J8U P

OSTEOMALACYA

Z UWZGLĘDNIENIEM

LECZENIA JEJ KĄPIELAMI SŁONEMI.

N A P IS A Ł

KRAKÓW.

D R U K A R N I A

U N I W E R S Y T E T U

J A G I E L L O Ń S K I E G O

pod zarządem A. M. K osterkiew irza.

1894.

3 )%

Q>^\D(

ć

> < £ £ /I

Osobne odbicie

i

„P rzeglądu L ekarskiego“ r. 1894. Nr. 26, 27 i 28.

-

&

... ... . v i S l S - r ’

O steom alacya z uwzględnieniem leczenia jej

kąpielami słonemi.

Podał

Dr. Z e n o n P e l c z a r .

—---- ------ —^7—

—

D o m ało uw zględnianych chorób w literatu rze polskiej

należy rozm iękczenie kości.

R zadko, co p r a w d a , zd arzają się p rz y p a d k i tego cier­

pienia , je d n a k zaprzeczyć się nie d a , źe odkąd baczniejszą

uw agę zwrócono n a to cierpienie, coraz liczniej w y łan iają

się obserw acye naukow e, dow odzące, że cierpienie to częściej

odnaleśó się dało, niż dotąd utrzym yw ano.

Ż e rozm iękczenie kości ta k daw nem jest, j a k nędza

i inne okoliczności, k tó re pow staniu choroby tow arzyszą i do

niej u sp o sa b ia ją , zdaje się, źe w ątpliw ości nie u le g a ; zaw dzię­

czam y je d n a k dopiero Steinow i (starszemu), że pierw szy n a

rozm iękczenie kości zw rócił uw agę

i

opisał je pod w zględem

znaczenia położniczego.

D ziało się to jeszcze koło r. 1775.

W tym sam ym czasie Cooper i Y aughau. k tó rz y rów ­

nież j a k S tein w ykonyw ali cięcie cesarsk ie u osteomalaty.cz-

nych, zajęli się bliżej k w esty ą rozm iękczenia kości, podobnie

jak F rem ery , którem u zaw dzięczam y pierw szy d o k ład n y opis

m iednicy osteom alatycznej.

Dr. Zenon Pelczar. Osteomalacya i t, d.

1

2

W dalszym ciągu podejm ow ali b ad an ia nad tą postacią

chorobow ą L itz m a n n , H ennig, H u g g en b erg er, W eb er, F a ss­

binder, K assow itz, Cohnheim , R eklinghausen, z k tó ry c h ostatni

zajęli się więcej w yśw ieceniem sam ej spraw y chorobow ej, niż

znaczeniem cierpienia w położnictwie.

D ługo ścierały się p o g lą d y , w ja k i sposób przychodzi

do zm ian, k tó re anatom ia patologiczna podaje ja k o w łaściwe

i ch arak tery sty czn e dla tego cierpienia. Cohnheim a po części

K assow itz u trz y m y w a li, że pow staje w zm ienionych choro­

bowo kościach now a tk a n k a , k tó ra ju ż zw apnieniu uledz nie

może. Bliższe je d n a k badania w ykazały, że w osteom alacyi

przychodzi ty lk o do odw apnienia kości poprzednio zdrow ych

i zupełnie ju ż w ykształconych (Ziegler). O dw apnienie In. czyli

rozpuszczenie soli w apniow ych, rozpoczyna się od obwodu

beleczek kostnych i postępuje do w arstw głębszych. Sam a

tk a n k a odw apnionej kości staje się coraz to jed n o litszą lub

zaw iera w łó k n a m niej lub więcej delikatne. Część ciałek

k o stn y ch za n ik a , pozostaw iając po sobie w kości otw orki lub

ślad y sw ych w ypustek. O dw apniona ch rząstk a k o stn a d ługi

czas zachow uje się jeszcze praw idłow o, w y d ając się wówczas

zdolną do przy jęcia soli w apniow ych i odnow y ko ści; z cza­

sem ulega ona rozpadow i i zupełnem u zanikowi.

Szpik k o stn y z początku je s t mocno przekrw iony, nie­

rzad k o p rzedstaw iając ogniska krw otoczne lub resz tk i po

nich. Z czasem szpik ulega zw yrodnieniu, ro zp ły w a się ta k

że w w ysokim stopniu rozm iękczenia kości długie m ogą p rzed ­

staw iać w ejrzenie m iękkiego w o rk a , którego zew nętrzną po­

w ierzchnię tw orzy odw apniona i cienka sub stan cy a korow a

kości w raz z okostną, treść zaś zw y ro d n iały szpik.

P rzypuszczano daw niej, że rozm iękczenie kości i k r z y ­

w ica to ta sam a postać chorobow a i źe pierw sza je s t tylko

dalszym ciągiem dru g iej.

Z ap a try w a n ia te szczególnie po­

pierał H eitzm ann swemi dośw iadczeniam i, podzielali zaś Chos-

sat, Cohnheim, Pom m er, B ibra, B ochut i t. d.

H eitzm ann w strzykiw ał k w as m lekow y podskórnie zw ie­

rzętom lub podaw ał im go w pokarm ach i w k ró tk im czasie

m

' 3

(po 2 tygodniach) w yw oływ ał

11

nich objaw y k rz y w ic y , w dal­

szym ciągu dośw iadczeń (po 5 tygodniach) objaw y osteo-

m alacyi.

P rzeciw ne tej spraw ie zajęli stanow isko Z iegler, B ib­

bert, K assow itz, K lebs, B eklinghausen i inni i ci w ykazali,

źe te dw a cierpienia są zupełnie różne.

Z ap atry w an ie się powyższe znaleść może poparcie w kw e-

styi dobrze znanej a tyczącej się pospolitości k rzy w icy i rz a d ­

kości, z ja k ą w ystępuje rozm iękczenie kości.

Gdy pierw sze

cierpienie wspólne je s t w szystkim narodom i nigdzie go nie

b ra k . rozm iękczenie kości w ystępuje rzad k o i naw iedza czę­

ściej pew ne strony. K rzyw ica w reszcie w y stęp u je w ustroju

m łodym i w kośócu rosnącym , g d y rozm iękczenie kości w ła­

ściwe je s t ty lk o w iekow i średniem u, ju ż po całkow item w y ­

k ształcen iu się kośćca.

Bliższe b ad an ia chem iczne i fizyczne kości osób osteo-

m alatycznych w y k a z u ją , źe kość sam a jes.t znacznie lżejszą

i głów nie pozbaw ioną soli w apniow ych.

W y ciąg tak ich kości oddziaływ a obojętnie lub kw aśno

(Schm idt, W eb er, L ehm an, Goblet) — zależnie w idocznie od

in n y ch w zględów a nie od sam ego cierpienia — nie pozwala

też na żadne w tym w zględzie wnioski.

Co do sam ej u tra ty so li, obliczają u b y tek ich n a 40

do 6 0 % . Mörs zaś i M unk w y k a z a li, źe wapno prędzej za­

nika, niż k w as fosforowy. Schm idt, W e b e r i D riv o n zn ajd y ­

wali nadto w kościach tak ich kw as m lekow y, czem dali po-

bop do teoryi znanej zresztą o sposobie rozpuszczania soli

w apniow ych. W iększa część je d n a k autorów , opierając się na

ujem nym w y n ik u sw ych b a d a ń , zaprzecza obecności kw asu

m lekowego w kościach i znaczeniu je g o w tern cierpieniu

(Salomon, G aglio, B erliner, Blau, L ehm an).

Co do moczu sprzeczne są w y n ik i b ad ań autorów ta k

co do obecności w nim k w asu m lekow ego j a k i ilości róż­

n y ch soli. Mörs, Mu nok, H ö x ter, M ommsen znajdyw ali kw as

m lekow y, badania zaś Szm uzigera i inn y ch tego nie w y k a ­

zały. Co do ilości soli, znajdyw ano w moczu zazw yczaj zm niej-

4

szenie się ilości fosforanów (M u n c k , Szm uziger, M ommsen,

F e h lin g , L e h m a n , L angendorf), zd aje się je d n a k , źe n e rk i

nie są je d y n ą drogą w ydzielania soli rozpuszczonych w kości,

gdyż praw ie n ig d y nie znajdyw ano w moczu zw iększenia się

soli w apniow ych.

J a k s c h , R en zi, F e h lin g , E ise n h a rt znaleźli w k ilk u

p rzy p ad k ach zm niejszenie się alkaliczności k rw i; H e h le r

naw et podaje tę okoliczność ja k o szczegół rozpoznaw czy

w W zmiankowanem cierpieniu, czem u znow u sprzeciw iają się

b ad an ia F eh lin g a a naw et sam ego Ja k sc h a , k tó ry w y k azał,

że w w ielu chorobach połączonych z charłactw em k rew staje

się m niej alkaliczną.

Co do samej etyologii, nie ulega najm niejszej w ątpli­

wości, źe n ę d z a , liczne porody i przedłużenie k arm ien ia

pośród ciężkiej p racy i stosunków niehigienicznych są n a j­

częstszą i najbliższą przy czy n ą tego cierpienia. W ed łu g d a­

w niejszych poglądów przyw iązane b y ć m iało cierpienie nie

ty lk o do pew nych okolic, gdzie bądź to sam g ru n t, bądź

to wodę ubogą w sole obw iniano i podaw ano za przyczynę

pojaw ienia się endem ii.

I ta k częściej stosunkow o n ap o tk ać m ożna rozm iękcze­

nie kości w dorzeczu R enu, w północnych W łoszech, n iek tó ­

ry c h kantonach Szw ajcaryi, we F la n d ry i, K alab ry i, B aw ary i,

W irtem bergii, B adenie, A lzacyi. W A u stry i ta k ż e dość często

zdaje się, że w ystępuje, podobnie j a k w Gralicyi.

W spraw ozdaniu szpitali w iedeńskich za ro k 1892. n a ­

liczyłem 34 p rz y p ad k i, k tó re b y ły w leczeniu, w T ru sk aw cu

zaś, m iejscu kąpielow em , m ieliśm y sposobność obserw ow ać

Wraz z D rem Piechem 11 p rzypadków w ciągu jed n eg o

sezonu, z k tó ry c h 10 pochodziło z w schodniej Gralicyi a je d e n

z B ukow iny.

N iespodziana ta obfitość m a te ry a łu d a ła mi

właśnie pohop do zajęcia się tą k w estyą.

In n e okolice m iały b yć w olne, do nich w edług Cohn-

heim a m iało należeć dorzecze O dry a po części i A nglia.

Nowsze je d n a k b ad a n ia i wogóle w iększe zainteresow anie się

spraw ą rozm iękczenia kości w y k azu ją , że j e wszędzie w y­

szukać m ożna; ja k o ż z dorzecza O dry K ro n er kilkanaście

ju ż podał przypadków . P odobne a zupełnie analogiczne cier­

pienie przytrafia się tak że u zw ierząt (A nacker, Rosoff, Ty-

selius, Stockfleth, E lam , U tz), j a k tłum aczą, n a sk u te k paszy

ubogiej w sole. W e d łu g U tż a bardzo często n ap o ty k a się tę

chorobę w okolicach C zarnego L a su w Niemczech.

W y stęp o w an ie to cierp ien ia, ja k u trzym yw ano, ty lk o

w pew nych okolicach rzuciło podejrzenie endem ii polegającej

n a sw oistych grzybkateh. B adania je d n a k dokładne krw i przez

F e h lin g a , H a eg lera i Z iirna obaliły w k ró tk im czasie to

przypuszczenie.

Z p rz y c z y n , k tó re pow staniu cierpienia tow arzyszą,

przytacza H eiller aż 7 : w ilgotne m ieszkanie, złe odżyw ianie

się, p o k arm y ubogie w sole potasow e i m ag n o w e, częste

ciąże, karm ienie d łu g ie , ciężką pracę fizyczną i m oralne

cierpienia. Z in n y ch przyczyn, k tó re przed pow staniem cier­

pienia zadziałały n a u s tró j, p o d ają ciężką zim nicę (Jones),

przeziębienie (O ussm ann). influencę (Köhl), b r a k pow ietrza

(Bleuter), przedew szystkiem zaś stosunki niehigieniczne, k tóre

osłabiały organizm przez d łuższy czas. Czy dziedziczność m a

ja k i w pływ , nie d a się n a razie ro z s trz y g n ą ć , m ałą jeszcze

n a u k a rozporządza s ta ty s ty k ą ; obserw acye zaś E ck m an a,

k tó ry w 3 pokoleniach znalazł rozm iękczenie kości, nie m ogą

przew ażyć szali.

Często rów nież zn ajdyw ano u osteom alatycznych ślady

przebytej krzyw icy.

K rzyw ica je d n a k je s t ta k częstą, ja k to słusznie z a ­

uw ażył Z iem ssen, ie nic dziw nego, że je j ślady odszukać

m ożna niek ied y u osteom alatycznych.

Co do teoryi tłum aczących spraw ę rozm iękczenia kości,

różne jeszcze a nieustalone p a n u ją poglądy.

J e d n i u w ażają

j ą za pew ien rodzaj zapalenia szpiku kostnego z następowem

zapaleniem kości (osteomyelitis cum ostitide progressiva). (Vir-

chow, V o lk m a n n , W eb er, R o k ita n s k y , L a m b l, R anvier,

Rindfleisch).

S c h m id t, W e b e r , B ouchard przy p isu ją całą spraw ę

działaniu chorobowo nadm iernie w ytw orzonych kw asów , k tó ­

ry ch ustrój rozłożyć dalej nie zdołał.

F e h lin g uw aża całą

spraw ę za nerw icę odżywczą kości (osteotrophoneurosis). U trz y ­

m uje on m ianow icie, że n a sk u te k zm ian w ja jn ik a c h w ystę­

puje podrażnienie nerw ów rozszerzających naczynia (n ervi vaso^

dilatatores), k tó re spraw ia przekrw ienie szpiku i wessanie soli.

N a udow odnienie swej teoryi p rzy tacza: 1) pogarszanie

się cierpienia podczas m e n stru a c y i, 2) w ielkie unaezynienie

i rozszerzenie naczyń ja k w ciąży, 3) polepszenie się po w y­

trzebieniu, 4) w ielką płodność kobiet osteom alatyeznych.

N ajnow szą te o ry ą je s t zdanie Petronego, k tó ry uw aża

osteom alacyę za sk u tek działania ferm entu nitrifikacyjnego.

F e rm e n t ten u zy sk an y ze krw i osteom alatyeznych osób

i w strzykiw any p s o m , m iał w yw oływ ać zm iany podobne do

rozm iękczenia kości.

W m oczu zaś osteom alatyków m iał

znaleść kw as azotowy, którem u przypisyw ał odw apnienie kości.

B adania w tym w zględzie F ehlinga, H o m e ra , W in k la

i T sehistow itscha okazały w ynik u jem n y co do obecności

we krw i chorych jak ieg o ś g rz y b k a w łaściw ego cierpieniu.

O becność zaś sam ego k w a su azotowego w moczu po

pierw sze naw et u osteom alatyków nie zawsze da się w ykazać

a tow arzyszy i in n y m cierpieniom j a k zapaleniu p łu c , w y­

siękom opłucnow ym i t. d.

Rozm iękczenie kości w ystępuje przew ażnie u kobiet

w w ieku średnim m iędzy 30. a 40. r. życia, wieloródek, ż y ­

ją cy ch w nędzy, po częstych a ciężkich porodach, połączo­

nych ze znaczną u tra tą k rw i i zadługiem karm ieniem .

W m ałej części w edług daw niejszych poglądów cierpią

na rozm iękczenie kości m ężczyźni. W eism ayr z W ied n ia zebrał

15 drukiem ogłoszonych p rzypadków m iędzy r. 1 8 6 1 —93,

sam dodał swój ja k o szesnasty, zw racając uw agę, że to pierw ­

szy w A ustryi.

Rzecz je d n a k d ziw n a, bo w powyżej przytoczonem

spraw ozdaniu szpitali w iedeńskich z r. 1892 naliczyć mogłem

9 m ężczyzn n a 34 ko b iet a więc blisko 1/ 3 całej sum y. V inay

w najnow sze to swem dziele zestawił 691 przypadków z ob-

serw acyi różnych autorów francuskich, gdzie średnio w yp ad a

stosunek m ężczyzn do kobiet rozm iękczeniem kości naw iedzo­

nych, j a k 1 :5 .

B ouehard opierając się na staty sty ce 360

obserw acyj podaje stosunek 1 :8 .

Co do w ieku, w k tó ry m k o b ie ty najczęściej ulegają

cierpieniu, podają autorow ie zgodnie czas m iędzy 25. a 40.

rokiem życia. P ojaw ianie się, osteoraalacyi przed 20. r. życia

należy do rzadkości, aczkolw iek i w ie k m łodszy nie je s t od

niej zupełnie w olnym . D urham i B eylard podają naw et blisko

7 % ; dokładne zaś opisy przebiegu praw dziw ej osteom alacyi

u osób m łodszych podali Jones, E lb en , H erm an.

Pierw sze objaw y cierpienia rozpoczynają się nieznacznie

bólam i najpierw w okolicy guza je d n e j lub obu kości kul-

szowych, przenoszą się następnie n a kości spojenia łonowe

i kość krzyżow ą, zajm ują następnie całą miednicę i p rzy b ie­

ra ją c h a ra k te r bólów t. zw. dolores osteocopi.

Bóle te nie

trw a ją ciągle, zw iększają się za ruchem , n aciskiem n a kości

a zawsze zaostrza je regularność.

In n y nieco ty p p rzy b iera rozm iękczenie kości niepoło-

gowe, j a k to byw a u m ężczyzn i u kobiet, k tó re nie rodziły.

Bóle biorą w tym razie początek w dolnej części krzyżów

i przechodzą w dalszym ciągu n a k latk ę piersiową. W dal­

szym przebiegu cierpienia bóle zajm ują kości długie k o ńczyn

dolnych i górnych.

P rz y dłuższem trw an iu cierpienia kości

zaczynają tracić n a swej tw ardości, stają s i ę , łam liw e lub

giętkie.

S kutkiem ciężaru sam ego, ciała m iednica zm ienia

swój prawidłowy, kształt, przedstaw iając znany obraz m ied­

nicy osteom alaoyjnej.

W ślad za m iednicą i stos k ręgow y

ulega zgięciu, wysokość zaś chorych znacznem u zm niejszeniu.

W skórze w ystęp u je przeczulica, o druchy pow iększają się.

Mięśnie przyczepiające się do m iednicy, stają się bolesne

i wczas bardzo w ystępuje, n a co L atzk o zw raca uw agę,

skurcz m ięśni przyw odzących (adductores) i m ięśnia podnoszą­

cego o d b y t (levator ani).

N adto pow iększa się pobudliw ość

nerw ow a (suscibilite nerveuse T rousseau, L asśgue), objaw iająca

się skurczam i i drganiem mięśni naw et p rzy dełikatnem doty­

k a n iu sk ó ry w m iejscach cierpieniem naw iedzonych. R ów no­

cześnie podupada odżyw ienie podkopując stan ogólny chorego;

w ystępują biegunki prow adzące do charłactw a.

S kutkiem

zniekształceń kośćca, zwłaszcza k la tk i piersiowej p rzy łączają

się dolegliwości ze stro n y serca i płuc w kształcie nieżytu

oskrzelowego, bicia serca, n ap ad u duszności.

Chorzy sk u tk iem ogólnej bolesności i osłabienia nie są

zdolni do ruchów , leżą ciągle na boku, dopóki gruźlica lub,

co częściej, zapalenie p łu c cierpień ich nie zakończy.

Rozpoznanie w późnych okresach choroby bardzo łatw o

i w prost rzu cające się w oczy, w pierw szych je d n a k począt­

k a c h naw et dośw iadczonym nie m ałe przed staw ia trudności.

Pom ieszać łatw o m ożna rozm iękczenie kości z chorobam i

rdzenia p acierzo w eg o , staw ów , lub sam ych kości. Z nane są

w literatu rze p rz y p a d k i, gdzie osteom alacyę b ran o za rw ę

kniszow ą, podagrę, zapalenie nerw ów , zapalenie rdzenia, w iąd

rdzenia lub h istery ę (R euz, H eddäus, W agner) i b ezsk u te­

cznie często naw et szkodliw e sam em u cierpieniu przedsię­

brano leczenie. P rzed błędnem rozpoznaniem ochronić m ogą

d okładne w yw iady i ścisłe badanie.

P o czątek bólów w czasie ciąży, zwolnienie ich lub ustą­

pienie po porodzie, pogarszanie się w czasie regularności k ażą

nie spuszczać z m yśli i rozm iękczenia kości.

Od cierpień

rdzenia i nerw ów , z którem i osteom alacya w sw ych począt­

kach dużo m a w spólnych objawów, pozw ala odróżnić usa­

dowienie się ow ych bólów na 1. lub 2. k rę g u lędźwiowym ,

na kości krzyżow ej i ogonow ej, kościach łonow ych i bole-

sność w zm agająca się znacznie za uciskiem n a te m iejsca.

W reszcie b ra k zm ian w czu ciu , w oddziaływ aniu n a p rą d

elektryczny, zm ian o d ży w czy ch , naczy n io ru ch o w y ch , b ra k

zboczeń funkcyi pęcherza i o d b y tn icy pozwolą po d o k ład -

nem

zbadaniu w y kluczyć cierpienia

nerw ów i

rdzenia

pacierzowego. W ątpliw ości w odróżnianiu od innych chorób

m ogą nasuw ać również obrzm ienia usadow ione w m iednicy

małej i ucisk ające lub zajm ujące nerw y tej okolicy. G uzy

9

te m ogą b y ć bądźto n a tu ry nowotworowej, bądź pozapalne

w częściach rodnych. T a k osteom alacya j a k i w yżej p rz y to ­

czone p rzy czy n y w yw oływ ać m ogą bóle w m iednicy m ałej

i niedow ład kończyn dolnych.

R ozstrzygać tu będzie przedew szystkiem badanie w e­

w nętrzne części ro d n y ch i m iednicy m ałej i zachow anie się

odruchów . W osteom alacyi n aw et w początkach o druchy b y ­

w ają pow iększone, g d y tym czasem wobec guzów now otw oro­

w ych w dolnej części rdzenia odruchy zn ik ają lub ulegają

osłabieniu.

R ozróżnienie osteom alacyi od gośćca przew lekłego sta ­

wów je st łatw e; daleko większe n ap o ty k a trudności odróżnie­

nie od dny, w czem tylko dłuższa obserw acya uchronić może

od błędu.

Ł atw o przychodzi w y k lu czy ć zm iany m iejscow e w k o ­

ściach n a tu ry zapalnej ostrej lub przew lekłej (gruźlica), k i­

łow ej lub prom ieniczej (aktinomycosis)'. N ie m ałe natom iast

trudności przedstaw iają w odróżnianiu now otw ory pierw otne

kości (m ięsaki lub naw et następow e zw yrodnienie rakow e,

lub w ielokrotny rdzeniak, myeloma m ultiplex). O ile pierw otne

ognisko rakow e gdziekolw iekbądź w u stro ju pozw ala i w k o ­

ściach podobną podejrzyw ać przyczynę, o ty le pierw otny

m ięsak niesłychane może przedstaw iać z początku trudności.

D la rd zeniaka zaś podał K ah ler objaw y c h a ra k te ry ­

styczne, k tóre nie pozw alają tego cierpienia pom ięszać z osteo­

m alacya. Z niekształcenia o g raniczają się do kości tułow ia,

b ra k u je kościom giętkości, siła m ięśni pozostaje nienaruszona,

bóle zaś w k ilk u m iejscach n a tej samej kości są n ad zw y ­

czaj gw ałtow ne.

R okow ano do niedaw nych czasów zawsze j a k n a jg o rz e j;

choroba sam a nie leczona prędzej lub później przy p raw iała

zawsze o śmierć. Czas trw an ia choroby obliczano n a 2 lata,

rzad k o n a 6 — 8. (Litzm ann).

O becnie zm ieniły się pog ląd y n a to c ie rp ie n ie ; rokow a­

nie też, choć nie we w szystkich p rzy p ad k ach , uległo zm ianie

n a lepsze.

D r Zenon Pelczar. Osteomalacya i t. d.

2

10

Leczenie polega przeclewszystkiem n a usunięciu stosun­

ków niehigienicznych, w k tó ry ch choroba pow stała, i n a po­

praw ieniu odżyw ienia chorych.

Z leków pierw sze m iejsce

zajm u ją fosfor, fosforany, woda w apienna, żelazo, kąpiele

słone, zabiegi o peracyjne w formie trzebienia lub podw iąza­

nia t r ą b e k , chloral i n arkoza chloroform owa.

N ajw iększy

procent w yleczeń p rzedstaw ia'obecnie trzebienie; dużo też na­

grom adziło się w tym względzie obserw acyj

naukow ych

(F ehling, P o rro , F ru zzi, M euringer, Th om, H o ffm an , E ise n ­

h a rt, Löhlein, E v erk e, B ossony B osen, Velits, Schram m , St.

B raun, H arajew icz i Podgórski i t . d.); natom iast L a tz k o w y ­

trzeb ił w je d n y m p rzy p ad k u zupełnie bezskutecznie. Z naczną

popraw ę lub w yleczenie po fosforze podają H a rtm an n , Binz,

M aas, Schnitze, B usch, B am berger, w najnow szych czasach

L atzk o , S tern b erg i Podgórski. S tern b erg podaw ał m iesią­

cami fosfor w edług fo rm u łk i:

PhospJiori

0 '0 5

Ol. jec. aselli 5 0 ' 00

co dziennie po łyżeczce i w 3 p rzy p ad k ach zupełne u zy sk a

w yleczenie.

F osforany poleca M ayer, fosforan cy n k u L epine. L ö h ­

le in , K ö h rer opisują dobre sk u tk i po kąpielach sło n y ch , do

czego też i j a swoje p ra g n ę , dołączyć obserw acye.

N ie roszczę sobie by n ajm n iej pretensyi, bym k w esty ę

całkow icie w y czerp ał i piśm iennictw o właściwe w y z y sk a ł n a ­

leżycie; wiele źródeł wcale nie było mi dostępnych. O bser­

w acye zaś moje, choć ja k o kąpielow e pozbaw ione są ścisło­

ści k lin ic z n e j, może je d n a k choć trochę p rzyczynią się do

zw rócenia baczniejszej u w ag i n a to cierpienie, k tó re widocznie

i w naszych stronach do rzadkości nie należy i nieraz może

ze szkodą dla chorego nie b y w a rozpoznaw ane. Nie chcąc

n użyć czy teln ik a przytaczam po k ro tce tylko historye chorób

w edług p o rz ą d k u , w ja k im chore przedstaw iły mi się do

leczenia.

I.

A. P., 1. 41 licząca, z D rohobycza, g r. kat., żona

szewca. P rz e b y ła k ilk a porodów, ostatni bliźniaczy przed 3

laty. Od tego czasu osłabienie, bóle w kościach a od k ilk u
m iesięcy zu p ełn a niem ożność chodzenia.

P rz y b ad an iu znaleziono zgięcie k ręg o słu p a (Icyphosis

c. scoliosi dextroversa) , m iednicę ścieśniona na b o k i, kości
łonow e dzióbowato k u przodowi w y stające, kość krzyżow a
w ysu n iętą rów nież k u przodowi.

M ięśnie kończyn dolnych

zanikło obok ogólnego bardzo złego odżyw ienia, skurcz w y­
bitn y przy ciąg aczy (adductores).

Bolesność b. znaczna przy

ucisku n a w szystkie kości, zw łaszcza m iednicy i m ostka.

O d ru ch y kolanow e wzmożone.

C hora całkiem chodzić nie

może. Prócz objawów znacznej niedokrew ności zm ian choro­

bow ych w innych organach nie znaleziono.

Polecono chorej kąpiele słone średniej m ocy (w w annie

6 k lg . soli), w ew nętrznie wodę w apienną ły żk am i w m leku.

Mimo przerw w k ąp an iu s ię , chora bowiem cierpiała

na krw otoki m aciczne, stan chorej o ty le u leg ł popraw ie po
20 k ą p ie la c h , że p o zb y ła się bó ló w ; pozostało jeszcze osła­
bienie, pomimo którego chora sw obodniejszym i cieszyć się

m ogła rucham i.

I I . F . F ., 1. 30 licząca, zam ężna Izraeli tk a z B aligrodu.

P rzed 10 laty pierw szy poród ciężki, drugi przed f>-eiu

laty. O dtąd d atu je się cierpienie.

C hora znacznie, ja k u trzy m u je, zm alała. M iednica ście­

śniona do tego stopnia, że obie części zstępujące kości łono­
w ych a w stępujące kulszow ych sty k a ją się praw ie ze sobą

t a k , że palec * z trudem zaledw ie w prow adzić można do

pochwy. Bóle bardzo m ocne, inne objaw y podobne j a k w tam ­
tym p rz y p a d k u ; chora zupełnie chodzić nie może.

Polecono

leczenie j a k wyżej , zw iększając je d n a k moc kąpieli aż do

12 klg. soli n a w annę.

Po k ilk u n a stu kąpielach poczęła chora sam a chodzić

o lasce i w dobrym stanie w róciła do domu.

I I I . S. B ., i. 40, Iz ra e litk a zam ężna z Z aleszczyk. P rz e ­

b y ła porodów 7, regularność obfita co 2 tygodnie.

Chorą

je st od 2 lat od czasu ostatniego porodu.

O braz cierpienia j a k powyżej, leczenie również. C hora

po 20 k ąp ielach opuściła zdrojow isko zupełnie zdrow a.

IV . K . T ., 1. 40 licząca, rz. k a t., zam ężna ze Skolego.

6 porodów le k k ic h ; po ostatnim przed dw om a la ty początek

cierpienia. Z niekształcenie m iednicy niebardzo w ybitne, n a ­
tom iast c h a ra k te ry sty cz n ą bolesność kości, o druchy kolanow e

znacznie pow iększone, niedow ład znaczny k o ńczyn dolnych.
Chora, podobnie j a k dwie pierw sze, chodzić nie może.

12

W y n ik 4-tygodniow ej k u ra c y i zadziw iający. C hora po­

z b y ła się w zupełności bólów, o d zyskała w ładzę w k o ń czy ­
nach d o ln y ch , n a b ra ła sił i w stanie zupełnie pom yślnym

w róciła do dom u.

V. D . Gr., 1. 40, Iz ra e litk a z Z abłotow a. C hora od la t 8 ;

pogorszenie znaczne po ostatnim porodzie przed 3-m a laty .
Z niekształcenie m iednicy i k la tk i piersiow ej znacznego stop­
nia.

K la tk a piersiow a k ró tk a, dolne żebra opierają się o li­

nie ościste kości biodrow ych, co dla chorej jest n a d e r boles-
nem . W y m ia r p ro sty w chodu m iednicy w ynosi zaledw ie

k ilk a centym etrów .

Chora je s t bardzo w yniszczona i n a siłach podupadła.
Polecono, j a k w pow yższych p rz y p a d k a c h kąpiele słone

ze 6 k lg r. soli co d ru g i dzień i wodę w apienną w ew nętrznie.

Poniew aż chora znosiła kąpiele dobrze, w zm ocniłem j e powoli

do 16 klg. soli.

Ju ż po k ilk u pierw szych kąpielach doznała chora ulgi

w b ólach, po dalszych odzyskała pew niejszy chód. A żeby
znieść choć trochę dolegliwości sk u tk ie m ocierania się żeber
0 linie ościste kości b io d ro w y ch , kazałem chorej m ało uży­
w ać ruchu, więcej leżeć n a w zn ak w pozycyi dobrze w yciąg­
niętej , p rz y chodzeniu zaś prostow ać się i podpierać n a

w ysokich laskach.

Cel w zupełności osiągnięto, choć ta k prostym i środ­

kam i. Chora w yprostow ała się zn a c z n ie ,. chód popraw ił się,
bolesność kości ustąpiła zupełnie.

V I. M , K ., 1. 36 licząca, Iz ra e litk a z D obrom ila, prze­

b y ła 8 porodów, chora od la t 3. Bóle w kościach d a tu ją się

od daw niejszych czasów ; od 3 la t dopiero poczęła doznaw ać
u tru d n ien ia w chodzeniu.

Chora, potrafi chodzić, choć z trudnością, ru c h y je d n a k

w szelkie połączone są z m ocnym i bólami, zw łaszcza w dolnej

części ciała. C hora nadto sk a rż y się n a częste bicie serca
1 przypadłości nerw ow e. P rz y b a d an iu znaleziono odżyw ienie

bardzo liche, zniekształcenie ograniczone ty lk o do m iednicy,
gdzie też najw iększa je s t bolesność. O druchy kolanow e w zm o­
żone, znaczna przeczulica skórna, bolesność za uciskiem obu

jajn ik ó w . W organach w ew nętrznych b ra k zm ian chorobo­

w ych.

Chora użyła 26 kąp ieli, o 6 do 16 k lg . soli n a wannę.

Podmiotowo czuła chora znaczne polepszenie, bóle u stą p iły ;
u trz y m a ła się tylko bolesność w okolicy ja jn ik ó w i stan
nerw ow y.

13

V II. J . M., 1. 33 liczącą, Izraelitk a, zam ężna, w yrobnica

z Jezierzan .

P rz e b y ła 5 porodów, ostatni przed 3-m a la ty i od tego

to czasu podaje początek cierpienia.

S k a rż y się n a bóle

w krzyżach, nogach i u tru d n ien ie chodzenia. P rz y b ad an iu

znaleziono u chorej z podupadłem odżyw ieniem sztyw ność

w obu kończynach dolnych.

Obie nogi przy ru ch ach bier­

n y c h bolesne, najw iększa bolesnośó w dolnej części k rzy ża

i za uciskiem na kości m iednicy. M iednica przedstaw ia obraz
m iednicy osteom alatycznej.

Spojenie łonowe bardzo ścieśnione k ą to w a to , ponad

niem przez pow łoki zwiotczałe w y b ad ać m ożna m acicę w y­

suniętą k u górze. B rzuch je s t obwisły sk u tk iem zbliżenia

się k la tk i piersiowej do m iednicy.

N arządy w ew nętrzne bez zboczeń. C hora u ż y ła kąpieli

18, po k tó ry ch stan po p raw ił się o ty le , że chodzić mogła

w ygodnie bez bólów i zadow olona opuściła zdrojowisko.

V III. I. H . 1. 43. licząca, z P rzem y śla, odbyła k ilk a

porodów, ostatni przed 4-m a laty. P oczątek cierpienia odnosi
do przeziębienia przed k ilk o m a laty, pogorszenia doznała po
ostatnim porodzie.

C hora dość dobrze odżywiona, tk a n k a podskórna dobrze

rozw inięta. P rz y badaniu znaleziono m ałe zm iany w k s z ta ł­

cie k o śćca, natom iast w ielką bolesnośó kości przy ucisku,
przeczulicę s k ó rn ą , odruchy kolanow e pow iększone, niedo­

w ład k o ńczyn dolnych. P rzypadłości żołądkow e, j a k odbijania

n a czczo i po jedzeniu, gniecenie p rzy p ełn y m żołądku, za­
p arcie stolca.

Polecono chorej wodę ze źródła B ronisław y na czczo

(źródło słono-gorzkie) i kąpiele słone mocniejsze.

Po 5-tygodniow ej k u ra c y i zn ik ły b ó le , stan żołądka

i je lit popraw ił się a chora w zupełnem zdrow iu pow róciła

do swego zajęcia.

I X . K . P . z B ronicy, 1. 52. r, k at. zam ężna, żona w ieś­

niaka.

R odziła 2 razy , regularność u stała przed 6 laty . C ier­

piąca od k ilk u lat, chodzić zaś nie może od k ilk u miesięcy,

P rz y b ad an iu znaleziono u osoby z m iernem odżyw ie­

niem sztywność k o ńczyn d o ln y c h , odruchy powiększone, bo­
lesnośó znaczna przy ruchach b iernych i czynnych i p rzy

ucisk u n a kości, zw łaszcza m iednicy i m ostka. N arządy we­
w nętrzne bez zm ian, biegunki.

Polecono chorej m akow iec, wodę w apienną i kąpiele słone.

14

Po 2-tygodniow em leczeniu c h o ra , k tó ra poprzednio

nieruchom o leżeć' b y ła zm uszoną a do kąpieli dać się wozić,, po­

częła odzyskiw ać w ładzę a po 23 kąpielach o tyle w róciła
do zdrowia, źe chodzić m ogła o lasce.

X .

H . M., 1. 35, zam ężna, Iz ra e litk a z W y żn icy (na

B ukow inie), rodziła k ilk a razy, chora od 2 lat.

Cierpienie ogranicza się do bolesności w kościach p rzy

wszelkich ru ch ach i do u tru d n ien ia chodu.

C horś bardzo niskiego wzrostu, niezm iernie w yniszczo­

na. M iednica typow o osteom alatycznie zm ieniona, stos pacie­
rzow y łukow ato w ygięty.

Chora z trudem opiera)ąc się na

dw u lask ach poruszać się może.

O bjaw om tym tow arzyszą

inne, w łaściw e zmięknie.]lia k o ści, k tó ry ch ju ż , b y u n ik n ą ć
pow tarzania się, nie przytaczam .

Po 36-dniowem leczeniu, w ciągu którego chora u żyła

24- kąpiel, doznała znacznej ulgi w swem cierpieniu. O dzy­
skała część sił, u stąp iły bóle a stan ogólny popraw ił się.

Je d y n a sty p rzy p ad ek ty czy ł się c h o re j, p acy en tk i D ra

Piecha, o której ogólne ty lk o otrzym ałem wiadomości.

M iała to b y ć chora w w ieku średnim z O a lic y i, p rz e ­

b y ła 7 porodów, cierpiąca ju ż lat k ilk a, u k tó rej je d n a k po
ostatnim porodzie w y stąp iły w ostry sposób objaw y zm ięk-

nienia kości. Po 6 — 7-tygodniowej, k u ra c y i m iało nastąpić

zupełne polepszenie.

Z bierając pokrótce w szystkie 11 przy p ad k ó w m ogę

pow iedzieć, źe m iałem do czynienia ze zm ięknieniem kości.

P rzem aw ia za tern: 1) początek cierpienia po porodzie

u ko b iet w ieloródek, w w ieku średnim (między 25 a 46 ro ­

kiem życia) żyjących w nędzy i stosunkach niehigienicznych.

2) P rzew lek ły przebieg cierpienia, k tó re trw ało od 2—

8 lat z rożnem n asilen iem , z pogorszeniem zaś zaw sze po

porodzie.

3) U sadow ienie się zm ian w kościach ta k co do bólów

j a k i zniekształcenia.

4) In n e objaw y, j a k przeczulica sk ó rn a , pow iększenie

się odruchów , niedow ład k o ń czy n d o ln y c h , skurcz m ięśni

przy ciąg aczy przy zupełnym b ra k u objaw ów zajęcia m ózgu

lub rdzenia.

R ozdzielenie chorych po różnych okolicach nie da się

ułożyć w żaden- wzór, k tó ry b y pozw alał m yśleć o ja k ie j en-

16

demii lu b przyczynie m iejscow ej.

W szy stk ie pochodziły ze

w schodnio-południow ej G alicyi, je d e n z B ukow iny. W sz y st­

k ie doznały po 4 — 8 tygodniow em leczeniu w T ru sk aw cu

znacznego polepszenia.

P ozbyw ały się m ianowicie bólów, odzyskiw ały w ładzę

w kończynach d o ln y c h , popraw iało się u nich odżyw ienie

i w ejrzenie a w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach ustępow ało naw et

po części zniekształcenie.

Z a całe leczenie słu ży ły u nich kąpiele słone śred­

niej mocy (6— 16 k lg . soli n a w annę stosownie do konsty-

tucyi chorej) o ciepłocie 27° — 29° R. po 1 5 — 30 m in u t co­

dziennie lub z przerw am i w m iarę, ja k chore je znosiły.

W ew nętrznie dostaw ały chore przetw ór w apniow y n a j­

prostszy i najtań szy , bo wodę w apienną łyżkam i stołowemi

w m leku.

D o przetw orów droższych i in n y ch sposobów le ­

czenia u ciekać się nie mogłem , ze względu na ubóstwo cho­

ry ch , k tó re nietyllto na lekarstw o, ale często i n a chleb co­

dzienny nie m iały.

Co do innych stosunków higienicznych, i w T ru sk aw cu

nie znajdow ały one idealnych.

Z a lichą cenę mieszcząc się

po dom kach w ieśniaczych, nie m ogły mieć ty ch w y g ó d , j a ­

k ic h w ym agał ich ciężki stan , i najczęściej o chłodzie i że­

braczy m chlebie o d byw ały leczenie, w spierane przez Z a k ła d

lub litościw szych gości.

Mimo to w yniki leczenia b y ły zdum iew ające.

Chore

ju ż po k ilk u k ąp ielach doznaw ały u lg i; około 2 0 k ąp iel zaś

w ystarczało, by j e uw olnić od bólów i w rócić im możność swo­

bodnego poruszania się, o co tym chorym najbardziej się roz­

chodziło.

Czy m am y tu do czynienia z polepszeniem ty lk o i chwi-

lowem zatrzym aniem się c ie rp ie n ia , czy zupełnem w ylecze­

niem, tru d n o m i n a razie rozstrzygać. Z b y t m ałą rozporzą­

dzam sta ty sty k ą i zbyt k ró tk im b y ł czas obserw acyi. W k a ż ­

dym razie poczuwam się do obow iązku zw rócić uw agę n a

ten ta k k o rzy stn y w pływ kąpieli słonych n a zm ięknienie k o ­

ści. Czy kąpiele słone m ają ja k i sw oisty w pływ n a osteomą-

16

laeyę, za śm iałem b y ło b y to przypuszczenie; praw dopodobnie

w pływ ają one korzystnie ty lk o przez popraw ę odżyw ienia

chorych, przez polepszenie i zwiększenie przem iany m ateryi.

P o d rażn iając w skórze zakończenia nerw ów (B eneke, Clemens)

pow iększają k ąp iele słone pro d u k cy ę ciepła obok zw iększe­

n ia w ydzielania bezw odnika węglowego.

Z w iększenie się to w łaśnie w ydzielania bezw odnika w ęg­

lowego św iadczy o większej przem ianie m a te r y i, przyczem

j a k to najnow sze w y k a z a ły b a d a n ia , nie białko, ale w ęglo­

w odany prędzej u leg ają rozpadow i, d a ją c ja k o ostateczny

p ro d u k t bezw odnik w ęglow y (Z untz, R öhrig).

B eneke, L ehm an i K ühne w y k a z a li, źe sk u tk iem k ą ­

pieli słonych zm niejsza się ilość dzienna m oczu, m ocznika

i fosforanów ziem nych, polepsza oddychanie, łak n ien ie, zw ię­

ksza się asy m ilacy a, czyli źe przysw ajanie przew yższa w y ­

dzielanie (K isch, K ühne).

Z aprzeczyć się tak że nie da, źe niepoślednią odgryw ają

rolę w leczeniu zm iana klim atu, świeże pow ietrze, zaprzesta­

nie ciężkiej p racy i popraw a stosunków higienicznych.

O pierając się n a d a n y c h , k tó ry ch mi piśm iennictw o

i m oje w łasne dostarczyły o b serw acje1, w ysnuć m ogę n astę­

p u jące w nioski;

1) Że zm ięknienie kości je s t częstszem , niż do niedaw ­

n y ch czasów utrzym yw ano.

2) Źe nie b ra k go i w G a lic ji, zw łaszcza wschodniej.

3) Że u p ad a m niem anie o endem icznem w ystępow aniu

cierpienia.

4) Że kąpiele słone w p ły w ają bardzo korzystnie i to

w k ró tk im stosunkow o czasie n a to cierpienie; że zatem za­

słu g u ją n a uw zględnienie w leczeniu zm ięknienia kości obok

fosforu i k a s tra c ji.