1

FILOZOFIA MEDYCYNY

WYKŁADY 2011

„Dylematy etyczne coraz częściej przeradzają się w dylematy bioetyczne”

prof. Kazimierz Szewczyk

Niniejsze opracowanie zawiera treści programowe wykładów prof. dr hab. Kazimierza Szewczyka, które
odbyły się 9 maja, 16 maja, 23 maja. Zawiera pięć ponumerowanych stron. Dla dobra nauki i bioetyki, niech
będzie ono nieodpłatną pomocą naukową.

METAFIZYCZNY MODEL BYTU I MEDYCYNA HIPOKRATESOWA

1. aspekt teoretyczny (poznawczy)

 zdrowie jest definiowane jako harmonia uporządkowanych elementów w

kosmosie, stąd naturalnym stanem bytu jako kosmosu jest stan zdrowia

 elementy (żywioły: ogień, woda, ziemia, powietrze) mają przeciwstawne

właściwości (ciepło, zimno, wilgoć, susza)

 zaburzenie ich równowagi sprawia, że zaburzone są funkcje poszczególnych

rzeczy świata (łącznie z ludźmi), więc stan zdrowia jest także stanem
uporządkowania funkcji poszczególnych rzeczy w bycie włączonych w ład
funkcji zapewniany trójjednią Prawdy, Dobra i Piękna

 zdrowie w organizmach żywych jest równowagą humorów, czyli płynów:

żółci, czarnej żółci, krwi i flegmy

 choroba stanowi zaburzenie owej harmonii (współczesne określenie –

homeostazy)

 ludzie przystosowując się do chorego otoczenia tracą uporządkowanie

humorów – medycyna adaptacyjna

 leczenie polega na przywracaniu równowagi humorów (gimnastyka, dietetyka)

2. aspekt praktyczny (etyczny)

 lekarz grecki był konserwatorem ładu (harmonii i porządku) w

Makrokosmosie i Mikrokosmosie, (czyli człowieku)

 jego zadaniem było utrzymywanie i przywracanie zdrowia
 jeśli nie mógł go wypełnić, mógł odstąpić od łóżka chorego
 jako konserwator był pomocnikiem bogów Asklepiosa, Hygei, Panagei
 dysponując autorytetem zakorzenionym w wiedzy i sztuce lekarskiej oraz w

sferze świętości (sacrum) urządzał życie chorym dla ich dobra; to stanowisko
określa się mianem paternalizmu (pater – ojciec)

 zwięzłym dokumentem etycznym greckich medyków jest tzw. „Przysięga

Hipokratesa” (od XIX wieku się jej nie składa)

2

NIEMETAFIZYCZNY MODEL BYTU I BIOETYKA

 bioetyka analizuje etyczną stronę podejmowania decyzji w systemie opieki

zdrowotnej zróżnicowanych światopoglądowo demokratycznych państw
prawnych

 ze względu na to zróżnicowanie i dla demokracji i dla bioetyki właściwym

odniesieniem filozoficznym jest niemetafizyczny model bytu

 umowna data powstania bioetyki: 1970r. – publikacja ksiązki Paula Ramsaya

„Pacjent jest osobą”

 bioetyka jest radykalnie antypaternistyczna – zerwanie z tradycją

hipokratesową

 relacja lekarz-pacjent opiera się na zasadzie poszanowania anatomii pacjenta
 demokratyzacja procesu podejmowania decyzji medycznych:

 szpitalne komisje etyczne, np. szpital Matki Polki w Łodzi
 komisje etyczne na szczeblu profesjonalnych towarzystw
 narodowe komisje etyczne (brak w Polsce)

KARTEZJUSZ (1596-1650) I MEDYCYNA

1. Kartezjańska metodologia

 zastępowanie modelu świata jako funkcjonowanie uporządkowanej całości

modelem świata mechanizmu (mechanicyzm)

 makrokosmos i mikrokosmos – człowiek jest mechanizmem typu nakręconego

zegara lub samochodu

 wyjaśnienie naukowe jest wyłącznie wyjaśnieniem przyczynowym, czyli

przekazywaniem oddziaływania z jednego fragmentu materii na drugi (ze
śrubki na śrubkę w zegarze świata i człowieka)

 redukcjonizm – fizyka jest nauką, do której należy sprowadzać inne dyscypliny
 medycyna u Kartezjusza to fizyka ciała ludzkiego
 antropologia: człowiek to maszyneria ciała zasiedlona przez duszę
 ową maszynerię można rozkładać na części
 maszynerię można naprawiać, dokładnie tak, jak samochód
 funkcjonalna całość organizmu, czyli mikrokosmos lekarzy greckich, rozpada

się na części powiązanych oddziaływaniami przyczynowymi

 na mechanistycznej antropologii opiera się transplantologia
 do niej odwołuje się również definicja śmierci mózgowej
 mózg jest narządem kluczowym, jego obumarcie sprawia, ze zepsuciu ulega

całość cielesnej maszynerii, ciągłość przekazywania ruchu z jednej części na
drugą (ciąg przyczynowy) ulega przerwaniu i organizm, jako działająca całość,
obumiera

 do medycyny wyjaśnienie przyczynowe wprowadza dopiero Ludwik Pasteur

(1822-1895)

 sformułował teorię specyficznej etiologii chorób – każda choroba ma swoją

konkretną przyczynę, właściwą tylko dla niej

 wg Pasteura przyczynami są „zarazki”
 szczepiąc pomyślnie chłopca pogryzionego przez wściekłego psa „musnął

cywilizację kuszącym dotykiem nieśmiertelności” (w sensie technologicznym)

3

2. Wady medycyny kartezjańskiej (redukcjonistycznej)

 teoria specyficznej etiologii chorób nie potrafi wyjść poza jednoprzyczynowy

(monoklauzalny) model choroby

 większość chorób jest skutkiem wielu przyczyn, także o charakterze

społecznym

 zdrowie społeczeństwa, (czyli obywateli) zależy od poziomu wykształcenia

społeczeństwa i sprawiedliwości społecznej, czyli rozpiętości życia pomiędzy
najbogatszymi a najbiedniejszymi

3. Substancjalizacja choroby

 teoria specyficznej etiologii chorób i antropologia kartezjańska doprowadziły

do ścisłego złączenia przyczyny choroby z jej skutkiem – samą chorobą

 złączenie powoduje zjawisko „substancjalizacji” choroby (Edmund

Biernacki), chorobę traktuje się jako samoistny, realny byt

 z pola widzenia znikają konkretni pacjenci, ich miejsce zajmują jednostki

chorobowe

 leczenie staje się walką z tymi substancjami, a pacjent „polem walki”
 zdrowie rozumiane jest jako przeciwieństwo choroby i odwrotnie

4. Wady medycyny kartezjańskiej – ideologia szpitala

 wyleczenie choroby ważniejsze niż troska o pacjenta – celem medycyny staje

się coraz częściej nie tyle zdrowie, ile życie, a często nawet samo przeżycie
chorego (nie ma pacjentów umierających, są tylko ciężko chorzy)

 zapewnienie zdrowia jest zadaniem ekspertów, przede wszystkim lekarzy,

walczących z chorobami (mnożenie specjalistów od chorych części organizmu
i chorób)

 śmierć jest najgorszą rzeczą, jaka człowieka może spotkać, jest, bowiem

przegraną w walce z chorobą lekarza, medycyny, cywilizacji i samego chorego

FUNKCJONALNY MODEL CHOROBY

 zwany również systemowym
 nawiązuje do hipokratesowej koncepcji zdrowia i choroby
 chorobą jest zaburzenie równowagi (homeostazy) w systemie
 systemami są: ekosystem ziemski i systemy, jakimi są poszczególne

organizmy, a także kultura

 przykładem zaburzenia w kulturze jest naruszenie równowagi kształtujących ją

wartości np. odpoczynku i czasu wolnego na rzecz kariery i sukcesu

 jednostki przystosowując się do zaburzonego ekosystemu kulturowego

zaburzają własną homeostazę

 choroba jest początkiem drogi ku zdrowiu, a nie jego przeciwieństwem
 groźne są szybkie i duże zmiany systemów nadrzędnych wobec systemów

jednostkowych przede wszystkim kultury

 chorobę i zdrowie rozumie się w kategoriach funkcji
 funkcja choroby jest zmiana w systemie umożliwiająca jego rozwój
 funkcją zdrowia jest odbudowa zaburzonej równowagi
 zdrowie – w wymiarze indywidualnym i epidemiologicznym – zdolnością do

przystosowania się do zmieniających się systemów nadrzędnych

4

 zdrowie – w wymiarze ewolucyjnym – zdolnością do rozwoju i zmian i

odbudowania równowagi, wymiar ten dotyczy organizmów, kultury,
ekosystemów, a nawet ekosystemu ziemskiego

 leczenie polega także i przede wszystkim na leczeniu systemów nadrzędnych
 profilaktyka – przede wszystkim na szybkości i zasięgu zmian w tych

systemach

 stosuje pozytywnie definicję zdrowia, wyjąwszy daną po II wojnie światowej
„Zdrowie to pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak
choroby czy niepełnosprawności” WHO
 stanowi przejaw skrajnej medykalizacji wszystkich przejawów ludzkiej

aktywności

METAFORYZACJA CHOROBY

 spotykana w obu modelach
 nadawanie sensu chorobie i cierpieniu, innego niż wyłącznie biologiczny
 metaforyzacja adamicka – choroba jako kara
 metaforyzacja hiobowa – choroba jako wyróżnienie
 współcześnie połączenie obu metafor
 choroba jest karą prowadzącą do czegoś pozytywnego, np. lepszego

zrozumienia i poprawy własnego życia

WSTĘP DO TANATOLOGII

Tanatos w mitologii greckiej był bogiem śmierci. Wyróżniamy dwa wzorce śmierci
podstawowe dla zachodniej kultury:

1. Śmierć oswojona

 poprzez akceptację przez ludzi
 poprzez rozbudowany rytuał społeczny umierania i pochówku
 śmierć jest naturalnym kresem życia

2. Śmierć na opak (zdziczała)

 wypierana ze świadomości
 brak rytuałów umierania i śmierci
 większość ludzi umiera w szpitalu, w samotności, nie wiedząc o tym, ze

umiera

 medycyna i kultura generalnie nie akceptują śmierci, traktując ją jako

śmiertelnego wroga życia

 w Polsce popularny jest tzw. przywilej terapeutyczny sięgający tradycji

hipokratesowej

 dla dobra umierającego lekarz może go okłamać i nie informować o stanie

terminalnym

 jednakże, kiedy chory żąda prawdy „Kodeks etyki lekarskiej” i prawo nakazują

jej wyjawienie pacjentowi

5

Dążenie do spokojnej śmierci
Jest to pełnoprawny cel medycyny i stanowi odpowiedź na śmierć zdziczałą. Cechy
charakterystyczne:

 pod wszechstronną opieką fachowców – lekarzy, pielęgniarek, duchownych,

(psychologów, konowałów, wiedźm wioskowych i szamanów – przyp. red.)
wraz z wiekiem umierającego pacjenta wzrasta rola opieki duchownej i
psychologicznej;

 bez bólu i cierpienia (jeśli to możliwe);
 w otoczeniu bliskich, dla dzieci megaważna obecność rodziców;
 w której fachowcy, chory i jego bliscy nie negują faktu umierania, innymi

słowy, od wieku, w którym dziecko jest w stanie zrozumieć fakt umierania,
powinno wiedzieć, że umiera, nie wolno tego zatajać także przed rodzeństwem
umierającego młodego pacjenta;

 w której fachowcy i bliscy nie walczą z nią, lecz towarzyszą choremu w

umieraniu, są z nim, a nie obok.

Dążenie do spokojnej śmierci daje moralną podstawę opiece paliatywnej czy hospicyjnej.
Medycyna paliatywna akceptuje śmierć.

finis