1

Tekst drugi

Zofia Mitosek

Sztuka jako praktyka samo celowa (Kant 1724 – 1804)

zanotował f.c.

2

AUTOR

Prof. dr hab. Zofia Mitosek (ur. 1943) – polski teoretyk i historyk literatury. Wykładowca UW.

WSTĘP

Immanuel Kant (1724-1804) – niemiecki filozof oświeceniowy, profesor logiki i metafizyki na
Uniwersytecie Królewieckim.

Podstawowymi cechami kantowskiej koncepcji filozoficznej są: agnostycyzm poznawczy

1

oraz

aprioryzm

2

. Głównym wkładem w filozofię zachodnią Kanta było zniesienie opozycji pomiędzy

racjonalizmem (Kartezjusz – cogito ergo sum – rozum jako główna rola w procesie poznania) a

empiryzmem (Hume – doświadczenie zmysłowe jako główna rola w procesie poznania).
Przyjął za podstawę brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad
elementarnej logiki. Chciał od podstaw wypracować nowy język filozoficzny, aby móc wyrazić swą

koncepcję. Powoduje to, że jego idee są trudne w odbiorze.

1

Agnostycyzm – pogląd, według którego niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. Termin ten

wprowadził Thomas Henry Huxley, który urodził się ponad 20 lat po śmierci Kanta.

2

Aprioryzm – pogląd, według którego możliwe jest poznanie a priori; istnieje zatem wiedza niezależna od

doświadczenia i niewymagająca uzasadnienia w nim

3

Teorie sądów Kanta

Kant poszerzył arystotelesowską teorię logiki o nowy podział sądów na:

□ Sądy aprioryczne (łac. a priori – „z góry”) – takie, które są niezależne od
doświadczenia – mają swe źródło w umyśle, nie można wywieść ich z innych
przesłanek, lecz trzeba je przyjąć bez dowodu – jako założenie danej teorii;

□ Sądy a posteriori (łac. „z następstwa”) – takie, które można wywieść z
doświadczenia, np. drogą indukcji („od szczegółu do ogółu”), wskutek percepcji
jakiegoś faktu. Od zwrotu a posteriori powstała nazwa aposterioryzm, która jest

synonimem empiryzmu.

Etyka rozumu Kanta

Etyka Kanta była etyką autonomiczną, tzn. swoje uzasadnienie czerpała wyłącznie z
rozumu ludzkiego.

3

Kant dokonał podziału na:

□ rozum teoretyczny, (intelekt; mający zastosowanie w naukach empirycznych –
posługujących się doświadczeniem);

□ rozum spekulatywny (czysty rozum, oparty na myśleniu abstrakcyjnym, oderwany od
rzeczywistości, nie będący ograniczony doświadczeniem).

Rozum teoretyczny zajmuje się tym co jest, natomiast rozum spekulatywny tym, co

być powinno i znajduje zastosowanie w moralności.

Imperatywy Kanta

Imperatyw (łac. imperativus – „rozkazujący”) – nakaz, reguła, zasada, która nie podlega
dyskusji i którą można bezpośrednio wywieść z założeń teoretycznych. Imperatyw może

mieć charakter zasady moralnej, artystycznej lub ideowej.
Kant podzielił imperatywy moralne na:

□ imperatywy warunkowe (hipotetyczne) – przyjmują formę zdań warunkowych, np.
„gdy wystąpią okoliczności A, należy postąpić B”.
□ imperatywy kategoryczne – mają charakter nakazów działających zawsze,

wszędzie i w każdych okolicznościach.

3

Przeciwieństwem etyki autonomicznej jest etyka heteronomiczna, w której normy obowiązujące człowieka

pochodzą spoza niego samego i są np. prawami, przykazaniami boskimi.

4

TREŚĆ ARTYKUŁU

Motto: „Moment istotny polega przecież na formie” – to oczywiście cytat z Kanta (Krytyka władzy
sądzenia – trzecie i ostatnie z krytycznych dzieł Kanta, poświęcone problemom estetycznym).

Sens tych słów dociera do czytelnika dopiero po przeczytaniu artykułu.

1. Kryzys estetyki klasycystycznej

Klasycyzm w teorii sztuki zakładał, że piękno ma charakter obiektywny. Kryzys tego poglądu
nastąpił, gdy „uświadomiono sobie, że przedmiot piękny staje się piękny dopiero w kontakcie z
podmiotem” (zaczęto przywiązywać wagę do doznań estetycznych – było to związane z XVIII-

wieczną angielską teorią smaku, warto zapamiętać nazwiska: Home i Hume).
Angielskie pojęcie piękna groziło sprowadzeniem opinii o sztuce do indywidualnych i

subiektywnych upodobań opierających się na przeżyciach estetycznych odbiorców –prowadziło
do relatywizmu i psychologizmu.

Od tego czasu: estetyka = nauka o postrzeganiu.

2. Estetyka Baumgartena
Twórcą terminu „estetyka” jest filozof niemiecki Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-62). W
swoim dzieje Estetyka (pisanym przez 8 lat) zauważył, że już w starożytności oddzielano

przedmioty pojmowane (poznawane przez rozum – „władzę wyższą” – jako „przedmioty logiki”)
oraz przedmioty zmysłowe (poznawane przez zmysły – „władzę mniej doskonałą”).

Baumgarten określał estetykę jako „naukę o percepcji”.

W tym ujęciu retoryka to „reprezentacja sensu” Poetyka była dla niego wiedzą o
„sposobach przedstawiania” – nauką o „doskonałej prezentacji postrzeżeń zmysłowych”.

„Ufundowanie estetyki jako dyscypliny naukowej oraz odróżnienie jej od poetyki” sprawiło, że
teoria sztuki przestała być „praktyczną dziedziną” gromadzącą „prawidła tworzenia”, a stała się

„abstrakcyjną filozofią sztuki”.
Także postrzeganie poetyckie zostało przez Baumgartena zawarte w terminie „estetyka” (poezja
była dla niego przedmiotem poznania zmysłowego).

3. Estetyka transcendentalna Immanuela Kanta

Kant rozwinął myśl Baumgartena. Uważał, że estetyka to nauka o „apriorycznych formach
poznania zmysłowego”, w przeciwieństwie do transcendentalnej logiki (traktującej o
apriorycznych zasadach myślenia)

4

.

Drugie znaczenie terminu „estetyka” łączy się u Kanta z „uczuciem rozkoszy czy przykrości”. Sąd
o pięknie („sąd estetyczny”) to werbalizacja

5

uczucia rozkoszy. Owa rozkosz może mieć źródło w

obserwacji zarówno sztuki, jak i natury.

„Krytyka władzy sądzenia” to dział filozofii zajmujący się „zasadnością

6

i strukturą sądów

smaku”.

Szczególnie ważna jest w tym ujęciu „władza sądzenia” (dlaczego coś nam się podoba?),
„pojmowana […] jako domena pośrednicząca między rozumem teoretycznym a praktycznym”.
Władza sądzenia miała ustalić podstawy, „na mocy których sądy [o pięknie] mają wartość

kategoryczną.

Rozważania Kanta odzwierciedlały dylematy epoki Oświecenia. Teza mówiąca, że piękno
wyznaczane jest przez podmiot, prowadzić mogła do „licznych zasadzek”, takich jak sprowadzenie
opinii o sztuce do indywidualnych upodobań, mających związek z pozaartystycznymi przeżyciami

odbiorców (relatywistyczne i psychologistyczne teorie smaku).

4

Kant uważał, że formami poznania zmysłowego są: czas i przestrzeń (tak jak idee są formami

poznania rozumowego).

5

Czyli ujmowanie w słowa.

6

Czyli słusznością dowiedzioną odpowiednimi argumentami.

5

Kanta nie interesowało to, jak ma się sztuka do rzeczywistości. Sama „estetyka formalna” Kanta
nie mówiła nic o treści („zawartości sztuki”).

„Interesował go stosunek praktyki estetycznej (twórczej i percepcyjnej) do innych władz, którymi
dysponuje człowiek: intelektualnych, wolicjonalnych

7

czy emocjonalnych”. „Pytał o ogólne

mechanizmy umysłowe, które określają kontakt z pięknem”.
Chodzi zatem nie o wyznaczenie kanonu piękna, lecz o wykazanie, co sprawie, że uważamy daną
rzecz za coś pięknego („zmysł estetyczny”).

Kant zajmował się dialektyką podmiotu i przedmiotu w procesie poznania – zatem odbiorca i

działo wzajemnie na siebie oddziałują; przedmiot nie może istnieć bez podmiotu.
„Pięknem jest to, co wyobrażone jest bez pojęć jako przedmiot powszechnego zainteresowania”.
Kant traktował piękno jako wyrażenie idei estetycznej. Jest ono zatem niezależne od sfery

emocjonalnej człowieka (przeżycia angażujące emocje są różne dla każdego człowieka i dzielą ich
jako odbiorców).

4. Formalizm Kanta
Formalizm to stanowisko w filozofii, nauce i sztuce, według którego forma jest czynnikiem

decydującym o wartościach poznawczych, etycznych i estetycznych. W takim ujęciu Kant bez
wątpienia był formalistą.

Dwie cechy Kantowskiego ujęcia sztuki: powszechność i bezinteresowność. Przedmiot sztuki
powinien podobać się powszechnie i bezinteresownie, z subiektywną koniecznością.

1) Estetyczne znaczenie formy:

Kant rozróżnia doznanie estetyczne od emocjonalnego – w pierwszym przypadku
przyjemność estetyczna (polegająca na obserwacji przedmiotu i wydawaniu sądu i o nim)
„jest zarazem kulturą i usposabia ducha do idei”. Z kolei w przypadku doznania

emocjonalnego, w „materii czucia […] chodzi jedynie o rozkoszowanie się”.
Kant zatem, bardziej niż sztuką (czyli przedmiotem; regułami tworzenia, psychologicznym

aspektem przeżywania piękna), interesuje się sposobem jej przedstawiania i odbioru
(dopiero w tym momencie zdanie z motta staje się jasne i logiczne w stosunku do całości).
„Układ elementów zmysłowych [forma] ma większe znaczenie niż ich zjawiskowa zawartość

[treść]

8

.

To nie przypadek, że ulubionym przedmiotem sztuki Kanta był ornament.

KANT A MIMESIS.

Kant podważył także najstarszy dogmat estetyki

9

– uważał, że „artysta nie naśladuje, ale

wymyśla za pomocą wyobraźni”. Zmienia to charakter relacji arysta-dzieło-odbiorca – „sąd

smaku skupia się na […] konstrukcji artystycznej” – nie oceniamy dzieła nie jako zwierciadło
rzeczywistości, coś niosącego korzyść czy motywującego do działania, lecz jako „celowo
zbudowany przedmiot”, który właśnie dzięki świadomie narzuconej formie posiada „wartość samą

w sobie”.

„Sąd estetyczny jest ekspresją wolności”.

7

Czyli związanych z wolą.

8

Warto jednak zaznaczyć, że „forma w ujęciu Kantowskim jest nie tyle przeciwstawiana treści, co

zmysłowemu tworzywu”.

9

Przypomnijmy: mimesis (ze starogreckiego „imitacja”, „podobieństwo”) to zasada twórczego naśladowania

rzeczywistości (natury) przez sztukę. Po raz pierwszy opisali ją Platon w swoich dialogach „Ion” i „Państwo”
oraz Arystoteles w „Poetyce”.

6

2) Wymóg bezinteresowności w kontakcie z przedmiotem, który określamy jako piękny:

Owa „bezinteresowność kontaktu estetycznego” warunkowana jest przez „oderwanie od
imperatywów” i „odcięcie się od korzyści praktycznych”.

Dodatkowo Zofia Mitosek podkreśla, że „sąd smaku” nie jest „sądem nauki” (nie oceniamy czy
coś jest piękne za pomocą rozumu). Kant przeczy, by istniała nauka o pięknie – nie da się ustalić

naukowo, co jest piękne, a co nie. Analiza dzieła sztuki polega na obiektywnym i uzasadnionym
spojrzeniu.

Istnieje zatem jedynie krytyka piękna (bowiem sąd smaku odbywa się z perspektywy podmiotu).

Takie rozróżnienie nauki i krytyki pozostaje aktualne do dzisiaj.

ANTYNOMIA ESTETYCZNA
„Z punktu widzenia logiki krytykę artystyczną cechuje następująca antynomia

10

: sądy smaku nie

odwołują się do pojęć, zatem nie są sądami analitycznymi, którym przysługuje wartość logiczna.
Piękno zależy od upodobania odbiorcy, a nie od systemu kategorii.”
Mimo subiektywnego charakteru, „sądy smaku roszczą sobie pretensje do kategoryczności” (od

zawsze zadajemy sobie pytania: Jak należy pisać? Jaka powinna być sztuka?).
Kant wskazuje, że istnieją „powtarzalne mechanizmy natury intelektualnej, które ujawniają się w

aktywności ludzkiej na wszystkich jej poziomach”. Chodzi o to, że możliwe jest, by na temat
danego dzieła sztuki wielu ludzi (a nawet w różnych epokach) orzekło to samo.

Kant posługuje się sformułowaniem sensus communis. Termin ten był rozumiany

odmiennie przez różnych filozofów i jest trudny do przetłumaczenia. Słownikowo common
sense oznacza „zdrowy rozsądek” i w tym kontekście jest raczej nawiązaniem do filozofii
Kartezjusza.

Warto pamiętać, że Kant żył w Oświeceniu – epoce prospołecznej i propagującej zapędy
masońskie wśród elit, w której podejmowano liczne rozważania na temat smaku, reguł czy

rozumu. W takim ujęciu common sense można przetłumaczyć dosłownie, jako
„powszechny zmysł” lub „wspólne odczucie” (opinia odbiorców, którzy mogą przyjąć lub
odrzucić dzieło; powszechne porozumienie między ludźmi wykształconymi – człowiek uczy

się sztuki w procesie edukacji).

Żeby unifikację sądów była możliwa do uzyskania, dzieło musi spełnić dwa wcześniej

wspomniane warunki (sądy muszą dotyczyć formy i posiadać bezinteresowny charakter).
Zatem niemożliwe jest, by uzyskać obiektywną ocenę przemów retorycznych (dążących do tego,

by „oszukać i usidlić intelekt” oraz ograniczyć wolność umysłu), które Kant przeciwstawia poezji
(uczciwej i szczerej grze wyobraźni i konwencji).
„Wymóg bezinteresowności postawy estetycznej wiąże się z twierdzeniem o autoteliczności

11

dzieła sztuki”. Retoryka, jako „sztuka stosowana”, nie jest autoteliczna, ma za zadanie wpłynąć
na rzeczywistość. Sztuki piękne cechują się „nieumyślną celowością”, „celowością bez celu”

12

.

GRY SŁOWNE KANTA
„Gra” to tłumaczenie niemieckiego słowa spiel, oznaczającego zarówno grę, jak i zabawę. To, że

poezja jest grą, to kolejny dowód na jej autoteliczność.

10

Czyli sprzeczność.

11

Termin pojawił się już na wykładzie profesora Bednarka. Autoteliczność (gr. autos - ten sam; telos - cel)

- właściwość języka poetyckiego, który skupia uwagę na samym sobie. Czy po prostu estetyzacja przekazu,
nastawienie na samą wypowiedź, samo celowość.
Znaczenie słowa „autoteliczny” łatwo wyjaśnić podając jako przeciwieństwo słowo „instrumentalny”. Otóż
„autoteliczny” znaczy tyle, co „będący celem sam w sobie”, podczas gdy instrumentalny to „będący
środkiem do jakiegoś celu”. Jeżeli przebywamy na wakacjach, które stanowią dla nas wartość samą w
sobie i nie prowadzą do żadnych innych celów, są one właśnie wartością samoistną (autoteliczną). Jeśli
natomiast są one środkiem do celu, np. odwiedzenie wszystkich kontynentów, czy zgromadzenie
materiałów do publikacji – wówczas nazwiemy je „instrumentalnymi”.

12

Teleologia – nastawienie na cel.

7

„Jako zdolność praktyczna, sztuka różni się od wiedzy; jako gra – nie jest rzemiosłem”.

Kant definiuje piękno jako „wyrażenie idei estetycznych”. Ideę estetyczną definiuje jako „takie
(wytworzone przez wyobraźnię) przedstawienie, które daje dużo do myślenia” i jednocześnie nie

da się go ująć w żadnej konkretnej myśli. Jest ona także „odpowiednikiem idei rozumowej” (idei
rozumu)

13

.

Dobry artysta to ten, który potrafi zmysłowo przedstawić idee rozumu; czyni to poprzez

wymyślanie idei estetycznych.

Działalność artysty (poety) ujęta zostaje jako „dwustopniowy przekład” – artysta musi znaleźć:

1) idee dla danego pojęcia;
2) wyraz dla idei.

Chodzi o to, że poeta ma do czynienia z nieprzerwanym szeregiem niejednoznaczności. Przykład
może stanowić poezja miłosna. Pojęcie „miłość” odnosi się do miłości braterskiej, matczynej czy

erotycznej. Poecie w tym wypadku chodzi o tę ostatnią.
Zatem idea miłości erotycznej odnosi się do ogólnego pojęcia „miłość”. Poeta może wyrazić
uczucie symbolicznie, np. za pomocą wyrazu „płomień”. To rzecz jasna metaforyka zapożyczona z

Petrarki.

Jej złote włosy wiatr czule zawijał
w tysiące loków, a cudowne lśnienie
biło z jej oczu, w których dziś płomienie

stygną, bo przecież i płomień przemija.

(Sonet XC)

„W koncepcji Kanta poezja, a szerzej, cała sztuka, stanowi działalność symboliczną”.

Kant odróżnia jednak przedstawienie symboliczne od schematycznego na przykładzie
hipotypozy

14

.

1) Przedstawienie schematyczne – jeśli pojęciu przyporządkowuje się coś, co można

skojarzyć a priori, za pomocą intelektu. Nie musimy danej rzeczy poznać (doświadczyć),
żeby przedstawić ją schematycznie.

Miłość to głębokie uczucie do drugiej osoby, któremu zwykle towarzyszy pożądanie.

2) Przedstawienie symboliczne – jeśli pojęciu przyporządkowuje się coś, co może zostać
skojarzone jedynie przez rozum („żadna zmysłowa naoczność nie może być adekwatna”).

Miłość to płomień.

Poezja to rodzaj „przedstawienia intuitywnego [intuicyjnego], w którym pośredni obraz odsyłający

do pojęcia znaczy równie dużo, jak samo pojęcie (idea)”. Wiąże się to ze wspomnianą wcześniej
autotelicznością – nastawieniem poezji na samą siebie – funkcją estetyczną. Ponadto daje

nieograniczone możliwości przedstawienia danej idei.
„Kant przyznaje poezji najwyższe miejsce w hierarchii sztuk”. Traktuje poezję jako „wartość
samoistną”.

Sztuka jest nastawiona na przyjemność estetyczną jako cel sam w sobie i nie stwarza
dodatkowych możliwości poznawczych (nie dowiadujemy się więcej niż wiemy) ani etycznych (nie

jesteśmy lepszymi ludźmi niż jesteśmy).
Takie ujęcie traktuje jedynie o formie sztuki (nie zaś o jej treści), będącej w końcu „praktyką
samocelową”.

13

Idea rozumu to według Kanta kres poznania; ideą rozumu są wszystkie przedmioty abstrakcyjne.

Platońskie idee rozumu to Prawda, Dobro, Piękno.

14

Hypotypoza (gr. hypotyposis – „zarys”, „wzór”; inaczej przedstawienie unaoczniające) – literacka figura

myśli polegająca na obrazowym opisywaniu czegoś, odwoływaniu się szczególnie do skojarzeń wizualnych.

8

5. Kant pierwszym preromantykiem? Kantyzm a inne filozofie.
Kant rozważał pojęcie genialności (które zyskało popularność w epoce romantyzmu). Filozof

znajduje filozoficzne uzasadnienie geniuszu.
Natura nie jest odwzorowywana przez sztukę – jedynie „przenika do sztuki poprzez umysł

podmiotu tworzącego: jej reguły są regułami geniusza”. Opis przyrody nie jest próbą opisania
krajobrazu, lecz ekspresją – ujęciem sposobu, w jaki podmiot ten krajobraz widzi.
Kant odrzuca także „prawidła ekspresji”, zasady i reguły, które twórca powinien powielać.

„Znajomość środków ekspresji […] jest ważna, tyle że nie wystarczająca. Geniusz, który jej nie
posiada, jest śmieszny”, a poeta znający reguły, lecz nieposiadający geniuszu, „może pisać

wiersze poprawne, lecz bez polotu”.
Kant „przedstawia wizję sztuki, która jest […] także praktyką, za pomocą której artysta chce
opanować świat, nawet jeżeli świat ten ograniczałby się do idei umysłu ludzkiego” – tak wizja jest

zbieżna z wizją romantyczną.
Zofia Mitosek zaznacza, że Kant momentami przeczy sam sobie. Z jednej strony sztuka jest dla

niego czystą formą i zajmować odbiorcę w sposób bezinteresowny, podobnie jak przyroda. Z
drugiej – twierdzi on, że „oglądając przyrodę napełniamy ją znaczeniami”

15

16

.

Kant a klasycyzm. Kant a romantyzm.

Teoria Kanta nie miała charakteru retrospektywnego (w przeciwieństwie do klasycyzmu),

była „nowym projektem myślenia o sztuce”. Mogła zainspirować romantyków (teoria
symbolu, koncepcja artysty-geniusza, zaakceptowanie fantastyki, autoteliczność sztuki,
bezinteresowność kontaktu estetycznego). Widać to w dziełach Augusta Schlegela oraz

Novalisa.
Oczywiście, filozofia Kanta była w wielu aspektach rozbieżna z filozofią romantyczną, m.

in. przez pogląd na historię, która w rozważaniach Kanta nie pojawiała się w ogóle (jest to
jedna z przesłanek do krytyki filozofii Kanta – Immanuelu, skoro byłeś taki mądry, czemu
nie napisałeś nic o historii?).

Jednym z osiągnięć oświecenia było przekonanie, że człowiek jest istotą społeczną.

Odzwierciedlenie tego poglądu można znaleźć także u Kanta. Uważa on, że człowiekowi, jako
istocie społecznej, „sąd smaku” potrzebny jest do tego, by uzewnętrzniać swoje uczucia i, co za
tym idzie, spełniać towarzyskie potrzeby. „Społeczny popęd” Kant traktuje ponadczasowo – jako

uniwersalną potrzebę.
„Cała teoria Kanta staje pod znakiem zapytania, kiedy stwierdza się, że odbiór sztuki zależy […]

od określonego dla danej epoki i środowiska kierunku smaku” – nie zaś od „uniwersalnych
imperatywów estetycznych”.

15

Przyroda jest wniosła dzięki relacji między podmiotem a przedmiotem.

16

Stąd bierze się symbolizm przyrody: lilia – niewinność, róża – miłość itp.