjnych. Tak więc przechowanie zależy od tego, czy wytworzyły odpowiednie połączenia

(skojarzenia).

Współczesnymi koncepcjami psychologicznymi, wyjaśniającymi zac dzenie procesów

pamięciowych, zajmujemy się w podrozdziale "Te pamięci".

Koncepcje dotyczące zapominania nie wiążą się ściśle z koncepc przechowania, tzn. pogląd

danego autora na przechowanie nie wyzrn jego poglądu na zapominanie. Istnieją dwie główne

grupy teorii wy

niających proces zapominania:_p~~rxsz_z~cieranie się śladów na skutek ich

ni~ąni~"i,Q~przex nakładanie się jednych śladów na..,drugie. To drugie zjawisko określane

jest często terminerri ińterferencja. Zanim przejdziemy do omówienia różnych teorii

zapominania zapoznamy się bliżej z badaniami eksperymentalnymi nad zjawiskiem

interferencji, Zwanym też hamowaniem pro- i retroaktywnym.

Interferencja retroaktywna i interferencja proaktywna

Interferencja retroaktywna. Interferencja lub hamowanie retroaktywne odnosi się do faktu

obniżonego przechowania jakiegoś zadania A w wyniku uczenia się nowego zadania B, które

nakłada się (interferuje, hamuje) na odtwarzanie A. Zjawisko to odkryte w 1900 r. przez

Mullera i Pilzeckera było wielokrotnie badane i analizowane przez różnych psychologów (w

Polsce zajmowała się nim W. Budohoska, 1967).

W eksperymentach dotyćzących interferencji retroaktywnej stosuje się następujący schemat:

Grupa eksperymentalna Uczenie się zadania A

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Grupa kontrolna Uczenie się zadania A Procentowy wskaźnik interferencji i wzoru:

Uczenie się Odtwarzanie zadania B zadania A Odpoczynek Odtwarzanie

zadania A etroaktywnej można obliczyć według

Odtwarzanie grupy Odtwarzanie grupy 100 x ' kontrolnej eksperymentalnej

Odtwarzanie grupy kontrolnej

Badano wpływ różnych zmiennych na wielkość tego zjawiska, takich jak: podobieństwo

między zadaniem pierwotnym a zadaniem interpolowanym, stopień wyuczenia się zadań,

wielkość materiałów, wpływ metod uczenia się i inne.

Kiedy zadanie A i następujące po nim zadanie B są do siebie podobne, to przechowanie

zadania A zmniejsza się w miarę wzrostu podobieństwa między tymi zadaniami.

Wyniki badań przeprowadzonych przez McGeocha i McDonalda (1931 ) dobrze ilustrują tę

zależność. Badani uczyli się metody antycypacji w ciągu 5 prób pierwszego zadania

złożonego z 11 przymiotników, następnie podzielono badanych na 6 grup, z których jedna

odpoczywała (czytanie humorystycznych opowiadań), a pozostałych 5 uczyło się w ciągu 10

prób interpolowanego materiału: 1 ) serii 11 przymiotników - synonimów listy pierwszej; 2)

serii 11 przymiotników - antonimów z listy pierwszej; 3) serii 11 przymiotników nie

powiązanych z listą pierwszą; 4) serii 11 zgłosek bez sensu i 5) 11 cyfr. Dla każdej osoby

uzyskano następujące pomiary:

a) Reprodukcja 1 - liczba słów poprawnie antycypowanych w pieron próbie ponownego

uczenia się zadania A; b) Reprodukcja 2 - liczba ; poprawnie antycypowanych w drugiej

próbie ponownego uczenia zadania A; c) Ponowne uczenie się 1 - liczba powtórzeń do

osiągni kryterium jednej bezbłędnej reprodukcji zadania A; i d) Ponowne ucz się 2 - liczba

powtórzeń do uzyskania trzech bezbłędnych reprodi zadania A. Wyniki uzyskane w tym

badaniu przedstawia tabela 1.

TABELA 1. ŚREDNIE I ODCHYLENIA STANDARDOWE REPRODUKCJI I PONOWA

UCZENIA SIĘ ZADANIA A W WARUNKACH fNTERFERENCJi RETROAKTYWNEJ

Rodzaj Reprodukcja 1 Reprodukcja 2 Ponowne

interferencji

uczenie się 1

średnie odchy- średnie odchy- średnie odchy-.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

lenia

standar-

dowe

Ponowni uczenie sil

średnie I ode

stan do

Odpoczynek 4,50 0,83 6,50 0,63 4,58 0,66 5,17

Synonimy

1,25 0,49 4,17 0,65 7,33 0,91 9,08

Antonimy

1,83 0,55 4,42 0,45 6,67 0,80 7,00

Nie powiązane

2,17 0,70 5,00 0,75 5,17 0,59 6,67

Cyfry 3,68 0,72 7,58 0,68 4,42 0,53 5,0$

Zgłoski

2,58 0,64 5,42 0,38 4,50 0,46 7,17

Ź r ó d ł o: J: V. McGeoch i W. T. McDonald, 1931, s. 582

Z danych zamieszczonych w tej tabeli wynika, że przypomnienie jesl słabsze i tym wyższa

liczba prób potrzebnych w ponownym uczeniu sig wyższy jest stopień podobieństwa

materiałów w zadaniu A i B. Inni bad uzyskali analogiczne wyniki.

Wpływ stopnia wyuczenia się zadań można określić następujące lepiej opanowane jest

pierwsze zadanie, tym mniejsza interferencja r~ aktywna. Wpływ stopnia opanowania

drugiegó interpolowanego zac jest różny, w zależności od stopnia wyuczenia się zadania

pierwszego ogół lepsze opanowanie zadania B zwiększa interferencję. Zależnoś znane już

Mullerowi i Pilzeckerowi (1900) badało wielu psycholo (McGeoch,1929; Postman i Riley,

1959; Briggs,1957). Przytoczymyw G. E. Briggsa, gdyż pokazują wielostronne zależności.

Briggs wprow 4 warunki kontrolne i 15 eksperymentalnych, które pozwalały na kombii 4

stopni opanowania zadania pierwotnego A (2,5,10 lub 20 powtói z 4 analogicznymi stopniami

opanowania zadania interpolowanego B

Materiałem w obu zadaniach A i B były listy złożone z 1 C przymiotników. Przerwa między

uczeniem się zadania A a pierwszą K jego przypomnienia trwaia 17 i pół minuty i wypełniona

była w warun kontrolnych odpoczynkiem, a w warunkach eksperymentalnych ucze się

zadania B. Wyniki tego badania ilustruje tabela 2.

rszej iłÓ W

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

się ęcia ginie akcji

EGO

Liczba powtórzeń zadania B

0 (Warunki kontrolne) J Reprodukcja

2 Reprodukcja interferencji retroaktywnej

5 Reprodukcja ~o interferencji retroaktywnej

10 Reprodukcja interferencji retroaktywnej

20 Reprodukcja °% interferencji retroaktywnej

" t r ó d ł o: G. E. Briggs, 1957, s. 61

TABELA 2. ŚREDNIA LICZBA POPRAWNYCH ODPOWIEDZI W PIERWSZEJ PRÓBIE

REPRODUKCJI ZADANIA A I % INTERFERENCJI RETROAKTYWNEJ

Liczba powtórzeń zadania A

2 I 5 I 10 I 20

3,25 4,94 7,19 9,44 1,94 2,38 5,44 7,88

40,3 51,8 * 24,3 16,5 0,94 2,12 4,19 6,44

71,0 57,0 41,7 31,7 0,94 2,06 3,12 4,75

71,0 58,2 56,6 49,6 0,94 1,62 3,06 4,38

71,0 I 67,2 I 57,4 I 53,6

Wskazują one, że interferencja retroaktywna zmniejsza się wraz ze wzrostem opanowania

zadania A (z jednym wyjątkiem oznaczonym w tabeli gwiazdką). Z drugiej strony,

interferencja ta wzrasta wraz ze wzrostem opanowania zadania B.

Wpływ wielkości materiału jest różny w zaleźności od tego, które z dwu zadań ulega

zwiększeniu. Jeżeli zwiększa się liczbę elementów składających się na zadanie A przy nie

zmienionym zadaniu B, interferencja się obniźa. I odwrotnie, wzrost interferencji wynika ze

zwiększenia liczby elementów zadania B (przy stałym zadaniu A). J. A. McGeoch i A. L.

Irion (1952) wyjaśniają tę pierwszą zależność zwiększonym wysiłkiem potrzebnym do

opanowania dłuższego materiału, którego pewne elementy zostają przeuczone, a więc stają się

bardziej odporne na wpływy zewnętrzne.

Wpływ uczenia się różnymi metodami każdego z dwu zadań polega ogólnie na zmniejszeniu

interferencji. W. O. Jenkins i L. Postman (1949) porównywali wpływ metody antycypacji i

rozpoznawania (jedna grupa uczyła się zadania A pierwszą, a zadania B - drugą z

wymienionych metod zaś druga odwrotnie, grupy kontrolne uczyły się obu materiałów tą

samą metodą). Zmiana metod uczenia się w sposób istotny zmniejszała interferencję w

porównaniu z wynikami grup kontrolnych. Podobne wyniki uzyskała W. Budohoska (1966).

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Zajmowano się jeszcze badaniem wpływu innych czynników, jak np. wpływem długości

przerw między zadaniami, jednakże uzyskane wyniki nie są jednoznaczne.

Interferencja proaktywna. Innym rodzajem interferencji zadań jest interfe cja lub hamowanie

proaktywne. Chodzi tu o obniżone przechowanie zad B w wyniku uprzedniego wyuczenia się

zadania A. Zjawisko to zos odkryte w 1927 r. przez P. L. Whitely'ego. Schemat eksperymentu

pr: stawia się następująco:

Grupa eks- Uczenie się A Uczenie się B Odpoczynek perymen

talna

Grupa kon- Odpoczynek Uczenie się B Odpoczynek trolna

Reproduk lub ponov uczenie si

Reprodukc lub ponov uczenie się

Interferencji proaktywnej poświęcono znacznie mniej badań niż interferer retroaktywnej.

Problemy badawcze są tu podobne, jak też podobne są stwi dzone zależności. Zajmiemy się

wpływem podobieństwa między zadania i wpływem stopnia wyuczenia się zadań.

Podobieństwo międzyzadaniami badali A. W. Melton i W. J. Lackum (194 Główne zadanie B

składało się z 10 zgłosek bezsensownych. W dwóch grupa eksperymentalnych poprzedzone

było uczeniem się materiału A złożonec w jednej grupie z 10 zgłosek podobnych do zgłosek z

zadania B, w drugiej z zgłosek niepodobnych. Uczenie się zarówno zadań A, jak i zadania B,

xaws sprowadzało się do 5 powtórzeń danej listy. Przechowanie badano 20 minutach od

vvyuczenia się zadania 8. Procent interferencji dla zadar podobnego wynosił 51, a dla

niepodobnego 25.

Stopień wyuczenia zadania uprzedniego A wpływa na wielkość interferęn proaktywnej. Im

lepiej jest ono opanowane, tym większa interferencja. Z ko przez zwiększenie stopnia

opanowania zadania B zmniejszamy interferencję.

Weiss-Morgolius

80 ~1 WlrbmS o Gibson °' ~~ v Wiliams

60 Underwood~Richordson $, ~~ Johnson

v ~ Underwood 40

$ Lester

~ ~ Cheng Hovlond Luh

20 Krueger ~ \ U

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

O Q_

yOUlZ 0 0 5 10 15 20

Liczba uprzednio wyuczonych serii

Rys. 5. Wplyw interferencji proaktywnej na pomiar efektów uczenia się. Wyniki otrzymane

pr: różnych badaczy zestawia Underwood w 1945 r. (Według: W. Budohoska i Z.

Wlodarski,1970

Jako przykład wpływu interferencji proaktywnej przytoczymy analizę dokonaną przez

Underwooda (1945), dotyczącą zależności między uprzednim doświadczeniem z materiałem

określonego typu a późniejszymi wynikami uczenia się podobnego materiału (patrz rys. 5).

Underwood zastanawiał się, dlaczego wjednych eksperymentach psychologicznych badani

zapamiętują 80% wyuczonego materiału, a w innych tylko 10%. Postawił hipotezę, że to

dawne doświadczenia z podobnym materiałem przeszkadzają w pamiętaniu nowego.

Prześledził wyniki wielu badań nad zapamiętywaniem, porównując uzyskany w nich procent

zapamiętania z liczbą uprzednich doświadczeń osób badanych z tego typu materiałem.

Rezultaty tych porównań potwierdzają hipotezę dotyczącą wplywu interferencji proaktywnej.

Im więcej doświadczeń, tym gorsze pamiętanie nowego materiału.

Teorie zapominania

Przytoczone tu przykłady badań nad interferencją proaktywną i retroaktywną wilżą się ściśle

z jedną grupą teorii wyjaśniających istotę zapominania. Jak powiedzieliśmy, są dwie

podstawowe grupy teorii psychologicznych wyjaśniających ten proces. Pierwsza grupa teorii

wywodzących się od E. L. Thorndike'a (1921 ) głosi, że zapominanie polega na zacieraniu się

śladów pamięćiowych wskutek braku ich używania. Zgodnie ze sformułowanym przez

Thorndike'a prawem ćwiczenia, powtarzanie zapobiega zapominaniu. Jednakże teorii tej brak

jest waloru ogólności. Powtarzanie nie zawsze jest potrzebne do nie zmienionego

przechowania, czasem po upływie dłuższego czasu pamiętamy coś doskonale, a nawet

obserwujemy przykłady dokładniejszego przypomnienia po pewnym czasie (reminiscencja).

Ponadto można niewątpliwie wykazać wpływ innych czynników niż brak aktywizacji śladów

pamięciowych, jak np. czynników związanych z interferencją. Wszystkie te zarzuty,

jakkolwiek wykazują ograniczony charakter hipotezy zacierania się śladów, nie obalają jej

całkowicie. Jeżeli przyjmiemy, po pierwsze, poprawkę na podstawie teorii Mullera i

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Pilzeckera, mówiącej o konieczności kónsolidacji śladu pamięciowego (teorią tą wyjaśniano

efekty uczenia się rozłożonego w czasie i reminiscencji), to oczywiście nie przeczy to temu,

że po okresie konsolidacji może z kolei następować jakiś samoistny proces zacierania się tego

śladu w miarę upływu czasu. Być może, pewien stopień konsolidacji uniemożliwia ten proces.

Hipoteza ta nie neguje również wplywu innych aktywizujących czynników, które ten

samoistny proces przyspieszają.

Anderson (1985) podkreśla z kolei, że oparcie wyjaśnienia zapominania wyłącznie na

procesach interferencyjnych jest niewystarczające i że proces osłabienia śladu na skutek braku

jego aktywizacji ma podłoże fizjologiczne, Powołuje się na badania Barnesa i McNaughtona

(1980), którzy wykazali osłabienie wraz z upływem czasu przewodnictwa synaptycznego.

Krzywa zapominania Ebbinghausa wskazuje, że przebieg tego procesu zgodny jest z prawem

potęgowym, podobnie prawu temu podlegają procesy deterioryzacji funkcji

synaptycznych wraz z uplywem czasu. Tak więc zapominanie może być w c wyjaśnione

czysto fizjologicznie.

Druga grupa teorii wyjaśniających proces zapominania akcentuje czynny charakter. Teorie te

nazwiemy interferencyjnymi, gdyż właśnie zjaN interferencji proaktywnej i retroaktywnej

większość z nich prryjmuje za p wyjścia. Teorie te mają charakter bądź pychologiczny-

wyjaśnienia dokonuj na poziomie zachowania - lub psychofizjologiczny, kiedy na podstawie

ot wacji na poziomie zachowania usiłuje się wnioskować o neurotizjologiczi procesach

pamięci. Zajmiemy się tu tylko wyjaśnieniami psychologicznymi

Spośród psychologicznych teorii interferencji wymienimy teorię I kurencji między reakcjami

McGeocha i teorię generalizacji-różnicowi E. J. Gibson. Ta pierwsza (rozszerzona przez A.

W. Meltona i J. M. Irv~ 1940) głosi, że zapominanie jest wynikiem konkurencji (wzajemr

oddziaływania na siebie) reakcji należących do dwu zadań A i B. W syri interferencji

retroaktywnej w momencie przypominania lub ponown uczenia się pierwszego zadańia A,

reakcje należące do drugiego zad B przeszkadzają w przywołaniu A. Analogicznie

interferencja proaktywna wynikiem nakładania się wcześniejszego zadania A na odtwarzanie

gł nego zadania B. Obserwujemy więc przypadki intruzji reakcji A w cz przypominania sobie

B, oraz intruzji reakcji B w czasie przypómin~ sobie A.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Teoria Gibson (1940) wyjaśnia występowaniem procesu generalia wzmożoną interferencję

zadań podobnych i zakłada konięczność różnico nia reakcji (tym trudniejszego, im większa

była generalizacja) potrzebnycl opanowania zadań.

Teorie interferencji nie ograniczają się tylko do wyjaśniania fak stwierdzonych w badaniu

hamowania proaktywnego i retroaktywnE Dokonują uogólnienia swych stwierdzeń na

wszelki proces zapomina który w tym ujęciu polega na nakładaniu się, przeszkadzaniu

jednych re~ w wyśtąpieniu innych. Zapominanie w życiu codziennym również mc wyjaśnić

tym, że zawsze po wyuczeniu się czegoś mamy do czynienia z ini materiałem, który efekty

pierwotnego uczenia się zniekształca, z kolei ża uczenie się nie dokonuje się w próżni i

uprzednie doświadczenia inge w przebieg i przechowanie jego rezultatów. Idealną sytuacją

(niwelu, w każdym razie interferencję retroaktywną) byłaby taka sytuacja; ki po wyuczeniu

się jakiegoś materiału następuje przerwa, odpoczynek wypełniony żadną aktywnością.

Optymalnym brakiem aktywności psych nej wydaje się sen. Tak więc uczenie się, po którym

następuje sen, powinno podlegać hamowaniu retroaktywnemu. Eksperyment przepro~ dzony

przez J. G. Jenkinsa i K. M. Dallęnbacha (1924) miał na ~ wykazanie zależności hamowania

retroaktywnego od rodzaju czynn~ interferującej. Dwie osoby badane uczyły się 10 zgłosek

bez sensu aż kryterium jednego bezbłędnego powtórzenia. Następną reprodukcję bad po

upływie 1, 2, 4 lub 8 godzin wypełnionych bądź snem, bądź różn

czynnościami według upodobania badanych. osoby badane spały w laboratorium. Wyniki

przedstalrvia rysunek 6.

Krzywa zapominania w okresie czuwania ma bardziej gwałtowny spadek niż krzywa w czasie

snu, co potwierdza interferujący wpływ na siebie różnych, nawet nie powiązanych ze sobą

czynności. Jednakże w czasie snu obserwujemy także spadek krzywej, co możemy

ewentualnie wyjaśnić samoistnym procesem zanikania czy rozpadania się śladu

pamięciowego, który to proces w wypadku czuwania został wyraźnie przyśpieszony przez

interferencję nowych doświadczeń.

0 4 N

Rys. 6. Przebieg w czasie przechowania sylab po okresach snu i czuwania u dwóch osób: H. i

Mc. (Według: J. G. Jenkins i K. M. Dailenbach, 1924).

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Nowsze badania nad rolą snu w procesach pamięci wykazały jego wpiyw nie tyle poprzez

eliminowanie interferencji, ile poprzez działanie konsolidujące uprzednie ślady pamięciowe.

Taką rolę pełni zwłaszcza faza snu paradoksalnego, która jest tym dłuższa, im więcej

poprzedzało ją zdarzeń w okresie czuwania, a także jej zakłócanie wpływa destrukcyjnie na

konsolidację owych śladów (por. Bloch, Hennevin, Leconte, 1979).

W roku 1959 L. R. Peterson i M. J. Peterson, stosując technikę Browna, (1958) postanowili

jeszcze raz zweryfikować obie koncepcje zapominania. Zamiast podawać badanym całą listę

do zapamiętania i odtworzenia po pewnym czasie, stosowali oni pojedyncze trigramy

(złożone z trzech liter, np. PRF), które badani mieli odtworzyć albo natychmiast, albo po

pewnym czasie wynoszącym od 1 do 18 sek. W tym czasie, tzn. między ekspozycją

1 2 4 9 Przedzioty czasowe Iw godzinach)

trigramu a jego odtworzeniem, badani nie mogli go powtarzać s w pamięci, gdyż otrzymali

dodatkowe zadanie liczenia w myśli wstecz cc liczby, począwszy od pewnej podanej liczby.

Petersonowie stwiei (rys. 7) spadek procentu przypomnień wraz z upływem czasu wypełnior

liczeniem wstecz; po upływie 18 sek. przypominanie osiąga prawie

.C V d_!

C E ó. 4 T

2 d

U O

3 6 9 12 15 18 Czas trwania zadania interferujqcego fw sek.]

Rys. 7. Eksperyment Petersonów. Zapominanie trigramów w wyniku interferencji zadania.

(Według: L. B. Peterson i M. J. Peterson, 1959.)

Wprawdzie wyniki te często interpretuje się jako świadczace na kory koncepcji interferencji

(liczenie wpłynęło hamująco na przechowanie gramu), to jednak z eksperymentu tego

wyciągnięto znacznie dalej id wnioski. Wskazywały one na rolę powtarzania, które zostało tu

unierr liwione - powtarzania, które odsłoniło podwójną naturę pamięci. Z jec strony

umożliwia ono utrzymywanie się materiału w pamięci, nazwijmy j. Jamesem (1890)

pierwotną, natychmiastową, a z drugiej pozwala utrwalenie się tego powtarzanego materiału,

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

czyli zakodowanie go w pam wtórnej. Uniemożliwienie powtarzania narusza oba rodzaje

pamięci. rodzajów pamięci i związanej z tymi rodzajami problematyki zapomin< wrócimy w

podrozdziale pt. "Hipotetyczny model trzech bloków parnię

Jako pewne specyficzne zjawiska zapominania wymienja się jesa wygasanie i tłumienie.

Wygasanie ma miejsce wtedy, gdy wytworz reakcja przestaje być skuteczna (jest

niewzmacniana), w związku z c~ przestaje występować (por. rozdz. o uczeniu się, s. 98).

Możliwość samoistnego odnowienia się wskazuje, że nie została ona zatarta, zniesie lecz

tylko zahamowana. Wydaje się, że istnieją różnice między zapominan a wygasaniem: po

pierwsze, wygasanie jest wytworzone przez okoiiczn~ zewnętrzne (brak wzmacniania), a

zapominanie jest procesem samoistn a po drugie, odporność na zapominanie jest zupełnie

inaczej wytwarz niż odporność na wygasanie -ta pierwsza zależy od liczby powtórzeń, c od

przeuczenia się, a ta druga od rozkładu stosowanych wzmocn

Wzmacnianie nieregularne w porównaniu z regularnym wzmaga tę odporność, choć nie

oznacza zwiększenia powtórzeń.

Tłumienie, termin wprowadzony przez Z. Freuda, dotyczy pewnej szczególnej kategorii

przeżyć, a mianowicie przeżyć o zabarwieniu emocjonalnym, i- jak to interpretuje S.

Rosenzweig (1943) -szczególnie tych, które zagrażają Ego. Jakkolwiek tłumienie nie może

być traktowane jako ogólny mechanizm zapominania, to jednak ani zacieranie śladów, ani

interferencja nie wyjaśniają wybiórczego charakteru tłumienia. Musimy więc uznać, że

tłumienie jest specyficznym procesem zapominania.

Omawiane hipotezy, z wyjątkiem freudowskiej, dotyczą przede wszystkim sytuacji, w

których faza zapamiętywania składa się z wielu powtórzeń, materiał jest opanowany, a

następnie, po upływie pewnego czasu, stwierdza się ubytki w pamięci. Trudniej jest opisywać

zapominapie w odniesieniu do pamięci wspomnieniowej, która polega na przechowaniu

często jednorazowych doznań (por. podrozdział pt. "Emocje a pamięć: efekt lampy

bfyskowej".). Gdy jesteśmy świadkami jakiegoś zdarzenia i po upływie pewnego czasu

zdajemy z tego sprawę, i nie pamiętamy wielu szczegółów, to powstaje pytanie, czy

zapomnieliśmy je, czy nie zapamiętaliśmy ich. Zapewne jedno i drugie. Nie wszystko z tego,

co spostrzegamy, zostaje przechowane w pamięci trwałej. Ponadto pewne szczegóły nie tylko

zacierają się, lecz wiele z nich zostaje zmienionych w procesie przechowania. Do spraw tych

wrócimy przy omawianiu pamięci ekologicznej).

Różnice miedzy rodzajami odtwarzania

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Pierwsze badania konsekwentnie stosujące różne rodzaje miar pamięci dla porównania

uzyskanych tymi metodami efektów odtwarzania wykonał C. W. Luh (1922). Śledził on,

wzorem Ebbinghausa, stopień przechowania materiału (bezsensowne zgłoski) po różnych

odstępach czasu przy stosowaniu różnych metod w fazie odtwarzania tego materiału (por. rys.

8). Metoda rozpoznawania okazuje się skuteczniejsza od róźnych metod przypominania, a

metoda zaoszczędzania przy ponownym uczeniu się znajduje się pośrodku. Wielu innych

badaczy potwierdziło przewagę rozpoznawania nad pozostałymi miarami pamięci, a

szczególnie nad przypominaniem typu reprodukcji. Przewaga ta występuje zarówno w

klasycznych eksperymentach z zastosowaniem zgłosek bezsensownych, jak i w badaniach nad

przypominaniem i rozpoznawaniem materiału sensownego, werbalnego i niewerbalnego (np.

twarzy ludzkich). Przykładem z praktyki szkolnej mogą tu być egzaminy typu otwartych

pytań w porównaniu z pytaniami, do których dołącza się odpowiedzi do wyboru (z jedną

poprawną). Średnio w tym drugim przypadku uzyskuje się odpowiedzi o 500 lepsze, tzn. jest

więcej prawidłowych rozpoznar5 niż przypomnień. Nie można więc porównywać ze sobą

wyników uzyskanych przy stosowaniu tych dwu metod. istnieje jednak wysoka korelacja

dodatnia między wynikami uzyskanymi obiema metodami, tzn.

100

90 60 1 Rozpozn°wonie 1

70 1 60 ~<

_ _ _ _ Ponowne uczenie Sig

Ąek°nsf j° ~ekonstruk - _ _ 40 rukc no c o ustn Piśmie 30

20 Antycypoc jo 10

0 1godz.~ 1 dzień 2 dni 20 min. 4 godz.

Rys. 8. Krzywe przebiegu w czasie przechowania mierzonego różnymi metodami:

antycypacji, rekonstrukcji na piśmie, rekonstrukcji ustnej, ponownego uczenia się i

rozpoznawania

(Według: C. W. Luh, 1922).

osoby otrzymujące wysokie wskaźniki przy użyciu jednej metody uzyskuj także wysokie i

przy drugiej, jest więc wszystko jedno, za pomocą której z tych metod określimy pamięć

osoby badanej.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Wyjaśnienie tych różnic między rozpoznawaniem a przypominaniem da się zapewne

sprowadzić do tego, że przy rozpoznawaniu bodźce działające w fazie zapamiętywania

pojawiają się ponownie (jakkolwiek wraz z innymi, nowymi bodźcami). Jest więc wysoce

prawdopodobne, że ponowna aktualizacja śladów pamięciowych przez pobudzenie z zewnątrz

jest efektywniejsza od aktualizacji czysto wewnętrznej.

Rozpoznawanie w ujęciu teorii detekcji sygnałów

Rozpoznawanie będące jedną z miar pamięci wiąże się też ściśle z percepcja i z

podejmowaniem decyzji. Spostrzegając przedmioty z otoczenia, człowiek rozpoznaje je jako

już znane bądź nie, czyli podejmuje decyzję, czy działający bodziec jest stary czy nowy,

znany mu czy też nie. Ustalanie progów zmysłowych: wrażliwości i czułości opiera się też na

procesie rozpoznawania: bodziec progowy to taki, który w 50% przypadków jest odbierany,

czyli rozpoznawany jako bodziec, a w 50% przypadków nie jest. Podobnie próg różnicy

ustala się jako tę wartość bodźca, która w 50% przypadków rozpoznawana jest jako taka sama

jak wartość bodźca wzorcowego, a w 50°/

jako różna.

'' Rozpoznanie jakiegoś sygnału, który pojawia się na tle innych czasem nawet podobnych

doń sygnałów, może wiązać się z ważnymi życiowo sytuacjami: Taką sytuacją jest np.

sytuacja lekarza, który nasłuchuje pewnych

szumów serca, charakterystycznych dla podejrzewanej u pacjenta choroby, i musi je wyłowić

na tle innych szumów organicznych. Jeszcze trudniejsza w sensie detekcji sygnału okaże się

sytuacja; gdy przyjdzie nam wyłowić bzyczenie komara na tle zgrzytów piły mechanicznej, a

z kolei w tym samym sensie łatwiejsza jest sytuacja, gdy mamy zidentyfikować strzał z

rewolweru w cichym, choć niebezgłośnym wnętrzu muzeum sztuki.

Takie sytuacje wyławiania sygnałów spośród innych sygnałów czy na tle ciągłego szumu, i to

przy zmiennej intensywności zarówno sygnału, jak i tła, interesowały psychologów

inżynieryjnych w związku z istnieniem tego typu stanowisk pracy, a od czasów drugiej wojny

i psychologów wojskowych. Jest to bowiem typowa sytuacja pilota samolotu czy operatora

obsługującego urządzenia radarowe do wykrywania nieprzyjaciólskich rakiet. Teoria

zajmująca się opisem takiej sytuacji rozpoznawania określonych bodźców na tle innych

bodźców nosi nazwę teorii detekcji sygnałów. Ma ona swe źródła zarówno w klasycznej

psychofizyce (zajmującej się progami wrażliwości i różnicy), jak i w teorii decyzji. W

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

badaniu detekcji sygnałów występują dwa możliwe stany: brak sygnału przy obecności szumu

(np. szum dźwiękowy lub ekran, na którym pokazują się różne błyski) i sygnał plus tenże

szum (określony błysk na ekranie lub określony dźwięk na tle szumu), są to więc albo sam

szum, (Sz), albo sygnał plus szum (S+Sz). Na rysunku 9 pokazano

Szum Sygnat + szum

Obserwowane dane

Rys. 9. Model teorii detekcji sygnalów. (Według: R. Lachman, J: L. Lachman i E. C.

Butterfield, 1979.)

model takiej sytuacji. Szum i sygnał należą, jak powiedzieliśmy, do tej samej modalności.

Szum występuje zawsze, ale jego intensywność się zmienia, zmienia się też intensywność

sygnału. Im silniejszy jest sygnał, tym łatwiej jest go wyłowić i na ogół sytuacje sygnał plus

szum charakteryzują się wyższą intensywnością od sytuacji samego szumu. Możliwe są

jednak takie sytuacje, kiedy słaby sygnał plus szum nie jest silniejszy od samego szumu.

Dlatego też krzywe obserwacji, jedna dla szumu, druga dla sytuacji, w których na tle szumu

pojawia się sygnał, mogą się na siebie częściowo nakładać, jak to pokazuje rysunek 9. .

Zadaniem obserwatora (osoby badanej) jest odpowiedzieć ,;tak", gdy rozpoznaje sygnał, i

"nie", gdy widzi lub słyszy tylko szum. Te dwa rodzaje odpowiedzi badanego rozpadają się

jednak na cztery kategorie, jak to

pokazuje tabelka 3. Dla każdego bowiem obserwowanego stanu S. możliwe są zarówno

odpowiedzi poprawne, jak i błędne. Popraw powiedzi "nie" na szum nazywają się p r a w i d ł

o w y m o d r z u c t natomiast błędne odpowiedzi "tak" na sam szum noszą nazwę f w e g o a

I a r m u. Z kolei'poprawne "tak" na sygnał plus szum okre jako trafienia, a błędne "nie" jako

opuszczenia.

TABELA 3. RODZAJE ODPOWIEDZI W EKSPERYMENCIE Z DETEKCJI SYGNAŁÓW

Odpowiedzi TAK NIE Sygnał plus szum Trafienia Opuszczenia Szum Fałszywe alarmy I

Prawidłowe odrzucenia

Z modelu detekcji sygnałów (rys. 9) wynika w sposób oczyw prawidłowe reakcje zależą od

średnich intensywności obu rozkłac i S+Sz, i od stopnia ich zachodzenia na siebie. Miarą

zachodzenia n. obserwacji obu rodzajów (Sz i S+Sz) jest w teorii detekcji sygnałć d' (d prim).

Oblicza się je przez odjęcie niższej średniej od v i podzielenie tego wyniku przez wartość

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

zmienności obu rozkładów średnie odchylenie standardowe. Jeśli np. średnia dla Sz wynosi

10,

Sz d, S a $z (A)

Sz d, S a Sz (B)

Rys. 10. Trzy różne wartości d' w trzech sytuacjach: (A) bzyczenie komara (sygnalj r

mechanicznej (S+Sz) i sam dtwięk pity (Sz), (B) szmery.serca (sygnalj na tle innych

organizmu (S+Sz) isameszmery organiczne (Sz), (C) strza!(sygnalJ wmuzeum (S+:

w muzeum (Sz). (Według: R. Laehman, J. L. Lachman i E. C. Butterfield, 197

dla S+Sz 30, a odchylenie standardowe dla obu rozkładów - 5, to wartość d'równa się 4 [(30-

10):5=4].

Jeśli, jak to uczyniliśmy na rysunku 10 (adaptowanym z Lachmana, Lachman i Butterfielda;

1979), przedstawimy hipotetyczne sytuacje wykrywania bzyczenia komara na tłe ryku piły

mechanicznej czy strzału rewolwerowego w muzeum, jak też sytuację oskultacji serca, to

wartości d' dla każdej z nich pokażą: trudność w uzyskaniu prawidłowych odpowiedzi w

sytuacji pierwszej i wręcz pewność takich reakcji w sytuacji drugiej oraz pośrednie efekty w

sytuacji trzeciej.

Wartość d' jest miarą wrażliwości układu obserwującego, którym może być zarówno

człowiek, jak i maszyna. W teorii detekcji sygnałów opracowano jeszcze inną miarę, tzw.

wartość /3 (beta). Jest to punkt, powyżej którego badany (obserwator) daje wszystkie

odpowiedzi twierdzące, a poniżej którego wszystkie jego odpowiedzi są przeczące. Innymi

słowy, jest to kryterium działania układu obserwującego. Weźmy przykład lekarza z sytuacji

B na rysunku 14 i przedstawmy go jeszcze raz na rysunku 11 jako sytuację A. Przypuśćmy, że

wartość d' wynosi tu 3 i że obserwator ustali sobie

Sz d' S a Sz (A) ~

Trafienia

(.93321 Fatszywe alarmy 1.06681 Kryterium

Sz d' Sa Sz (B)

Trafienia

(.999971 Fatszywe alarmy (. 84131

Sz d' SaSz

l3 Trafienia

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Rys. 11. Wplyw różnegó ustalenia kryterium Li na wyniki detekcji sygnalów. (Według: R.

Lachman, J. L. Lachman i E. C. Butterfield, 1979.)

kryterium (3 na 1,5 odchylenia standardowego powyżej średniej dla rozkładu Sz i 1,5

odchylenia standardowego poniżej średniej dla S+Sz, punkt ten znajdzie się wtedy dokładnie

w punkcie przecięcia obu rozkładów, co widać na rysunku 11 (A). Jeśli każdy szmer powyżej

(3 lekarz oskultujący uzna za poszukiwany śzmer serca, uzyska on 0,93 procent trafień,

będzie on też mial tyleż samo prawidłowych odrzuceń, ale 0,07°I° szmerów serca nie zostanie

rozpoznanych, czyli zostanie opuszczonych, i pojawi się tyleż samo fałszywych alarmów.

Strategia taka, tzn. takie ustalenie kryterium ji, wydaje się względnie optymalna w omawianej

sytuacji. istnieją jednak sytuacje, kiedy każde opuszczenie może być niezwykle kosztowne

bądź też nie możemy sobie w ogóle pozwolić na fałszywy alarm. Wyobraźmy sobie operatora

radaru obserwującego sygnał pojawienia się nieprzyjacielskiej rakiety. Koszt opuszczenia

napływającego sygnału może wyrażać się ceną wielu istnień ludzkich i w takiej sytuacji

"opłaci się" mieć znaczną liczbę fałszywych alarmów. Sytuację taką obrazuje wykres B na

rysunku 11. Z kolei nadmierny koszt fałszywych alarmów spowoduje obniżenie ficzby

trafień, co przedstawia wykres C na rysunku 11.

Koszt poszczególnych typów odpowiedzi przy detekcji sygnałów i jego wpływ na rozkład

tych odpowiedzi badano eksperymentalnie, ustalając różne macierze wpłat i wypłat dla

badanego. Dla przykładu tabela 4 przedstawia

TABELA 4. TRAFIENIA I FAtSZYWE ALARMY PRZY PIĘCIU RÓŻNYCH

MACIERZACH WPŁAT I WYPŁAT"

Trafienia Fałszywe alarmy

1. Surowe kryterium (Wysokie koszty przy fałszywych alarmach. .28 .08 Niskie zyski przy

trafieniach.)

2. Mniej surowe kryterium (Wysokie koszty przy faiszywych alar- .52 .20 mach. Średnie

zyski przy trafieniach.)

3. Pośrednie kryterium (Koszty i zyski zrównoważone.) .68 .32 4. Bardziej łagodne kryterium

(Wysokie zyski przy trafieniach. .88 .64 Średnie koszty przy fałszywych alarmach.)

5. tagodne kryterium (Wysokie zyski przy trafieniach. Niskie .96 .84 koszty przy fałszywych

alarmach).

" Ź r ó d ł o: R. Lachman, J. L. Lachman, E. C. Butterfield, 1979

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

procent trafień i fałszywych alarmów przy pięciu różnych kryteriach, wedle których badany

otrzymywał nagrodę przy trafieniu i płacił karę przy fałszywym alarmie. Różne są tu

wzajemne relacje kar i nagród (wpłat i wypłat). Wyniki z tabeli można też przedstawić na

tzw. krzywej operacyjnych charakterystyk odbiorcy (ROC- Receiver Operating

Characteristic). Obrazuje to rysunek 12. Zwróćmy uwagę; że im bardziej wzrasta proporcja

trafień,

a v

ó a 0

tym większa też liczba fałszywych alarmów. Osoba badana tym łatwiej daje odpowiedzi

"tak", im "lżejsze" stosuje kryterium.

Rysunek 13 przedstawia krzywe ROC dla sygnałów o coraz wyższej intensywności w

stosunku do szumu. Przekątna (linia ciągła, na tym wykresie przedstawia sytuację, kiedy

liczba trafień równa się liczbie fałszywych alarmów, począwszy od lewego dolnego rogu,

gdzie obie wartości równają się.zeru, aż po górny róg prawy, gdzie wprawdzie jest 100%

trafień, ale i tyleż fałszywych alarmów. Sytuacje te obrazują układ odbiorczy pozbawiony

wrażliwości, bowiem w każdym wypadku wartość d' równa się 0. 100% trafień przy zero

procent fałszywych alarmów, czyli maksimum wrażliwości, znajduje się w lewym górnym

rogu. Krzywe A, B, C obrazują różny stopień wrażliwości układu odbiorczego, krzywa A

przedstawia układ najbardziej wrażliwy. Zwróćmy uwagę, że przekątna oznaczona linią

przerywaną przedstawia wartości d' dla poszczególnych krzywych (A, B, C) ROC.

100

8 6

.c 4 a

U O

0 2 a`

Rys. 12. Krzywa ROC do wyników z tabeli 4. (Według: R. Lachman, J. L. Lachman i E. C.

Butterfield, 1979.)

1.00

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

.c v ° .50 v

U O

n 0

a .25

Rys. 13. Krzywe ROC dla sygnalów o róźnej intensywności w stosunku do szumu. (A

najsilniejszy, a C najslabszy.) Im silniejszy bodziec, tym bardziej krzywa ROC oddala się od

przekąt

1.00 nej. Odchylenie to jest miara wrażliwości na dany bodziec. (Według: H. Gleitman,

1981.)

2 - Psychologia ogólna

0 2 4 6 8 100 Proporcje fatszywych °lormów

0 25 50 75 Proporcje fotszywych alarmów

Model proponowany przez teorię detekcji sygnałów może mieć bezpośrednie zastosowanie w

badaniu rozpoznawania jako miary pamięci, jak to wykazują Atkinson i Juola (1974), tj. w

sytuacjach, kiedy badany stwierdza, że dany element należał uprzednio do eksponowanego

mu zestawu (odpowiedź "tak") lub że nie należał (odpowiedź "nie"). Jeśli w takim badaniu

mierzy się ponadto czas reakcji, to okazuje się, że wystąpi wyraźne zróżnicowanie reakcji na

szybkie odpowiedzi twierdzące, szybkie odpowiedzi przeczące oraz wolne odpowiedzi

twierdzące, jak też wolne odpowiedzi przeczące. Czynnikiem determinującym czas tych

odpowiedzi jest, zdaniem Atkinsona i Juoli, poczucie znaności eksponowanych bodźców.

Jeśli na osi rzędnych (por. rys. 14) przedstawimy stopień znaności od najmniej do

Przeszukiwanie pami~ci prowodzcyce do dtuższych odpowiedzi twierdzGcych

i przeczących

Szybkie odpowiedzi ~'-~ Szybkie odpowiedzi przeczGce e~???;~~'JJJ~ twierdzqce

Prawidtowe odrzucenia Trof ienio

Fotszywe °larmy ~puszczenio

Stopień znaności

Rys. 14. Rozklad ocen znaności dla bodźców starych i nowych w badaniu rozpoznawania.

(Według: R. C. Atkinson i J. F. Juola, 1974.)

najbardziej znanego, idąc z lewa na prawo, to można przyjąć, że badany ustanawia sobie dwa

kryteria: jedno (3, stanowi kryterium nieznaności eksponowanego materiału, drugie (3z

kryterium jego znaności. Jeśli eksponowany element w teście rozpoznawania należy do klasy

elementów znajdujących się poniżej kryterium (3,, to pojawia się szybka odpowiedź .

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

przecząca (wśród tych odpowiedzi może się też znajdować pewna liczba opuszczeń, jak to

przedstawia rysunek 14). Jeśli natomiast element taki należy do klasy powyżej kryterium ~2

występuje szybka odpowiedź twierdząca (łącznie z pewną liczbą fałszywych alarmów).

Decyzja podejmowana jest wtedy wyłącznie na podstawie oceny stopnia znaności materiału.

Jeśli natomiast elementy bodźcowe plasują się między obydwoma kryteriami, to wtedy

decyzja o wyborze odpowiedzi twierdzącej czy przeczącej nie opiera się wyłącznie na ocenie

znaności, lecz pojawia się drugi etap przetwarzania polegający na przeszukiwaniu w pamięci

eksponowanego uprzednio zestawu bodźców w celu podjęcia decyzji, czy eksponowany w

teście rozpoznawania element należał do tego zestawu czy też nie. Ze względu na

występowanie tego drugiego etapu czas reakcji w tym wypadku jest dłuższy. Odnosi się to

zarówno do odpowiedzi twierdzących, jak i przeczących.

Rozważyliśmy model rozpoznawania proponowany przez teorię detekcji sygnałów.

Rozpoznawanie, jako proces identyfikacji bodźców zewnętrznych, w którym umysł musi w

jakiś sposób korzystać z wzorców wewnętrznych, umożliwiających taką identyfikację, jest

oczywiście przedmiotem każdej teorii wyjaśniającej procesy korzystania z zasobów naszej

pamięci. W tym szerszym kontekście powrócimy do problematyki rozpoznawania rozważając

teorie pamięci.

Pamięć przemijająca i pamięć długotrwała.

Blokowy model pamięci

Istotne zmiany w podejściu do badań nad pamięcią zaszły w ciągu lat sześćdziesiątych

naszego wieku. Zmiany te spowodowane zostały ograniczonością interpretacyjną teorii

behawiorystycznej, dominującej do wczesnych lat sześćdziesiątych na gruncie amerykańskim.

Podejście wywodzące się z teorii poznawczych stało się podejściem dominującym w całej

psychologii światowej. Pamięć rozpatruje się tu w kontekście odbierania i przetwarzania

informacji przez umysł ludzki.

Psychologiczna problematyka przetwarzania informacji ma swoje źródła w teorii informacji i

teoriach sztucznej inteligencji. Psychologowie poznawczy chętnie posługują się metaforą

komputerową, wskazującą na analogię w pracy ludzkiego umysłu i komputera. Tak jak w

komputerze istnieje pamięć operacyjna i trwała, tak w odniesieniu do umysłu zaczęto mówić

o pamięci krótkotrwałej i długotrwałej. Dla tego rozróżnienia istnieją w literaturze

psychologicznej pewne precedensy. Już William James w 1890 r, w swoich Principles of

psychology (Zasady psychologii) odróżniał pamięć pierwotną (krótkotrwałą) i wtórną

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

(trwałą). Rozróżnienie między pamięcią świeżą a pamięcią trwałą wprowadził w swojej pracy

z 1949 r. D. 0. Hebb, jak też D. E. Broadbent (1958), który jako pierwszy zastosował pojęcie

przetwarzania informacji do badań nad pamięcią (por. też wyniki eksperymentu Petersonów

(1959) (s. 26), jednak w tym czasie większość autorów uznawała jednorodność procesów

pamięci. Argumenty za tym ostatnim stanowiskiem przedstawił A. W. Melton w artykule z

1963 r., atakując dychotomiczny podział procesów pamięci. Twierdził on, że w świetle

istniejących faktów teoria interferencji wyjaśnia zapominanie zarówno procesów

krótkotrwałych, jak i długotrwałych. Nie ma, jego zdaniem, potrzeby przyjmowania dwóch

rodzajów procesów, skoro stosują się do nich te same prawidłowości. Artykuł ten stał się

inspiracją wielu pomysłów badawczych dotyczących rodzajów pamięci. W efekcie w wielu

pracach (Atkinson i Shiffrin,1971; Peterson,

1966; Łuria, 1973; Konorski, 1969; Sołtysik, 1970; Posner, 1969; Sperling, 1960, 1967;

Coltheart, 1972) zaczęto rozróżniać dwa, a nawet trzy rodzaje pamięci, wyodrębniając

ponadto tzw. pamięć sensoryczną. Omówimy te trzy rodzaje i przedstawimy dowody

przemawiające za ich istnieniem, jak też ogólny model mechanizmów pamięci, wyłaniający

się z tych badań.

Pamięć s(r)nsoryczna

Pamięć sensoryczna dotyczy przechowywania przez pewien czas po zakończeniu działania

bodźca sensorycznego efektów tego działania. Czas ten jest bardzo krótki, dlatego też Łuria

(1973) użył tu terminu pamięć ultrakrótka. Początkowo odkryto jeden rodzaj pamięci

sensorycznej, tzw. pamięć ikoniczną związaną ze zmysłem wzroku, następnie wyodrębniono

pamięć zwaną echem, związaną ze zmysłem słuchu. Baddeley (1976) postuluje jej istnienie

dla różnych zmysłów, wyodrębniając dodatkowo pamięć: smakową, węchową, kinestetyczną

itp.

Pami~ć ikoniczna

Trzecim rodzajem pamięci, wyodrębnionym oprócz pamięci krótkotrwałej i długotrwałej,

była początkowo tzw. pamięć ikoniczna (Neisser, 1967). Określa się też ją czasem jako efekt

Sperlinga (1960), który jako pierwszy wykazał eksperymentalnie istnienie tego rodzaju

pamięci. On to wprowadził ciekawą modyfikację do typowego eksperymentu nad zakresem

pamięci bezpośredniej polegającego na krótkiej ekspozycji (ok., pół sekundy) układu liter lub

cyfr (w liczbie kilkunastu); ekspozycję tę poprzedza instrukcja dla badanego, aby starał się

zapamiętać jak najwięcej z prezentowanych liter lub cyfr. Badany pamięta zwykle około 4 - 5

elementów. W eksperymencie Sperlinga badanym eksponowano w czasie pół sekundy karty z

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

literami ułożonymi w trzech rzędach, po cztery litery w każdym. Modyfikacja polegała na

tym, że badani mieli następnie wymienić nie wszystkie z eksponowanych liter, lecz tylko te,

które znajdowały się w określonym rzędzie. To, który rząd ma być odtworzony, wskazywał

badanym sygnał w postaci tonu, podawany bezpośrednio po ekspozycji liter: wysoki ton

oznaczał rząd górny, średni - rząd środkowy, a niski ton odnosił się do dolnego rzędu (por.

rys. 15A). Osoby badane przed ekspozycją karty z literami nie wiedziały, który rząd liter maje

ż niej odtworzyć, potrafiły jednak dokładnie wymienić litery z oznaczonego odpowiednim

tonem rzędu. Technika ta nosi nazwę odtwarzania częściowego w porównaniu z poprzednią,

zwaną odtwarzaniem całościowym. Wynika z tego, że badani przez . pewien czas po

ekspozycji muszą przechowywać w pamięci nie tylko te cztery, lecz wszystkie dwanaście

liter, z których dopiero wybierają odpowiedni rząd liter (por. rys. 15B).

Sperling zbadał następnie, jak długi może być odstęp czasu między

100

~c v

Odtwarzanie cz~ściowe E

~ 50 N

n Wysokość tonu

Odtwarzanie carościowe 0

Z Q B R Wysoki d M C A W Średni

0 .50 1.0 T K N F Niski Czos [w sek.) podania tonu ~o ekspozycji korty

Rys. 15. a) Przyklad karty z eksperymentu Sperlinga. b) Odtwarzanie częściowe i calościowe.

(Według: G. Sperling, 1960.)

zakończeniem ekspozycji karty a podaniem tonu. Wydłużając ten odstęp do pół sekundy,

stwierdził stopniowe pogorszenie się wyników, zaś po przekroczeniu tego czasu osoby

badane nie potrafiły wymienić więcej elementów ze wskazanego rzędu niż z jakiegokolwiek

innego. Wyniki te wskazują, zdaniem Sperlinga, że obraz wzrokowy pozostaje przez jakiś

czas (ułamek sekundy) w tak zwanym przez niego magazynie pamięci wzrokowej (pamięć

ikoniczna w terminologii Neissera, 1967), gdzie następnie zanika (zaciera się) bardzo szybko.

Jeżeli prezentowany obraz ma być zapamiętany dłużej, musi zostać przetworzony tak, aby

mógł być przechowany w sposób bardziej trwały. Ton wskazuje, które elementy

prezentowanego obrazu wzrokowego mają zostać zakodowane trwalej.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

Sperling (1963) wyraźnie podkreśla wzrokowy charakter pamięci ikonicznej. Jeżeli pole

widzenia w czasie pomiędzy ekspozycją karty z literami a podaniem tonu jest ciemne, to czas

trwania pamięci ikonicznej wynosi, jak to podaliśmy powyżej, pół sekundy; jeżeli natomiast

pole widzenia bezpośrednio po ekspozycji bodźca zostanie silnie rozjaśnione, to pamięć

ikoniczna zostaje upośledzona. Podobnie, .gdy pole widzenia zostanie wypełnione jakimś

złożonym bodźcem (np. plątaniną biało-czarnych kwadracików), tzw. szumem wzrokowym,

pamięć ikoniczna w.ogóle zanika. Zjawiska te noszą nazwę następczego maskowania

wzrokowego.

Pamięć ikoniczną można więc sobie wyobrazić jako śladowe trwanie bodźca, co wielu

psychologów i fizjologów zakładało od dawna w swoich teoriach. Zasługą Sperlinga jest

pokazanie parametrów czasowych i innych tego procesu. Przetwarzanie i kodowanie

informacji zarejestrowanych przez pamięć ikoniczną odbywa się już jednak poza nią. To

przetwarzanie rozpoczyna się najpewniej natychmiast po ekspozycji bodźca, obejmuje

wszystkie elementy przechowywane w magazynie pamięci ikonicznej, jednakże ze względu

na krótkotrwałość tego przechowania nie wszystkie z tych

elementów, jeśli jęst ich więcej niż 4~5, zdąży się przetworzyć. Dodatkowy sygnał, jakim w

eksperymentach Sperlinga był ton, wskazuje, które elementy mają być przede wszystkim

przetwarzane. Podmiot nie czeka jednak bezczynnie na sygnał, jeśli ten nie następuje

natychmiast po ekspozycji bodźca, zachodzi proces nieukierunkowanego przetwarzania

informacji. Pewnych dowodów na to dostarczają eksperymenty D. J. K. Mewhorta (1967),

który eksponował swoim badanym karty z dwoma rzędami złożonymi każdy z ośmiu liter,

używając Sperlingowskiej techniki z tonami wskazującymi, który rząd (dolny czy górny) ma

być przez badanego odtworzony. Ton podawano w ułamek sekundy po ekspozycji bodźca.

Ilość pamiętanego materiału ze wskazanego przez ton rzędu była wyższa, kiedy litery w

drugim (nie wskazywanym) rzędzie tworzyły układ zbliżony do wyrazu angielskiego (języka

ojczystego badanych), a więc łatwiejszego do przetworzenia w porównaniu z układem liter

nie spotykanym w wyrazach angielskich. Wskazuje to, że osoby badane jeszcze przed

otrzymaniem sygnału musiały zacząć przetwarzać cały eksponowany materiał, w przeciwnym

razie ułatwiające to przetwarzanie właściwości niesygnalizowanego rzędu nie miałyby

żadnego wpływu na proces odtwarzania sygnalizowanego rzędu.

Pamięć typu echo

Za pomocą technik modelowanych na eksperymentach Sperlinga zademonstrowano także

istnienie sensorycznej pamięci słuchowej. Darwin, Turvey i Crowder (1972) eksponowali

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

słuchowo swoim badanym 9 liter słyszanych po trzy z trzech rozmieszczonych w różnych

miejscach głośników. Osoba badana słyszała jednocześnie pierwsze trzy litery z każdego

trzyliterowego zestawu, w ułamek sekundy drugie trzy litery i zaraz po tym trzecie trzy litery.

Prezentacja całości materiału trwała sekundę. W sytuacji całościowej reprodukcji po każdej

takiej prezentacji osoby badane miały powtórzyć wszystko to, co usłyszały. W sytuacji

reprodukcji częściowej miały odtworzyć to, co usłyszały ze wskazanego głośnika. Przy czym

tak samo jak w eksperymentach Sperlinga wskazanie głośnika następowało po prezentacji

liter, a nie przed tym. Uzyskano analogiczne wyniki: reprodukcja częściowa jest lepsza od

całościowej i ta przewaga podobnie zmniejsza się w miarę wydłużania się czasu między

ekspozycją bodźców a podaniem sygnału wskazującego głośnik. Kiedy czas ten wynosi

więcej niż cztery sekundy, różnica między odtwarzaniem całościowym a częściowym zanika.

Istnieje względnie powszechna zgodność co do tego, że ikona i echo trwają krótko i że

stanowią coś w rodzaju kopii tego, co dostarczają nam receptory zmysłowe. Jest to informacja

jeszcze nie zanalizowana, np. jeśli jest to litera, to w pamięci sensorycznej trwa jedynie jej

obraz, ani jej nazwa, ani jej reprezentacja foniczna nie są jeszcze obecne. Następuje to później

w wyniku dalszych operacji przetwarzania informacji, dokonujących się w następnym bloku

pamięci, jakim jest pamięć krótkotrwała.

Zależności wzajemne między pamięcią krótkotrwałą i pamięcią długotrwałą

Pamięć krótkotrwała (w skrócie w wielu pracach określana jako STM - od angielskiego

terminu short-term memory) jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, pamięć

sensoryczną traktuje się bowiem jako rodzaj biernego magazynu. Charakteryzuje się ona

ograniczoną pojemnością i jest przemijająca, czyli czas jej trwania jest także ograniczony.

Pojemność STM wynosi 7±2 jednostki (Miller, 1956), którymi mogą być dowolne elementy

tworzące pewne całości, a więc np. zarówno litery, jak i słowa. Ten rodzaj pamięci określa się

też czasem jako pamięć świeża lub pierwotna.

Pamięć długotrwała (w skrócie LTM - od terminu angielskiego long-term memory) stanowi

trwały magazyn zakodowanych śladów pamięciowych (Łuria, 1973) o nieograniczonej

pojemności i czasie przechowywania. Kodowanie informacji polega na włączaniu ich do

kategorii czy systemu kategorii istniejących już w umyśle podmiotu lub na tworzeniu nowych

kategorii. Łuria mówi tu o funkcjonowaniu wielowymiarowych matryc pamięciowych (por.

tworzenie się schematów, rozdz. o uczeniu się, s. 135 i nast., i tamże Piagetowskie pojęcia

asymilacji i akomodacji). LTM określa się jako pamięć trwałą lub wtórną. Z przyjętych przez

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

nas w dotychczasowych rozważaniach faz procesu pamięci, tylko faza przechowania

odnosiłaby się do LTM, zaś fazy zapamiętywania i odtwarzania - do STM.

Proces kodowania informacji w LTM, czyli przechodzenia ich z STM do LTM, interesuje

wielu psychologów. Nie każda bowiem informacja, która pojawi się w STM, przechodzi do

LTM, a ta, która nie przejdzie, zanika. Badanie czynników wpływających na zapamiętywanie

jest tą dziedziną badań, która w tradycyjnej psychologii poprzedziła współczesne badania nad

LTM i STM. Jakie są dowody potwierdzające istnienie tych dwóch procesów?

Pierwsza grupa dowodów pochodzi z klinik neurochirurgicznych. Wskazują one, że pamięć

krótkotrwała może być zaburzona bez naruszenia pamięci długotrwałej, i odwrotnie.

Występują dwa typy zaburzeń pamięci: amnezja wsteczna, gdy człowiek traci pamięć i nie

wie, kim jest i skąd przybył, ale Zachowuje zdolność przyswajania sobie rzeczy nowych

(STM nie jest naruszona), i amnezja naprzednia (zwykle po różnego typu uszkodzeniach czy

przecięciach spoidła wielkiego, czyli hipokampa), kiedy to zachowana jest pamięć rzeczy

dawnych (LTM), a zaburzona zdolność uczenia się nowych (STM).

Druga grupa dowodów wywodzi się z laboratoriów psychologicznych. Można w niej

wyróżnić cztery rodzaje dowodów. Po pierwsze, w wielu krzywych uczenia się można

wyodrębnić oddzielną część krzywej, reprezentującej procesy STM, i oddzielną dla LTM. Po

drugie, odmienne czynniki ograniczają funkcjonowanie obu tych rodzajów pamięci. Po

trzecie, różne są systemy kodowania w STM i w LTM. Po czwarte, inaczej przebiega w nich

Zależności wzajemne między pamięcią krótkotrwałą i pami~cią długotrwałą

Pamięć krótkotrwała (w skrócie w wielu pracach określana jako STM - od angielskiego

terminu short-term memory) jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, pamięć

sensoryczną traktuje się bowiem jako rodzaj biernego magazynu. Charakteryzuje się ona

ograniczoną pojemnością i jest przemijająca, czyli czas jej trwania jest także ograniczony.

Pojemność STM wynosi 7±2 jednostki (Miller, 1956), którymi mogą być dowolne elementy

tworzące pewne catości, a więc np. zarówno litery, jak i słowa. Ten rodzaj pamięci określa się

też czasem jako pamięć świeża lub pierwotna.

Pamięć długotrwała (w skrócie LTM - od terminu angielskiego long-term memory) stanowi

trwały magazyn zakodowanych śladów pamięciowych (Łuria, 1973) o nieograniczonej

pojemności i czasie przechowywania. Kodowanie informacji polega na włączaniu ich do

kategorii czy systemu kategorii istniejących już w umyśle podmiotu lub na tworzeniu nowych

kategorii. Łuria mówi tu o funkcjonowaniu wielowymiarowych matryc pamięciowych (por.

KRAINA LOGOS www.logos.astral-life.pl

tworzenie się schematów, rozdz, o uczeniu się, s. 135 i nast., i tamże Piagetowskie pojęcia