22

Farmakoterapia

Choroby gruczo³ów œlinowych

W jamie ustnej znajdują się ujścia wielu gruczołów, któ­
rych wydzielina tworzy ślinę (

saliva). Są to gruczoły śli­

nowe (

glandulae salivariae).

Do dużych parzystych gruczołów ślino­

wych zalicza się:

•

śliniankę przyuszną (

glandula parotis

),

•

śliniankę podjęzykową (

glandula

sublingualis

),

•

śliniankę podżuchwową (

glandula

submandibularis

).

Do małych nieparzystych i licznie roz­

mieszczonych gruczołów ślinowych

zalicza się gruczoły: warg, policzków,

języka, podniebienia (

glandulae labia­

les, buccales, molares, linguales, pala­

tinae

). Gruczoły te wydzielają śluz lub

surowiczy płyn bogaty w białko, albo

oba płyny równocześnie.

Do surowiczych zalicza się śliniankę

przyuszną i gruczoły językowe. Gru­

czoły śluzowe to gruczoły podniebien­

ne i językowe. Pozostałe są gruczołami

mieszanymi.

Ślinianka przyuszna

(

glandula parotis

)

otoczona jest mocną torebką łączno­

tkankową i leży w dole zażuchwowym

(

fossa retromandibularis

), tj. na boku gło­

wy; przed uchem i pod przednim brze­

giem mięśnia mostkowo­obojczykowo­

sutkowego (

m. sternocleidomastoideus

)

na gałęzi żuchwy (

ramus mandibulae

)

i na mięśniu żwaczu (

m. masseter

). Przez

śliniankę przechodzi nerw twarzowy.

Radykalne usunięcie ślinianki, np. z po­

wodu nowotworu złośliwego prawie

zawsze wiąże się z uszkodzeniem te­

go nerwu.

Z przedniej części gruczołu odchodzi

przewód wyprowadzający o przekro­

ju 3–4 mm i długości do 5 cm (

ductus

parotideus

), który przebija mięsień po­

liczkowy (

m. buccinator

) i uchodzi na

wysokości drugiego zęba przedtrzono­

wego górnego w brodawce (

papilla

salivaria

).

Ślinianka podjęzykowa

(

glandula sub­

lingualis

) jest najmniejszym gruczołem,

o długości 3–4 cm i wysokości 1 cm.

Ma kształt podłużny i leży po obu stro­

nach języka na mięśniu żuchwowo­gny­

kowym (

m. mylohyoideus

), wytwarzając

z błony śluzowej fałd podjęzykowy dna

jamy ustnej. Ma ona liczne ujścia (

ductus

sublinguales minores

) wzdłuż fałdu pod­

językowego (

plica sublingualis

). Część

z nich łączy się w jeden przewód pod­

językowy (

ductus sublingualis

).

Zdrowa ślinianka nie jest wyczuwalna

w czasie badania palpacyjnego.

Ślinianka podżuchwowa

(

glandula sub­

mandibularis

) leży między żuchwą i mię­

śniem dwubrzuścowym (

m. digastricus

)

oraz mięśniami: rylcowo­językowym

i gnykowo­językowym.

Przewód wyprowadzający (

ductus sub­

mandibularis

), długości około 5–6 cm,

uchodzi na brodawce (

caruncula sub­

mandibularis

) znajdującej się przyśrod­

kowo i ku przodowi u podstawy wędzi­

dełka języka (

frenulus linguae

).

Ślina

(

saliva

) jest płynem jasnym, prze­

zroczystym, o odczynie zasadowym,

wydzielanym w ilości 700–1000 ml na

dobę. Prócz wody i soli zawiera enzymy

– ptialinę, maltozę i oksydazę.

Wydzielanie śliny jest odruchowe.

Odruch może występować na po­

ziomie języka, nosa, błony śluzowej

zachyłku, przewodu pokarmowego.

Rolę w wytwarzaniu śliny odgrywa

także bodziec wzrokowy i słuchowy.

Wszelkie choroby błony śluzowej wy­

mienionych narządów powodują zmia­

ny w ilości wydzielanej śliny oraz w jej

składzie chemicznym.

Ostre zapalenie gruczołów ślinowych

(

sialoadenitis acuta

)

Zakażenie gruczołów wychodzi z ja­

my ustnej przez przewody gruczołów

ślinowych lub drogą krwionośną. Zaka­

żeniu sprzyja stan zapalny przewodów

lub kamień w gruczole, utrudniające

odpływ śliny lub zmniejszające jej wy­

twarzanie.

Ostre zapalenie ślinianki przyusznej

(

parotitis acuta

) występuje najczęściej

w chorobach zakaźnych, jak płonica,

grypa, dury, odra, zapalenie płuc, ma­

laria lub inne. Pierwotnym zapaleniem

jest świnka (

mumps v. parotitis epide­

mica

) – choroba zakaźna wywołana

przez wirus. Jest to obustronne zapa­

lenie i zwykle mija pomyślnie, ale nie­

kiedy powoduje powikłania w postaci

zapalenia opon mózgowych, błędnika

lub jąder (

orchitis

). Obrzęk zapalny

powoduje silne bóle promieniujące

do ucha, czasem następuje przebi­

cie ropy do przewodu słuchowego

zewnętrznego. Stwierdza się obrzęk

ujścia przewodu (

ductus parotideus

),

a przy ucisku na gruczoł wydobywa

się z brodawki w jamie ustnej ślina lub

ropa. Ogniska zapalne mogą ulec zro­

pieniu lub martwicy. Obrzęk gruczołu

powstaje nagle, gdy jest następstwem

zakażenia przewodu.

Zapalenie ślinianki podżuchwowej

występuje często razem z

zapaleniem

ślinianki podjęzykowej

(

sialoadenitis

submandibularis et sublingualis

) w na­

stępstwie zapalenia jamy ustnej. Zapa­

lenie obejmuje niekiedy tylko przewód

wyprowadzający

(sialodochitis

).

Różnicować należy z ostrym zapa­

leniem węzłów chłonnych szyjnych,

w którym nie są zajęte przewody

i z ropowicą dna jamy ustnej. Obu­

stronne ropne zapalenie ślinianek

przyusznych różnicować należy z epi­

demicznym zapaleniem ślinianek –

świnką. Stan zapalny z gruczołów

ślinowych podżuchwowych i pod­

językowych może przejść na prze­

23

Farmakoterapia

strzeń przygardłową i wzdłuż naczyń

szyjnych na podstawę czaszki. Może

się również rozwinąć posocznica.

W śwince podaje się sulfonamidy

i antybiotyki jako osłonę przed powi­

kłaniami, a także salicylany. Miejsco­

wo stosuje się okłady z 3% roztworu

ichtiolu. Zapobiegawczo u dzieci

narażonych na zakażenie można sto­

sować gammaglobulinę lub surowicę

ozdrowieńców przez 4–5 dni.

W bakteryjnym zapaleniu ślinianek sto­

suje się antybiotyki i sulfonamidy, okła­

dy wysychające oraz środki wzmaga­

jące wydzielanie śliny, takie jak płyn

Lugola czy gumę do żucia. Jeśli obrzęk

nie ustępuje i formuje się ropień, należy

go naciąć.

Przewlekłe zapalenie gruczołów

ślinowych (

sialoadenitis chronica

)

Najczęściej dotyczy ono ślinianki pod­

żuchwowej, a przyczyną jest zwykle

kamień w gruczole lub przewodzie,

który można stwierdzić badaniem rtg.

Sam gruczoł jest twardy i ma wielkość

śliwki. Szyja może być zapalnie zmie­

niona, dno jamy ustnej może także ulec

zropieniu. Stan zapalny ustępuje po

wydaleniu kamienia przez przewód.

Zdarzają się nawroty. Różnicować

należy z gruźlicą, nowotworami, za­

paleniem węzła chłonnego i ziarnicą

złośliwą.

Zmiany niezapalne gruczołów

ślinowych (

sialosis

)

Etiologia tych zmian nie jest jasna; mó­

wi się o zaburzeniach hormonalnych,

alergicznych, neurogennych, niedobo­

rach pokarmowych i złej przemianie

materii.

Chorobę Mikulicza

spotyka się rzad­

ko. Objawia się ona przewlekłym

obrzmieniem gruczołów łzowych

oraz ślinianek, co jest następstwem

nadmiernego rozwoju tkanki chłonnej

w gruczole. Na skutek tego wydzie­

lanie łez i śliny jest upośledzone lub

nawet zanika, prowadząc do wysy­

chania spojówek oczu i błony śluzo­

wej jamy ustnej.

Podaje się jod, arsen, a gruczoły na­

świetla się dawkami przeciwzapalnymi

promieni rtg. Czasami wykonuje się za­

bieg operacyjny. Leczenie zachowaw­

cze ogólne i miejscowe jest podobne

jak w ostrym zapaleniu. Jeśli zdarzają

się nawroty lub gdy w gruczole zalega

kamień, należy usunąć gruczoł (zwykle

podżuchwowy) operacyjnie.

Zapalenie swoiste gruczołów

ślinowych (

sialoadenitis specifica

)

Z trzech zapaleń swoistych: kiły, pro­

mienicy i gruźlicy, ta ostatnia jest spo­

tykana dość rzadko, pozostałe są roz­

poznawane wyjątkowo. Zapalenie

gruźlicze rozwija się prawie wyłącznie

jednostronnie w śliniance przyusznej

u dzieci wskutek zakażenia przecho­

dzącego z węzła chłonnego. Guz za­

palny może być ograniczony lub roz­

lany, zbity lub miękki i chełbocący; nie­

kiedy tworzy się przetoka na zewnątrz.

Objawy podmiotowe są zwykle skąpe,

czasem pojawiają się tylko nerwobó­

le nerwu trójdzielnego. Leczenie – jak

w gruźlicy innych narządów.

Na

zespół Heerfordta

składają się:

•

zapalenie błony naczyniowej oka,

•

zapalenie ślinianki przyusznej, zwy­

kle obustronne,

•

zapalenie nerwu wzrokowego oraz

porażenie nerwu twarzowego.

W leczeniu stosuje się preparaty kor­

tyzonowe oraz leki przeciwgruźlicze.

Zespół Gougerota­Sjögrena

to: suche

zapalenie rogówki i spojówki (

kerato­

conjunctivtis sicca

), brak wydzielania

śliny (

xerostomia

), wysychanie błon ślu­

zowych górnych dróg oddechowych

(

rhinopharyngitis sicca

) oraz trwałe

obrzmienie ślinianki przyusznej. Jest

to ogólna choroba układu chłonnego,

głównie w obrębie jamy ustnej i gru­

czołów łzowych, występująca zwy­

kle u starszych kobiet. Stwierdza się

także zmiany przewlekłe w stawach,

mięśniach, przewodzie pokarmowym,

śledzionie, wątrobie (marskość), w ukła­

dzie naczyniowo­sercowym i węzłach

chłonnych.

W leczeniu stosuje się hormony kory

nadnerczy, ACTH lub naświetlanie

promieniami rtg.

Nowotwory gruczołów ślinowych

Przeważnie dotyczą ślinianki przyusz­

nej.

Naczyniak ślinianki przyusznej

(

ha­

emangioma

) jest tworem wrodzonym,

sinoczerwonym, soczystym, zmniejsza­

jącym się pod uciskiem.

Chłoniak

(

lymphangioma

) jest podob­

ny do naczyniaka, ale skóra nad nim

jest zmieniona.

Gruczolak

(

adeno­

ma

) i

tłuszczak

(

lipoma

) spotykane są

rzadko.

Gruczolak wielopostaciowy

(

adenoma

pleomorphum

) należy do najczęściej

występujących nowotworów ślinianek.

Zwykle jest mały, rośnie wolno; nie­

kiedy jednak jego wzrost jest bardzo

szybki, guz jest twardy, a uciskając

nerw twarzowy może powodować

jego niedowład. Nazwa „wieloposta­

ciowy” pochodzi stąd, że stwierdza się

zarówno rozrost tkanki gruczołowej, jak

i tkanki łącznej. W guzie może też być

tkanka kostna oraz torbiele. Leczenie

polega na chirurgicznym usunięciu ca­

łego guza z torebką.

Rak ślinianki przyusznej

(

carcinoma

glandulae parotidis

) jest twardy i nie­

ruchomy, rośnie szybko i powoduje

przerzuty. Węzły chłonne okoliczne

są powiększone. Usuwa się go chirur­

gicznie. Radykalna operacja gruczołu

przyusznego powoduje często uszko­

dzenie nerwu twarzowego, czego

można uniknąć, jeśli tę część zabiegu

wykonuje się używając mikroskopu. Po

operacji naświetla się chorą okolicę

promieniami rtg, kobaltem lub radem.

prof. dr hab. Stanisław

Iwankiewicz – laryngolog