2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

1

Struktura społeczna.

Nierówności społeczne

Struktura społeczna

• Struktura: określony, mniej lub bardziej

wyraźnie powiązany ze sobą układ elementów.

• Analogia organiczna („anatomia”, budowa

społeczeństwa-systemu).

• Struktura społeczna:

– układ zależności, stosunków i dystansów

społecznych między jednostkami i grupami
społecznymi;

– konfiguracja relacji między pozycjami społecznymi.

Cztery aspekty/wymiary struktury

• Struktura normatywna

– Sieć relacji między regułami działania różnych osób

zajmujących różne pozycje.

• Struktura idealna

– Sieć relacji między przekonaniami i poglądami osób

zajmujących różne pozycje.

• Struktura interesów

– Szanse dostępu do społecznie cenionych dóbr osób

zajmujących różne pozycje.

• Struktura interakcyjna

– Formy komunikacji między osobami zajmującymi

różne pozycje.

Struktura społeczna w perspektywie

klasowo-warstwowej

• Odniesienie do struktury interesów.
• Poszczególne pozycje, zarówno jednostkowe jak

i grupowe związane są z przywilejami
i upośledzeniami (deprywacjami) wyznaczonymi
wg kryteriów społecznych (nie biologicznych).

• Pojęcie „stratyfikacji” („uwarstwienia”):

hierarchia społeczna; ustrukturowane
nierówności między różnymi kategoriami ludzi;
nierówny podział społecznie cenionych dóbr.

Różnice społeczne

a nierówności społeczne

• Podobieństwa i różnice między ludźmi.
• Podstawą nierówności społecznych są cechy

społeczne (nie indywidualne) jednostek, tj.
przynależność do określonych grup społecznych i
zajmowanie określonych pozycji społecznych.

↓

Nierówny (łatwiejszy lub trudniejszy) dostęp (szansa

dostępu) do cenionych społecznie dóbr.

Cechy społeczne leżące u podstaw

nierówności społecznych

– Płeć
– Rasa, pochodzenie etniczne.
– Religia.
– Wiek.
– Zawód.
– Stan majątkowy.
– Wykształcenie.
– Poglądy polityczne.
– …..

• Każde społeczeństwo inaczej wartościuje te cechy.
• „Grupy mniejszościowe” – kategorie społeczne

mające mniejsze udziały w korzyściach społecznych.

2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

2

Społecznie cenione dobra, generujące

nierówności społeczne

• Pożądane przez jednostki, zaspakajające ich ważne

potrzeby i aspiracje.

• Ograniczony zasób – nie starczy dla wszystkich.
• Trzy najważniejsze dobra społeczne:

– Bogactwo (dobra materialne)
– Władza
– Prestiż.

• Inne społecznie cenione dobra: wykształcenie, zdrowie.
• Każde dobro konstytuuje własną drabinę stratyfikacji.
• Zbieżność i rozbieżność między drabinami

stratyfikacyjnymi.

Następstwa położenia społecznego

• Podobne miejsce na drabinie społecznej może

implikować następujące cechy: podobny styl
życia i wzory konsumpcji (sposób ubierania się,
odżywiania, dbałość o ciało i zdrowie, sposób
spędzania wolnego czasu i wypoczynku), gusty
i upodobania, zwyczaje i obyczaje, poglądy
ideologiczne.

• Więź obiektywna mogąca stać się podstawą

więzi subiektywnej, wspólnoty jednostek
mających podobne interesy.

Ruchliwość społeczna

• Pionowa: awans lub degradacja społeczna.
• Wewnątrzpokoleniowa i międzypokoleniowa.
• Społeczeństwa zamknięte i otwarte.

Praktyki dyskryminacyjne ograniczające

ruchliwość społeczną

• Uniemożliwienie określonym kategoriom społecznym

(np. mniejszościom etnicznym, kobietom) dostępu do
pozycji wyższych we wszystkich dziedzinach życia
społecznego.

• Różny stopień ekskluzywności grup zawodowych

(kryteria i procedury przy dopuszczaniu nowych
członków).

• Ograniczenie lub zamknięcie dostępu do procedur

umożliwiających osiągnięcie wyższych pozycji
(ograniczenie szans edukacyjnych).

Cztery podstawowe systemy

stratyfikacji społeczeństw

1. Niewolnictwo

– Skrajna forma nierówności: niektóre jednostki

stanowią w sensie dosłownym własność innych.

2. System kastowy

– Zamknięty podział na kasty, sankcjonowany przez

hinduizm. Dziedziczenie przynależności kastowej.
Określone formy kontaktowania się członków
różnych kast.

Cztery podstawowe systemy

stratyfikacji społeczeństw

3. System stanowy

– Np. w europejskim feudalizmie. Feudalna

struktura społeczna składała się z warstw, które
miały wobec siebie różne zobowiązania i
uprawnienia. W Europie najwyższy stan
stanowiła arystokracja i szlachta, drugi stan –
duchowieństwo, trzeci stan (pospólstwo) –
chłopi, kupcy i rzemieślnicy.

2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

3

Cztery podstawowe systemy

stratyfikacji społeczeństw

4. System klasowy

– Klasa: wielka kategoria ludzi o podobnym statusie

ekonomicznym i w związku z tym określonym stylu
życia.

– O zróżnicowaniu klasowym decyduje poziom

zamożności oraz wykonywany zawód.

– Systemy klasowe bardziej elastyczne i otwarte niż

pozostałe systemy stratyfikacji.

• Przynależność klasowa nie jest dziedziczona w sensie

prawnym i zwyczajowym. Jest w dużej mierze
osiągnięciem jednostki.

Teoria klas K. Marksa

• Klasa to kategoria ludzi o podobnym stosunku do

środków produkcji.

• W społeczeństwie kapitalistycznym dwie główne klasy:

kapitaliści (właściciele fabryk, narzędzi, maszyn, itp.)
i robotnicy (proletariat).

• Dychotomiczny (biegunowy) schemat podziału

społecznego.

• Perspektywa konfliktowa: Relacje klasowe mają

charakter wyzysku.

• Konieczne zniesienie prywatnej własności

i stworzenie społeczeństwa bezklasowego,
komunistycznego.

Teoria stratyfikacji M. Webera (1)

• Podziały klasowe wynikają nie tylko

z posiadania/nieposiadania środków produkcji, ale
również z różnic ekonomicznych wiążących się z
pozycją rynkową jednostek, tj. ich kwalifikacjami,
decydującymi o rodzaju wykonywanej pracy.

• Poza czynnikami ekonomicznymi podstawą

stratyfikacji społecznej status społeczny (prestiż) oraz
dostęp do władzy.

• Bardziej złożony model analizy stratyfikacji

społecznej.

• Gradacyjny schemat podziału społecznego.

Teoria stratyfikacji M. Webera (2)

• Status odnosi się do różnic między kategoriami

społecznymi w zakresie szacunku czy też prestiżu,
jakimi inni darzą ich członków.

• W społeczeństwie tradycyjnym status determinowany wiedzą

posiadaną przez jednostkę, w społeczeństwach
nowoczesnych status wyraża się za pośrednictwem stylu
życia.

• Różny dostęp do władzy powoduje podziały na partie.

– Partia to grupa jednostek, które współpracują ze sobą, gdyż

mają podobne pochodzenie, cele i interesy. Partie mogą
odwoływać się do kwestii dotyczących różnych klas, np. religii
czy ideologii narodowych.

Struktura współczesnych społeczeństw

zachodnich

• Zawód jako najważniejszy czynnik pozycji społecznej jednostki,

jej szans życiowych i materialnego bezpieczeństwa.

• Zdaniem Johna Goldthorpe’a o przynależności klasowej

jednostki decyduje:

• sytuacja rynkowa (średnie zarobki, bezpieczeństwo

zatrudnienia i perspektywy awansu)

• sytuacja zawodowa (zakres kontroli, władzy

i autorytetu w pracy zawodowej).

• Model ten nie uwzględnia:

• jednostek ekonomicznie biernych (np. bezrobotni, studenci,

emeryci),

• „elit finansowych”, ludzi najbogatszych – nie odzwierciedla

znaczenia własności dóbr i majątku.

KLASA WYŻSZA

• Czy wciąż istnieje odrębna klasa wyższa, wyróżniająca

się stanem posiadania majątku i własności?

• „Bogaci” nie są grupą jednolitą – różne źródła

majątku.

• Klasę wyższą tworzą jednostki skupiające pieniądze

i władzę: najzamożniejsi oraz kadry kierownicze
wyższego szczebla („kapitaliści finansowi).

2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

4

KLASA ŚREDNIA

• Kategoria osób wykonujących różne zawody, od pracowników

sektora usługowego do nauczycieli i lekarzy.

• Określenie „białe kołnierzyki” odnoszone jest najczęściej do

pracowników zatrudnionych w sektorze publicznym, pracowników
administracji publicznej, ale również prawników, doradców
podatkowych, itp.

• Członkowie klasy średniej sprzedają swoją pracę umysłową (klasa

robotnicza – pracę fizyczną).

• Do klasy średniej należy dziś przeważająca część społeczeństw

zachodnich.

• Trudność w ścisłym ustaleniu granic klasy średniej.
• Zróżnicowanie klasy średniej.
• Do najszybciej rozwijających się profesji klasy średniej należą

zawody inteligenckie, kierownicze i administracyjne, a także zawody
związane z sektorem technik informacyjnych (wired workers).

KLASA ROBOTNICZA

• Pracownicy fizyczni.
• Określenie „niebieskie kołnierzyki” odnosi się

najczęściej do robotników wykwalifikowanych.

• Klasa robotnicza kurczy się.
• Hipoteza o upodabnianiu się klasy robotniczej do

klasy średniej („burżuazyjnienie”) – robotnicy
zarabiający jak przedstawiciele białych kołnierzyków
przejmą wartości, poglądy oraz styl życia klasy
średniej. Nie potwierdzono jej w badaniach
empirycznych.

UNDERCLASS (podklasa)

• Członkowie społeczeństwa znajdujący się na

samym dole drabiny społecznej.

• Fatalne warunki życia, brak stałej pracy,

bezdomność.

• Często związane z przynależnością do

nieuprzywilejowanych grup mniejszościowych
(np. mniejszości etnicznych).

• Osoby „zmarginalizowane”, „wykluczone”

z życia, jakie prowadzi reszta społeczeństwa.

Pojęcie wykluczenia społecznego

• Inaczej: społeczna eksluzja (social exclusion)
• Efekt różnego rodzaju upośledzeń społecznych, wskutek

których jednostka lub grupa nie może w pełni uczestniczyć
w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym
społeczeństwa, do którego należy.

– Zagadnienia: z czego jednostki (rodziny, grupy lub kategorie

ludzi są wykluczone, w jakiej sferze życia nie mogą
uczestniczyć, dostępu do czego są pozbawione, z jakiej
formy aktywności zmuszone są zrezygnować: czy dotyczy
to sfery konsumpcji, kultury, oświaty, zdrowia, polityki itd.

– Wykluczenie jednowymiarowe i wielowymiarowe

(skumulowane).

– Wykluczenie o charakterze przejściowym i utrwalonym.

Wykluczenie społeczne c. d.

• Wykluczenie występuje w każdym społeczeństwie.
• Problem słabości więzi, integracji i spójności społecznej.
• Wykluczenie związane z wiekiem, płcią, pochodzeniem

etnicznym i społecznym, miejscem
i lokalizacją w przestrzeni.

• Kategorie osób wykluczonych: ubodzy, bezdomni,

niepełnosprawni, narkomani, alkoholicy, osoby
długookresowo bezrobotne, przedstawiciele mniejszości
seksualnych, kobiety, osoby starsze, mieszkańcy wsi,
mieszkańcy biednych i zaniedbanych regionów.

• Zjawisko wykluczenia cyfrowego.

Charakterystyka klas w Polsce

Za E. Wnukiem-

Lipińskim, D. Markowskim

i W.

Derczyńskim można powiedzieć, że:

•

Klasę wyższą – przynajmniej w warunkach
polskich -

stanowiłby niewielki odsetek obywateli;

to establishment biznesowy, polityczno-
urzędniczy wysokiego szczebla państwowego i
samorządowego (W-wa, Kraków, Łódź, Wrocław,
Trójmiasto, Poznań, aglomeracja śląska...), także
popularni artyści, doradcy prawni i finansowi,
eksperci (elity kwalifikacji).

•

To ok. 2,5 – 3 proc. społecz.

2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

5

Charakterystyka klas w Polsce c.d.

• Klasa średnia

to średni i drobni przedsiębiorcy,

pozostała część inteligencji z wyższym wykształceniem,
rzesze najemnych pracowników umysłowych,
rzemieślników, właścicieli punktów handlowych i
usługowych, wykwalifikowani robotnicy rozwojowych
przedsiębiorstw (moto-, elektro-, budo-), właściciele
wydajnych gospodarstw.

To od 52 do 59 proc.

społeczeństwa.

• Klasa niższa

– rolnicy indywidualni (małorolni),

robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani słabo lub
źle prosperujących zakładów pracy, robotnicy rolni,
bezrobotni.

To od 43 do 38 proc. społeczeństwa.

• Underclass ?

Ideologie nierówności społecznych

• Pytanie, czy nierówności są sprawiedliwe?

– Ideologie elitarystyczne
– Ideologie egalitarne
– Ideologia merytokratyczna

Ideologie elitarystyczne

• Ideologie arystokratyczne.
• Przekonanie, że istnieją grupy, które z samej swojej

natury są „wyższe” od innych i dlatego muszą mieć
wyższą pozycję w społeczeństwie, co wyraża się w ich
całkowicie uzasadnionych przywilejach.

– Grupy te mogą być ukonstytuowane przez urodzenie

(arystokracja, wyższe kasty, dynastie królewskie); mogą
obejmować ludzi o szczególnych predyspozycjach,
talentach, mądrości, bliskości Boga (starszyzna plemienna,
duchowni, szamani).

– Ideologie rasistowskie i nacjonalistyczne – „wybrane” rasy i

narody.

Ideologie egalitarne

• Formułowane przez grupy nieuprzywilejowane

lub w ich imieniu.

• Sprzeciw wobec społecznych nierówności i

przywilejom grupowym.

• Postulat równości (w różnym zakresie).

Ideologia merytokratyczna

• Od ang. merit (zasługa)
• Nierówności są o tyle usprawiedliwione o ile są

efektem własnych zasług. Decydują o tym dwa
czynniki:

– Stopień własnego wysiłku, nakładu pracy, poniesionych

kosztów i wyrzeczeń, a także dysponowanie szczególnymi a
rzadkimi w społeczeństwie talentami, umiejętnościami lub
predyspozycjami.

– Wkład, jaki dana grupa wnosi do społeczeństwa jako

całości, stopień w jakim zaspokaja jego potrzeby, korzyści
czy satysfakcje, jakie jej działanie przynosi innym

• A zatem przywileje są wynagrodzeniem za własny

wysiłek i społeczną przydatność.

Teorie nierówności społecznych

• Funkcjonalna teoria stratyfikacji (K. Davis & W.

Moore)

• Teoria konfliktu

2013-01-12

dr K.Dzwonkowska-Godula

6

Funkcjonalna teoria stratyfikacji

• Nierówności społeczne są obecne w każdym społeczeństwie

→ teza, że są one konieczne i uniwersalne.

• Odwołanie do ideologii merytokratycznej.
• Uzasadnienie nierówności społecznych (dotyczących kategorii

zawodowych):

– Różna doniosłość funkcjonalna zawodów (przyczynianie się w różnym

stopniu do zaspokajania wymogów funkcjonalnych społeczeństwa);

– Różne zawody wymagają różnych zdolności, talentów, predyspozycji,

a także odpowiedniego kształcenia;

– Kształcenie oznacza ponoszenie określonych kosztów i wyrzeczeń;
– Aby skłonić ludzi do poniesienia kosztów i wyrzeczeń trzeba nagrodzić

ich szczególnymi przywilejami.

– Imperatyw funkcjonalny: trzeba zagwarantować obsadzenie ważnych

funkcjonalnie zawodów predysponowanymi i przygotowanymi
jednostkami.

Teoria konfliktu –

teoria akumulacji przewag

• Zjawisko dziedziczenia pozycji.
• Teoremat Mateusza: przywileje mają

tendencję do powiększania się, a upośledzenie
- do pogłębiania się (z upływem czasu bogatsi
będą jeszcze bogatsi, a biedni jeszcze
biedniejsi).