Zofia Mitosek, Sztuka jako praktyka samocelowa [w:] taż, Teorie badań literackich,

Warszawa 1983 – notatki z ćwiczeń

zanotował: K.G.

• Immanuel Kant był filozofem żyjącym na przełomie XVIII i XIX wieku (1724-1804).

Urodził się, żył i zmarł w Królewcu (dzisiejszy Kaliningrad). Były to wtedy tereny Prus.

• Aleksander Gottlieb Baumgarten był prekursorem myślenia o estetyce jako o nauce o

postrzeżeniu; teorię tę wyłożył w swoim dziele Estetyka, napisanego w latach 1750-1758.
Myśl Baumgartena przejął Immanuel Kant. Oddzielił przedmioty pojmowane od
zmysłowych.

Baumgarten rozdziela logikę – przedmiotami logiki są przedmioty rozpoznawane przez
rozum;

• Estetyka – nauka o percepcji, przedmiotami estetyki są przedmioty poznawane przez

zmysły, władzę mniej doskonałą od logiki. Poetyka to wiedza o sposobach przedstawiania.
Retoryka to reprezentacja sensu.

• Poglądy obu filozofów wywodziły się z angielskiej teorii smaku (dwóch przedstawicieli:

David Hume, Henry Home, Addison). Teoria ta kwestionowała obiektywny charakter
piękna: uświadomiono sobie, że przedmiot piękny staje się piękny dopiero w kontakcie z
podmiotem (piękno jest pochodną kontaktu estetycznego i zależy również od podmiotu
percypującego), a więc teoria ta koncentrowała się na zjawisku doznania estetycznego.

• Takie postrzeganie piękna groziło relatywizmem i psychologizmem.

• Dwa ważna pojęcia dla filozofii Kanta:

• aprioryczny – przyjęty z góry, nieoparty na doświadczeniu, a na rozumowaniu

• transcendentalny (łac. transcendere – przekraczać) – odnoszący się do wyobrażeń,

które przekraczają granice umysłu (część naszej wiedzy odnosi się do obiektywnie
istniejącego poza nami świata).

• Estetyka transcendentalna u Kanta stanowi naukę o apriorycznych formach poznania

zmysłowego. Te formy są dwie: przestrzeń i czas. Logika w przeciwieństwie do estetyki
transcendentalnej traktuje o apriorycznych zasadach myślenia.

• Kant

nie

zadawał pytania jak się ma działalność artystyczna do rzeczywistości, ale

interesował go jej stosunek do innych ludzkich władz: intelektualnych, emocjonalnych i
wolicjonalnych. Został odrzucony problem relacji dzieła sztuki do świata zewnętrznego.

• Piękno według Kanta: „Piękne jest to, co wyobrażone jest bez pojęć jako przedmiot

powszechnego zainteresowania”. PIĘKNO to wyrażanie idei estetycznych.

• Przedmiot piękny powinien podobać się w sposób powszechny (warto zwrócić uwagę, że

„powszechny” w czasach Kanta, w oświeceniu, odnosił się do ludzi odpowiednio
wykształconych) i bezinteresowny (z subiektywną koniecznością).

• Antynomia Kanta: opinia powszechna składa się z pojedynczych, subiektywnych sądów, a

z drugiej strony powinna ona odwoływać się do ponadindywidualnego doświadczenia
piękna.

• Kant podkreślał estetyczne znaczenie formy.

• Ulubionym przedmiotem sztuki Kanta był ornament, ponieważ on tylko ozdabia, jest

celem samym w sobie, nie naśladuje, ani nie odwołuje się do rzeczywistości.

• Kant: artysta nie naśladuje (jak u Arystotelesa: mimesis), ale sam wymyśla za pomocą

wyobraźni. Dzieło sztuki jest natomiast celowo zbudowanym przedmiotem, posiadającym
wartość samą w sobie.

• SĄD SMAKU NIE JEST SĄDEM NAUKOWYM: „Nie istnieje nauka o pięknie, ponieważ

gdyby w niej miałoby się ustalać naukowo, czy coś należy uważać za piękne czy nie to sąd
o pięknie nie byłby sądem smaku”. Nie istnieje więc nauka o pięknie, tylko krytyka.

• Kant oddziela naukę o sztuce od krytyki sztuki.

Nauka o sztuce

Krytyka sztuki

• Sądy naukowe
• Są obiektywne

•

Powstają poprzez analizę dzieła,
oparte są o analizę, opis dzieła.

• Sądy smaku
• Są subiektywne

•

Mają charakter podmiotowy,
wynikają z upodobań odbiorcy,
nastawienia podmiotu.

• Postmoderniści zakładają, że nauka o literaturze jest subiektywna, operują sądami smaku,

a nie naukowymi. Jest to podejście błędne, jak udowodniliśmy w kolejnej tabelce.

• Teleologia (

nie

: teologia ) to nastawienie na cel.

• Logiczna sprzeczność: Antynomia smaku polega na tym, że sądy smaku mimo

subiektywnego charakteru roszczą sobie pretensje do kategoryczności.

WAŻNE!!!

• Kant odróżnia działalność bezinteresowną – sztukę, od działania nakierowanego na inny

cel (np. retoryka). SZTUKA polega na wytworzeniu przedmiotu wedle wyobrażenia – i to
jest cel sam w sobie; retoryka natomiast wytwarza „dzieło”, by następnie się nim posłużyć.

SZTUKA:

ZAMIAR (wyobrażenie) - - - - - - - - - - - - - - - CEL (dzieło)

RETORYKA:

ZAMIAR (wyobrażenie + projekcja celu) - - - - - - - ŚRODEK (dzieło) - - - - - - - CEL

• Forma = idea estetyczna.

• Idea estetyczna to przedstawienie „wytworzone przez wyobraźnię, które daje dużo do

myślenia, przy czym jednak żadna określona myśl, tzn. pojęcie, nie może być mu
adekwatne […] i żadna mowa ani całkowicie go ująć, ani zrozumiałym uczynić go nie
może.”. Jest ona subiektywna, niepowtarzalna, nie można jej ująć w inny sposób.

• Idea rozumu jest na pojęciem, któremu „żadna naoczność (przedstawienie) wytworzona

przez wyobraźnię adekwatna być nie może”.

• Sztuka pozbyła się ograniczenia, jakim było prawdopodobieństwo. Odniesienie poezji do

idei umysłu, a nie do rzeczywistości obiektywnej, uzasadnia twórczość fantastyczną. Poezji
przyznaje Kant najwyższe miejsce w hierarchii sztuk. Dzieje się tak ze względu na
możliwości symboliczne poezji. Daje ona WOLNOŚĆ i pozwala na nieograniczoną liczbę
przedstawień danej idei.

• das Spiel (niem. gra lub zabawa): „…pięknu towarzyszy bezpośrednie poczucie

intensywniejszego życia i dlatego daje się ono pogodzić z powabami i grą wyobraźni”.

Salomea Kapuścińska, Wszystko

wszystko po twojej stronie

krajobraz i powidok

umykają zwierzęta w stronę twoich źródeł

piękno straciło wyraz na rzecz zamyślenia

– czuję jak w

twoją stronę obraca się ziemia

wszystko po twojej stronie

jawa i marzenia

niepowstrzymanym rytmem zdążają do ciebie

w mrok twojego światła

w blask twojego cienia

Sądy naukowe

Sądy smaku

• wiersz ma 10 wersów
• jest to liryka zwrotu do adresata
• występują rymy żeńskie
• wiersz ma dwie niby-strofy
• pojawia się oksymoron i anafora

•

brak wielkich liter i znaków
interpunkcyjnych

• wiesz jest depresyjny i nostalgiczny
• nie wzbudza emocji (

©

Filip Czaja)

• „nie podoba mi się, że nie ma

przecinków”

• wyraża tęsknotę, smutek, żal

•

jest dobry/ zły