Kazimierz Szewczyk

Zakład Bioetyki, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Filozofia medycyny - wykłady

1

CZYM JEST FILOZOFIA?

Kultura zachodnia ujęcie filozofii zawdzięcza Pitagorasowi
(ok. 572-474)
Jest nim poszukiwanie istoty rzeczy (rzeczą też jest, np. ból
bądź szczęście, medycyna, lub nawet każdy z nas)
Istota rzeczy to jej miejsce w bycie, jej natura, funkcja,
znaczenie, sens (określenia te są synonimami)
Zastanów się: jaki jest sens twojego życia, miejsce w świe-
cie, zadania, jakie spełniasz?

2

CZYM JEST FILOZOFIA?

Poznawanie istoty rzeczy daje mądrość, czyli
Mądrość jest wiedzą o istocie rzeczy
Motywem poszukiwania istoty rzeczy jest pragnienie mą-
drości
Filozofa jest więc umiłowaniem (philo) mądrości (sophia)
Filozof natomiast jest tym, który mądrości pragnie.
Każdy z nas w tym znaczeniu powinien być filozofem
Co nie znaczy, że każdy z nas powinien być zawodowym fi-
lozofem

3

CZYM JEST FILOZOFIA?

1. Jest nauką, bo wyniki swoich badań ujmuje w pojęcia
Takim pojęciem jest „byt” czyli wszystko to, co jest
Pojęcia budują filozoficzny model (teorię, wizję) bytu
2. Jest najogólniejszą z nauk – uniwersalną dyscypliną opi-
sującą całość bytu. Pozostałe nauki są naukami szczegóło-
wymi

4

FUNKCJE (ZADANIA) FILOZOFII

3. Spełnia dwie funkcje:

a. poznawczą (teoretyczną)
b. praktyczną, spełnianą przez etykę (jakie postępo-

wanie jest etycznie słuszne, a jakie nie)
Funkcja poznawcza właściwa jest także naukom szczegóło-
wym
Funkcja praktyczna – wyłącznie filozofii

5

METAFIZYCZNY MODEL BYTU

W pełnej rozwiniętej postaci pojawia się u Platona (427-
347)
Zakłada realność praw fizycznych (Prawda), etycznych
(Dobro) i estetycznych (Piękno)
Prawda, Dobro i Piękno u Platona stanowią jedność (trój-
jednię)
Nadają one bytowi ład fizyczny, moralny i estetyczny, czy-
niąc z chaosu elementów Kosmos
Kosmos jest więc harmonijnym uporządkowaniem elemen-
tów (miejsc, funkcji)

6

METAFIZYCZNY MODEL BYTU

Prawa wyznaczają każdej rzeczy bytu miejsce w nim (czyli
zadania, istotę, naturę)
Wszystkie trzy rodzaje praw są poznawalne rozumem
Ludzie poznają prawa, a nie tworzą ich
Rozpoznając je kształtujemy wedle nich swoje życie, staje-
my się mikrokosmosem i zarazem ludźmi mądrymi
Współcześnie charakterystyczny przede wszystkim dla na-
uczania Kościoła katolickiego

7

NIEMETAFIZYCZNY MODEL BYTU

Obecne jego formy nawiązują do filozofii Fryderyka Nietz-
schego (1844-1900)
Byt jest dla nas chaosem
Porządkujące go prawa fizyczne, moralne i estetyczne są
wytworem ludzi
Nie ma obiektywnie istniejących, realnych Prawdy, Dobra
i Piękna
Nie ma obiektywnie wyznaczonego nimi miejsca i funkcji
rzeczy w bycie (ich sensu, natury)
Podobnie, jak prawa są one wytworem społecznym
Ostatecznymi instancjami odwoławczymi są zdrowy rozsą-
dek, poczucie sprawiedliwości i prawo stanowione
Charakterystyczny dla współczesnych światopoglądowo
zróżnicowanych demokratycznych państw prawnych

8

FILOZOFIA MEDYCYNY

Z filozofii ogólnej badającej istotę bytu wyodrębnia-
ją się dyscypliny dociekające istoty „rzeczy”, które
uważamy za ważne dla naszego życia, np.:

a. filozofia Boga
b. filozofia nauki
c. filozofia medycyny
d. od lat 60. ubiegłego wieku tanatologia filozo-

ficzna (Thanatos = bóg śmierci, śmierć)

9

CZYM SIĘ ZAJMUJE FILOZOFIA
MEDYCYNY?

1. Badania mieszące się w funkcji poznawczej filozo-
fii:
Problematyka natury (istoty) medycyny
Zagadnienia metodologiczne – analiza metodologii
stosowanej w diagnostyce i prognostyce, typy wyja-
śnień w niej stosowane
Antropologia filozoficzna – ujęcie istoty człowieka w
medycynie
Problematyka istoty, funkcji i metaforyzowania cho-
roby
2. Badania mieszące się w funkcji praktycznej filozo-
fii:
Etyka lekarska
Bioetyka

10

CZYM SIĘ ZAJMUJE FILOZOFIA
MEDYCYNY?

Odpowiedzi na teoretyczną i praktyczną problema-
tykę badawczą uzależnione są od przyjmowanego fi-
lozoficznego modelu bytu
Najmocniej ten wpływ zaznacza się w funkcji prak-
tycznej, mniej w teoretycznej, z wyjątkiem antropo-
logii i poszukiwań istoty medycyny

11

IATROS PHILOSOPHOS ISOTHEOS

Lekarz będący filozofem jest równy bogu

Hipokrates (469-399 pne.)

Współcześnie jest to szczególnie trafne ze względu
na:

Medykalizację zachodniej kultury
Lęk przed śmiercią (sięgający pułapu tanatycznej
trwogi)

12

MEDYKALIZACJA KULTURY

Lekarze przejęli „rząd dusz” – kształtują nasze lęki i
nadzieje, a także wzorzec moralny człowieka
Zmedykalizowana większość przejawów naszego ży-
cia
Przy ważniejszych momentach w życiu konieczna
obecność lekarza
Dylematy etyczne coraz częściej przeradzają się w
dylematy bioetyczne

13

METAFIZYCZNY MODEL BYTU
I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA

Aspekt teoretyczny (poznawczy):

Zdrowie jest definiowane jako harmonia uporządko-
wania elementów w Kosmosie, stąd:
Naturalnym stanem bytu, jako Kosmosu, jest stan
zdrowia
Elementy (=żywioły: ogień, woda, powietrze, ziemia)
mają przeciwstawne własności (ciepło, suchość, zim-
no, wilgotność)
Zaburzenie ich równowagi sprawia, że:
zaburzone są również funkcje poszczególnych rzeczy
świata (łącznie z ludźmi), stąd:
Stan zdrowia jest także stanem uporządkowania
funkcji poszczególnych rzeczy w bycie włączonych w
ład funkcji zapewniany trojjednią Prawdy, Dobra i
Piękna

14

METAFIZYCZNY MODEL BYTU
I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA

Aspekt teoretyczny (poznawczy):

Zdrowie w organizmach żywych jest równowagą hu-
morów (=płynów: żółci, czarnej żółci, krwi i flegmy)
Choroba stanowi zaburzenie tej harmonii (współcze-
śnie: homeostazy)
Ludzie, przystosowując się do chorego otoczenia,
tracą uporządkowanie humorów – jest to medycyna
adaptacyjna
Leczenie polega na przywracaniu równowagi humo-
rów (gimnastyka, dietetyka)

15

METAFIZYCZNY MODEL BYTU
I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA

Aspekt praktyczny (etyczny):

Lekarz grecki był „konserwatorem” ładu (harmonii,
porządku) w Makrosmosie i Mikrokosmosie (organi-
zmie ludzkim), stąd:
Jego zadaniem było utrzymywanie i przywracanie
zdrowia (ładu funkcjonalnego) w Makro- i Mikroko-
smosie
Jeśli nie mógł go wypełnić, bo chory umierał lub/i był
nieuleczalnie chory, musiał zaprzestać leczenia, po-
winien jedynie łagodzić jego ból.

16

METAFIZYCZNY MODEL BYTU
I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA

Aspekt praktyczny (etyczny):
Jako „konserwator” ładu był także pomocnikiem bo-
gów, szczególnie Asklepiosa, Hygei i Panakei
Dysponując autorytetem zakorzenionym w wiedzy
(filozoficznej) i sztuce lekarskiej oraz w sferze sa-
crum (świętości) urządzał życie chorym dla ich do-
bra
Stanowisko takie nazywamy paternalizmem (łac. pa-
ter = „ojciec”
Zwięzłym dokumentem etycznym greckich medyków
jest Przysięga Hipokratesa, stąd:
O tym okresie medycyny mówi się „medycyna hipo-
kratesowa”

NIEMETAFIZYCZNY MODEL BYTU I

17

BIOETYKA

Bioetyka analizuje etyczną stronę podejmowania de-
cyzji w systemie opieki zdrowotnej (zróżnicowanych
światopoglądowo demokratycznych państw praw-
nych)
Ze względu na to zróżnicowanie i dla demokracji, i
dla bioetyki właściwym odniesieniem filozoficznym
jest niemetafizyczny model bytu
Umowna data powstania bioetyki: rok 1970 – publi-
kacja książki Paula Ramsey’a Pacjent jest osobą

18

NIEMETAFIZYCZNY MODEL BYTU I
BIOETYKA

Bioetyka jest radykalnie antypaternalistyczna – ze-
rwanie z tradycją hipokratesową
Relacja lekarz – pacjent: zasada poszanowania auto-
nomii pacjenta
Demokratyzacja procesu podejmowania decyzji me-
dycznych:

szpitalne komisje etyczne
komisje etyczne na szczeblu profesjonalnych to-

warzystw

narodowe komisje etyczne (w Polsce nie ma)

19

KARTEZJUSZ ( 1596-1650) I MEDYCYNA

Kartezjańska metodologia

Zastąpienie modelu świata jako funkcjonalnie upo-
rządkowanej całości modelem świata mechanizmu
(mechanicyzm)
Makrokosmos i mikrokosmos (człowiek) są mechani-
zmami typu (nakręcanego) zegara, czy samochodu
Wyjaśniane naukowe jest wyłącznie wyjaśnianiem
przyczynowym, czyli przekazywaniem oddziaływa-
nia z jednego fragmentu materii na drugi (ze śrubki
na śrubkę w zegarze świata i człowieka)
Redukcjonizm: fizyka jest nauką, do której należy
sprowadzać inne dyscypliny jest fizyka
Medycyna u Kartezjusza to fizyka cała ludzkiego

20

KARTEZJUSZ ( 1596-1650) I MEDYCYNA

Antropologia
Człowiek to maszyneria ciała zasiedlona przez duszę
Maszynerię tę można rozkładać na części (organy,
tkanki, komórki)
Maszynerię tę można naprawiać, naprawiając jej
części, tak, jak się naprawia samochód
Funkcjonalna całość organizmu – mikrokosmos le-
karzy greckich – rozpada się na wielość części powią-
zanych oddziaływaniami przyczynowymi

21

KARTEZJUSZ ( 1596-1650) I MEDYCYNA

Antropologia

Transplantologa opiera się na mechanistycznej an-
tropologii
Do niej odwołuje się też definicja śmierci mózgowej,
– mózg, najczęściej jego pień, jest narządem („śrub-
ką”), kluczowym, jego obumarcie („zepsucie”) spra-
wia, że zepsuciu ulega całość cielesnej maszynerii –
ciągłość przekazywania ruchu z jednej części na dru-
gą (ciąg przyczynowy) ulega przerwaniu i organizm,
jako działająca całość, obumiera

22

KARTEZJANIZM I MEDYCYNA

Do medycyny wyjaśnianie przyczynowe wprowadza
dopiero Ludwik Pasteur (1822-1895)
Sformułował teorię specyficznej etiologii chorób –
każda choroba ma swoją specyficzną przyczynę
(właściwą tylko dla niej)
U niego przyczynami są „zarazki”
Szczepiąc udanie chłopca pogryzionego przez wście-
kłego psa „musnął naszą cywilizacje kuszącym doty-
kiem nieśmiertelności” (technologicznej nieumieral-
ności)

23

WADY MEDYCYNY KARTEZJAŃSKIEJ
(REDUKCJONISTYCZNEJ)

Teoria specyficznej etiologii chorób nie potrafi wyjść
poza jednoprzyczynowy (monokauzalny) model cho-
roby, tymczasem:
Większość chorób jest skutkiem wielu przyczyn, tak-
że o charakterze społecznym
Inaczej mówiąc zdrowie społeczeństwa (i obywateli)
zależy przede wszystkim od:

- poziomu wykształcenia społeczeństwa
- sprawiedliwości społecznej (rozpiętości pozio-

mu życia między najbogatszymi a najbiedniejszymi)

24

WADY MEDYCYNY KARTEZJAŃSKIEJ -
SUBSTANCJALIZACJA CHOROBY

Teoria specyficznej etiologii chorób i antropologia
kartezjańska doprowadziły do ścisłego złączenia
przyczyny choroby z jej skutkiem – samą chorobą
Złączenie powoduje zjawisko „substancjalizacji”
choroby (Edmund Biernacki) – chorobę traktuje się
jak samoistny, realny byt
Z pola widzenia medycyny znikają konkretni pacjen-
ci
Ich miejsce zajmują „zsubstancjalizowane” jednost-
ki chorobowe
Leczenie staje się walką z tymi abstrakcjami – a pa-
cjent „polem walki”
Zdrowie rozumiane jest jako przeciwieństwo choro-
by, i odwrotnie (negatywna definicja zdrowia)

25

WADY MEDYCYNY KARTEZJAŃSKIEJ -
IDEOLOGIA SZPITALNA

1. Wyleczenie choroby ważniejsze niż troska o pa-
cjentów – celem medycyny staje się coraz częściej nie
tyle zdrowie, ile życie, a często nawet samo przeżycie
chorego (nie ma pacjentów umierających są tylko
ciężko chorzy)

2. Zapewnienie zdrowia jest zadaniem ekspertów –
przede wszystkim lekarzy walczących z chorobami
(mnożenie specjalistów od chorych „części” organi-
zmu i chorób)

3. Śmierć jest najgorszą rzeczą jaka człowieka może
spotkać, jest bowiem przegraną w walce z chorobą
lekarza, medycyny, cywilizacji i samego chorego.

26

FUNKCJONALNY MODEL CHOROBY

Nazywa się go także systemowym
Nawiązuje do hipokratejskiej koncepcji zdrowia i
choroby
Chorobą jest zaburzenie równowagi (homeostazy) w
systemie
Systemami są: ekosystem ziemski i systemy, jakimi
są poszczególne organizmy, systemem jest także kul-
tura
Przykładem zaburzenia w kulturze jest naruszenie
równowagi kształtujących ją wartości, np. odpoczyn-
ku, czasu wolnego na rzecz kariery i sukcesu
Jednostki przystosowując się do zaburzonego eko-
systemu czy systemu kulturowego, zaburzają własną
homeostazę
Choroba jest początkiem drogi ku zdrowiu, a nie
jego przeciwieństwem
Groźne są szybkie i duże zmiany systemów nadrzęd-
nych wobec systemów jednostkowych, przede
wszystkim kultury

27

FUNKCJONALNY MODEL CHOROBY

Chorobę i zdrowie rozumie się kategoriach funkcji
Funkcją choroby jest zmiana w systemie, umożliwia-
jąca jego rozwój
Funkcją zdrowia jest odbudowa zaburzonej równo-
wagi
Zdrowie w wymiarze indywidualnym i epidemiolo-
gicznym – zdolnością do przystosowywania się do
zmieniających się systemów nadrzędnych
W wymiarze ewolucyjnym – zdolnością do rozwoju,
zmian i do odbudowywania równowagi; wymiar ten
dotyczy organizmów, kultury, ekosystemów, a nawet
ekosystemu ziemskiego
Leczenie polega także – i przede wszystkim – na le-
czeniu systemów nadrzędnych
Profilaktyka – przede wszystkim na moderowaniu
szybkości i zasięgu zmian w tych systemach

28

FUNKCJONALNY MODEL CHOROBY

Stosuje pozytywne definicje zdrowia, wyjąwszy defi-
nicję daną po II wojnie przez Światową Organizację
Zdrowia:
Zdrowie to pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i
społeczny, a nie tylko brak choroby czy niepełno-
sprawności
Jest zbyt szeroka
Stanowi przejaw skrajnej medykalizacji wszystkich
przejawów ludzkiej aktywności

29

METAFORYZACJA CHOROBY

Spotykana w obu modelach
Jest nadawaniem sensu chorobie i cierpieniu, innego
niż wyłącznie biologiczny
Metaforyzacja adamicka – choroba, cierpienie jako
kara
Metaforyzacja hiobowa – choroba, cierpienie jako
wyróżnienie
Współcześnie częste złączenie obu metaforyk:

choroba jest karą prowadzącą jednakże do cze-

goś pozytywnego, np. lepszego zrozumienia i popra-
wy własnego życia.

30

WSTĘP DO TANATOLOGII

Dwa wzorce śmierci podstawowe dla zachodniej kul-
tury:

1. Śmierć oswojona:

poprzez akceptację przez ludzi

poprzez rozbudowany rytuał społeczny umiera-

nia i pochówku
Śmierć jest tu naturalnym kresem życia

Wzorzec przetrwał do początków XX wieku, w kra-
jach biedniejszych i katolickich dłużej; w Polsce do
lat 60. ubiegłego stulecia

31

WSTĘP DO TANATOLOGII

Dwa wzorce śmierci podstawowe dla zachodniej kul-
tury:

2. Śmierć na opak (bądź zdziczała, jako przeciwień-
stwo oswojonej). Na opak, gdyż w przeciwieństwie
do ś. oswojonej:

wypieramy ją ze świadomości
nie mamy już rytuałów umierania i śmierci
większość ludzi umiera w szpitalu
w samotności
nie wiedząc o tym, że umiera

32

WSTĘP DO TANATOLOGII

2. Śmierć na opak (zdziczała):

medycyna i kultura generalnie nie akceptują

śmierci, traktując ją jako śmiertelnego wroga życia

w Polsce popularny jest tzw. przywilej terapeu-

tyczny, sięgający tradycji hipokratesowej:

dla dobra umierającego lekarz może go

okłamywać i nie informować o stanie terminalnym
Jednak kiedy chory żąda prawdy, Kodeks etyki lekar-
skiej i prawo nakazują jej przekazanie pacjentowi
ś. na opak jest charakterystyczna dla ideologii szpi-
talnej
nieakceptacja śmierci i walka z nią i dążenie do tech-
nologicznej nieumieralności staje się coraz bardziej
kosztowne:

w wymiarze egzystencjalnym – wzrost lęku tana-

tycznego, samotność umierania, wzrost cierpienia i
bólu związanego z agresywną terapią

DĄŻENIE DO SPOKOJNEJ ŚMIERCI

33

Jest pełnoprawnym celem medycyny
stanowi odpowiedź na śmierć zdziczałą

Spokojna śmierć to umieranie i śmierć:

a. pod wszechstronną opieką fachowców – leka-

rzy, pielęgniarek, psychologów, duchownych. Wraz z
wiekiem umierającego pacjenta wzrasta rola opieki
psychologicznej i duchowej.

b. Bez bólu i cierpienia, jeśli to tylko możliwe.
c. W otoczeniu bliskich, jeśli to tylko możliwe.

Dla pacjentów wszystkich grup wiekowych nieoce-
niona jest obecność rodziców.

Spokojna śmierć to umieranie i śmierć:

34

d. w której fachowcy, chory i jego bliscy nie ne-

gują faktu umierania. Innymi słowy, od wieku, w
którym dziecko jest w stanie zrozumieć fakt umiera-
nia powinno wiedzieć, że umiera. Nie wolno tego za-
tajać także przed rodzeństwem umierającego pa-
cjenta.

e. w której fachowcy i bliscy nie walczą z nią,

lecz towarzyszą choremu w umieraniu – są z nim, a
nie obok niego.

Dążenie do spokojnej śmierci daje moralną pod-

stawę opiece paliatywnej/hospicyjnej.
Medycyna paliatywna (osłonowa) akceptuje śmierć i
dba o jakość kończącego się życia (umierania)

35