Podstawy wiedzy o panstwie

2CZ

ĘŚĆ

„Podstawy wiedzy o pa

stwie i prawie”

0. Historia, etymologia słowa „pa

stwo”.

Na okre

lenie instytucji, któr

dzisiaj nazywamy pa

stwem, u

ywano w historii ró

nych terminów. Staro

ytni

Grecy swoje miasta-pa

stwa nazywali – polis. W Rzymie za

stwo pojmowane jako gmina obywatelska

nazywane było – civitas, za

jako szersza wspólnota ludzka – respublica. Kiedy Rzym z pa

stwa miasta

przekształcił si

w pa

stwo o rozległym terytorium, a w jego obr

bie dokonały si

przeobra

enia ustrojowe z

republiki w cesarstwo, na oznaczenie tego pa

stwa przyj

ła si

nazwa – imperium. W

redniowieczu dla pa

stwa

o ustroju monarchicznym upowszechniły si

terminy od łaci

skiej nazwy regnum – regle, Reich, Regin, regno.

Terminem civitas lub respublica okre

lano natomiast pa

stwa – miasta. U

ywano równie

poj

cia terra (terze,

Land), co wskazywało na wzrost znaczenia władania ziemi

, jako czynnika decyduj

cego o posiadaniu władzy

stwowej. Na przełomie XV i XVI w. pojawia si

we Włoszech i stopniowo upowszechnia praktyka u

ywania

jednolitego terminu na okre

lenie pa

stwa – bez wzgl

du na ró

nice ustrojowe. Prekursorem okazał si

Machiavelli, który zaproponował termin stato (pochodz

cy od łaci

skiego – status – i u

ywanego wcze

niej jako

okre

lenie ustroju). Termin ten w okresie od XVI do WVIII wieku przyj

ł si

w Anglii (state), Francji (tat),

Niemczech (Staat). Termin pa

stwo w Polsce był ju

znany przed rozbiorami. Okre

lano nim wielkie ziemie

magnackie i najcz

ęś

ciej wi

zał si

ze słowem – pan, oznaczaj

cym tego, który panuje, włada. Dzisiejszego

znaczenia nabrał on na pocz

tku XIX wieku. Pojecie pa

stwo ma, wi

c pochodzenie rodzime (nie przyj

włoskiego - stato). Własne terminy posiadaj

równie

Rosjanie (gosudarstwo), Serbowie (dr

awa) i inni Słowianie

za wyj

tkiem Słowaków, Czechów (poj

cie stat). Nale

y jednak zauwa

, i

słowa od łaci

skiego status,

francuskiego tat, spolszczonego w XVIII do formy stan pochodz

takie dzisiejsze sformułowania jak: racja stanu,

(czyli pa

stwa), sekretarz stanu, trybunał stanu itd.

1. Definicja pa

stwa i jej elementy składowe.

•

Arystoteles „Pa

stwo to wspólnota równych, maj

ca na celu mo

liwie doskonałe

ycie, wspólnota zdolna do

samowystarczalno

ci”

•

G. Jellinek „Pa

stwo to wyposa

ona we władze samorodn

jedno

ść

zwi

zkowa osiadłych ludzi”

•

W. Lenin „Pa

stwo jest maszyn

do utrzymywania panowania jednej klasy nad drug

”

Bior

c pod uwag

szereg znacz

cych definicji pa

stwa wyst

puj

cych w polskim pi

miennictwie naukowym

ostatnich kilkudziesi

ciu lat, mo

na sformułowa

nast

puj

ca definicj

„Pa

stwo to globalna, terytorialna, przymusowa, hierarchiczna i suwerenna organizacja polityczna

społecze

stwa”

stwo jest organizacj

społecze

stwa, tzn. jest społeczn

grup

celow

, oparta o sformalizowane członkostwo

– obywatelstwo i wyposa

we władze publiczn

. Pa

stwo jest tylko jedna z organizacji społecze

stwa, a od

innych organizacji ró

ni si

szczególnymi elementami składowymi wyst

puj

cymi jednocze

nie:

• Pa

stwo jest organizacj

polityczn

Jej celem jest sprawowanie władzy, rz

dzenie lud

mi, kierowanie

społecze

stwem lub jego cz

ęś

. Pa

stwo niejako z natury jest taka organizacj

, a władza pa

stwowa jest

szczególnym przypadkiem władzy politycznej. Pa

stwo nie jest jedyn

organizacja polityczna – s

np. partie.

Jednak to ono jest głównym narz

dziem kierowania społecze

stwem. Pa

stwo jest organizacj

najbardziej

polityczn

ze wszystkich, jakie zna ludzko

ść

(A. Łopatka).

• Pa

stwo to organizacja globalna.

Obejmuje całe społecze

stwo (wszelkie klasy, warstwy i grupy społeczne)

danego kraju i tym ró

ni si

od innych organizacji. A przynale

ść

członka społecze

stwa do pa

stwa

przes

dzona jest zazwyczaj przez sam fakt urodzenia. Cała zbiorowo

ść

nale

żą

ca do pa

stwa to zbiorowo

ść

stwowa i stanowi ona nieodł

czny składnik pa

stwa.

• Pa

stwo ma charakter organizacji terytorialnej.

de pa

stwo w sposób konieczny zwi

zane jest z

okre

lonym obszarem – terytorium. Terytorium – wydzielony granicami obszar l

du, przyległy do

pas wód

morskich oraz przestrze

powietrzna nad obszarem l

dowym i morskim pa

stwa, a

do sfery przestrzeni

kosmicznej.

• Pa

stwo jest organizacj

przymusow

Po 1-wsze, przynale

ść

do pa

stwa ma charakter niedobrowolny (obywatelem staje si

przewa

nie w

momencie urodzenia i dzieje si

to bez jego woli). W innych organizacjach przynale

ść

jest przewa

nie

dobrowolna, mo

na do nich wst

i wyst

, nie przestaj

c by

członkiem danego społecze

stwa. W

przypadku pa

stwa jest to niemo

liwe.

Po 2-gie – przymus pa

stwowy i jego stosowanie ró

ni si

od innych form przymusu i charakteryzuje si

cechami:

←

Jest on skupiony - mog

go stosowa

tylko organy pa

stwowe i zgodnie z obowi

zuj

cym prawem

←

Jest sformalizowany – uj

ty w

le ramy procedur przewidzianych przez prawo

Jest legalny – zgodny z przepisami pa

stwo mo

e posłu

ró

nymi

←

rodkami przemocy fizycznej

(pozbawienie

ycia, mienia, wolno

ci), przy czym tylko organizacja pa

stwa jest do tego uprawniona. W celu

stosowania przemocy w imieniu pa

stwa powoływane s

specjalne organy pa

stwowe, niemaj

ce odpowiednika

w innych organizacjach społecznych. Przymus pa

stwa ogarnia swym zasi

giem wszystkie osoby znajduj

ce si

na jego terytorium.

• Pa

stwo jest organizacj

hierarchiczn

Aparat pa

stwowy ma struktur

wielopoziomow

. W jej ramach

funkcjonuj

instytucje, organy, wyspecjalizowane w realizacji okre

lonych zada

i korzystaj

ce z ró

nych

kompetencji. Aparat ten to po prostu ludzie podejmuj

cy decyzje w imieniu pa

stwa. Kompetencje s

rozdzielone

wg zasad hierarchii.

• Pa

stwo jest organizacj

suwerenn

stwo jest organizacj

najwy

, samodzieln

, niezawisł

. Pa

stwo

samodzielnie podejmuje decyzje i działania niezale

nie od innych podmiotów. Pa

stwo mo

e podejmowa

decyzje i działania, jakie chce, a ograniczone jest jedynie czynnikami faktycznymi (przyrodnicze / ekonomiczne)
lub politycznymi, które samo sobie nało

yło. Suwerenno

ść

przysługuje pa

stwu od chwili jego powstania, a wi

jest rzecz

nadan

i przejawia si

na płaszczyznach:

♣

Wewn

trznej – wszystkie podmioty na terytorium pa

stwa musza si

mu podporz

dkowa

♣

Zewn

trznej – pa

stwo układa swoje stosunki mi

dzynarodowe z innymi pa

stwami i organizacjami na

zasadzie równorz

dno

ci,

adne inne pa

stwo, czy organizacja nie mo

e – bez jego zgody – narzuca

stwo swojej woli i ogranicza

jego swobody.

2. Główne koncepcje genezy pa

stwa i współczesne sposoby powstawania pa

stw.

Kwestia pochodzenia pa

stwa jest bardzo zło

ona i niejednolita. Koncepcje dotycz

ce genezy pa

stw mo

emy

sklasyfikowa

w ró

ny sposób na podstawie wielorakich kryteriów. Dla naszych rozwa

istotnymi mog

dwie klasyfikacje:

1) Rozró

niaj

• Teorie, w których traktuje si

stwo jako twór istniej

cy wiecznie (gdzie społecze

stwo tam pa

stwo).

♣

Teoria teistyczna

♣

Teoria powstania pa

stwa w drodze naturalnego rozwoju

• Teorie, w których pa

stwo jawi si

jako twór historyczny powstały na okre

lonym etapie historycznego rozwoju

społecze

stwa, co zakłada okres przed pa

stwowy tego społecze

stwa.

♣

Teoria umowy społecznej

♣

Teoria podboju i przemocy

♣

Teoria rozwarstwienia klasowego

2) Wyró

niaj

• Teorie, które upatruj

przyczyn powstania pa

stwa w ró

nych – heterogenicznych – przyczynach zewn

trznych.

♣

Teoria teistyczna

♣

Teoria podboju i przemocy

• Teorie wskazuj

ce na wewn

trzne – autogeniczne – czynniki powoduj

ce powstanie pa

stwa.

♣

Teoria powstania pa

stwa w drodze naturalnego rozwoju

♣

Teoria umowy społecznej

♣

Teoria rozwarstwienia klasowego

Koncepcja teistyczna –

punktem wyj

cia tych teorii s

jeszcze czasy Staro

ytnego Wschodu i s

najwcze

niejszymi próbami wyja

nienia pochodzenia pa

stwa. Władza pa

stwowa wg koncepcji teistycznej

pochodzi od Boga. W niektórych uj

ciach koncepcji, Bóg wcielał si

w osob

władcy lub po prostu nim był i

któremu nale

ała si

boska cze

ść

. U

cenie władzy spełniało wa

ne funkcje – ideologiczne (wzmocnienie

legitymizacji władzy), jak i praktyczne (trudniej człowiekowi sprzeciwi

władzy boskiej ni

władcy-

człowiekowi). Paweł z tarasu,

w. Augustyn uwa

ali,

e ka

da władza pa

stwowa pochodzi od Boga.

Tomasz z Akwenu u

lił to twierdz

e od Boga pochodzi sama idea władzy, ale ka

de istniej

ce pa

stwo jest

dziełem ludzi. Skoro tak, nie ka

de pa

stwo musi by

stwem dobrym, bowiem istniej

i złe, którym mo

na i

nale

y si

przeciwstawi

Koncepcja powstania pa

stwa w drodze naturalnego rozwoju –

Arystoteles uwa

ał,

e pa

stwo nale

y do

tworów natury i

e człowiek z natury stworzony jest do

ycia w pa

stwie, okre

laj

c go istota polityczn

– a wi

tworz

w społeczno

ci politycznej. Naturalna droga powstania pa

stwa jako społecznej wspólnoty

wyra

a si

tym,

e kształtował si

ono od mniejszych wspólnot (rodziny, rody, społeczno

ci s

siedzkie) – do

wspólnoty pa

stwowej. Pa

stwo powstawało naturalnie odpowiadaj

c na potrzeby i wymogi człowieka.

Koncepcja umowy społecznej –

Do najwybitniejszych przedstawicieli tej grupy teorii, nale

eli 3 my

liciele XVII i

XVIII wieku – T. Hobbes (Lewiatan), J. Locke (Dwa traktaty o rz

dzie), J. J. Rousseau (Umowa społeczna). Cho

wnioski w/w w wielu wypadkach znacznie od siebie odbiegały, dostrzec mo

emy istotne podobie

stwa i cechy

wspólne. Generalnie mo

na stwierdzi

e przedstawiciele tej koncepcji tłumaczyli powstanie pa

stwa,jako

zjawiska historycznego - czynnikami społecznymi o charakterze wewn

trznym zaistniałym w trakcie rozwoju

pierwotnej wspólnoty, gdy wyczerpały si

liwo

ci trwania w stanie dotychczasowym pojawiły si

inne

potrzeby. Nowa sytuacja skłaniała do zawierania szczególnego rodzaju umowy pomi

dzy:

• Członkami społecze

stwa wzajemnie – umowa o zjednoczeniu si

• Członkami społecze

stwa i władc

– umowa o podporz

dkowaniu si

Zawieranie umowy nie było jednorazowym aktem, ale procesem historycznym przypominaj

cy zawieranie

kontraktu. Jednostki umawiały si

e przeka

żą

prawo rz

dzenia jednej osobie lub ciału zbiorowemu. Tre

umowy społecznej było, wi

c oddanie si

człowieka wraz ze swoimi uprawnieniami całej społeczno

ci – ka

oddawał si

całkowicie, wi

c wszyscy byli równi, a tym samym wolni. Umowa dotyczy wszystkich i wszystkich

ąż

e jednakowo. Przekształca tym samym wolno

ść

naturaln

w cywilizacyjn

Koncepcja podboju i przemocy –

stwo powstało jako rezultat podbojów jednych ludów – plemion – przez

drugie i stosowana przemocy przez zwyci

zców wobec zwyci

ęż

onych, aby utrzyma

ich w ryzach. Pa

stwo

utrwala

miało podporz

dkowanie zwyci

ęż

onej wi

kszo

ci, zwyci

skiej mniejszo

ci. Było, wi

c organizacja

zwyci

zców, którzy przy u

yciu przemocy rz

dzili podbitymi.

Koncepcja rozwarstwienia klasowego –

zwana koncepcja marksistowsk

, sformułowana została przez L. H.

Morgana (Staro

ytne społecze

stwo). Wg niego pa

stwo powstało w wyniku szeregu wewn

trznych przeobra

(głównie ekonomicznych), które dokonały si

dawniej jednorodnych społecznie, politycznie i ekonomicznie

społeczno

ciach rodowo-plemiennych wspólnoty pierwotnej. Nast

piły podziały, specjalizacja pracy. Wspólna

własno

ść

ust

puje miejsca prywatnej. Rozpocz

ł si

długotrwały proces podziału społecze

stwa na 2

antagonistyczne klasy. Bogatsza (posiadaj

rodki produkcji) i biedniejsz

, która chciała zmieni

niesprzyjaj

dla siebie sytuacj

. W takich warunkach, w celu zapewnienia korzystnego dla klasy posiadaj

cej,

układu sił - jak twierdzi Engels - wynaleziono pa

stwo, – co wyraziło si

w wyodr

bnieniu si

elity władzy

publicznej, wprowadzeniu podatków koniecznych do utrzymania rozwijaj

cego si

aparatu pa

stwowego,

stwowego tym aparatu przymusu.

Problem pa

stw to jednak nie tylko zagadnienie zamierzchłej historii, ale jest to kwestia czasów nowo

ytnych i

dotycz

ca zjawisk wieku XIX i XX – wtórne powstawanie pa

stw, lub powstawanie pa

stw nowych. Korzystaj

c z

przemy

A. Klafkowskiego mo

na stwierdzi

e w praktyce ostatnich 100 lat miały miejsce nast

puj

sposoby tworzenia si

nowych pa

stw:

• Wyzwolenie si

narodu z zale

ci od innego narodu zorganizowanego w pa

stwo, zwłaszcza w zale

kolonialnej; proces ten zwany dekolonizacj

zapocz

tkowano po I wojnie

wiatowej, a jego intensyfikacja

nast

piła po II wojnie by apogeum osi

ąć

w latach 60. Obj

ł głównie pa

stwa – Azji, Afryki. Dzi

ki temu

procesowi powstało najwi

cej nowych pa

stw.

• Oderwanie cz

ęś

ci terytorium okre

lonego pa

stwa i utworzenie na nim pa

stwa nowego (np. w 1971

Bangladesz, czy 1993 Erytrea).
• Podział pa

stwa na kilka nowych (1918 – Austro – W

gry, 1991 – Zwi

zek Radziecki).

• Poł

czenie kilku organizmów pa

stwowych w jeden (np. w 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i Słowe

ców,

czy w 1989 Zjednoczona Republika Federalna Niemiec)
• Utworzenie nowego pa

stwa na podstawie aktu prawa mi

dzynarodowego (dotychczas tylko raz – na podstawie

zgromadzenia ONZ w 1947 powstaje w 1948 pa

stwo Izrael)

3. Poj

cie formy pa

stwa i jej elementy składowe.

Poj

cie: forma pa

stwa powszechnie przyjmowane jest we współczesnych rozwa

aniach z zakresu nauki o

stwie, nawi

zuj

c do poj

cia formy pa

stwa wypracowanego przez nauk

XIX-wieczn

. Okre

lenie to

traktowane jest jako nadaj

ce si

do mi

dzyformacyjnej klasyfikacji pa

stw. Nie znaczy to jednak wcale,

e jest

ono przez poszczególnych autorów pojmowane w sposób identyczny.

Termin: forma intuicyjnie rozumiany jest jako kształt czego

. Słownik j

zyka polskiego wyja

nia,

e forma to

zewn

trzny kształt postaci, wygl

d czego

układ skoordynowanych elementów, struktura, ustrój, ale tak

e sposób

post

powania, bycia6. Słowo forma u

yte w odniesieniu do pa

stwa mo

e, wi

c oznacza

jego kształt, jego

struktur

, jego ustrój, jak równie

sposób jego Funkcjonowania. Wi

kszo

ść

spotykanych w literaturze przedmiotu

okre

formy pa

stwa wskazuje,

e jest to sposób sprawowania władzy w pa

stwie, sposób rz

dzenia w

stwie, sposobów urzeczywistniania pa

stwowego kierownictwa społecze

stwem, całokształt metod i

sposobów sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których nale

y władza pa

stwowa itp.9 Interesuj

rozumienie rozwa

anego terminu, jako formy, w jakiej zorganizowane jest wykonywanie władzy pa

stwowej

zaproponował M. Sobolewskiw. Szerokie uj

cie formy pa

stwa proponuje T. Langer, wskazuj

e na poj

cie to

składaj

cznie dwa elementy - element strukturalny i element funkcjonalny - pozwalaj

ce udzieli

odpowiedzi na pytania: jak władza w pa

stwie jest zorganizowana, jak władza w pa

stwie działa11. Na podstawie

głównie przemy

T. Langer a mo

na, wi

c przyj

ąć

e forma pa

stwa to sposób zorganizowania i sprawowania

władzy pa

stwowej. Analiza formy ka

dego pa

stwa powinna ukaza

:, na jakich zasadach zbudowany jest aparat

stwowy, jakie organy wyst

puj

ce w pa

stwie s

rozstrzygaj

ce dla całokształtu jego funkcjonowania, jakie s

reguły ich tworzenia, dokonywania zmian w ich składzie i rozwi

zywania, jakie s

wzajemne mi

dzy nimi

stosunki, jak kształtuj

stosunki mi

dzy pa

stwem a jednostk

, jaka jest terytorialna budowa pa

stwa itp.

Trzeba |>i/y/iu< /e sa. to kwestie kardynalnej natury. Obecnie wielu s

dzi,

e tak

doskonał

form

stwa jest

demokracja, gdy

jest to ideał, do którego ludzko

ść

ąż

y od wieków, a jednak ideału tego nie udało si

, jak

dotychczas, w pełni zrealizowa

. Poszukiwacze najlepszej formy pa

stwa jakby zapominaj

o uwagach

Machiavellego, który trafnie wskazywał,

e nie ma ustroju idealnego, przystosowanego do wszelkich zada

stwa, ale

e forma pa

stwa jest zale

na zada

, jakie pa

stwo ma do spełnienia.

Niezale

nie od pewnych ró

nic w definiowaniu poj

cia forma pa

stwa, obejmuje ł

cznie trzy i zwi

zane ze sob

elementy (trójelementowa koncepcja formy pa

stwa):

• Struktur

organów naczelnych i stosunki mi

dzy nimi, nazywane najcz

ęś

ciej w literaturze przedmiotu mianem

forma rz

du (rzadziej - for

ma rz

dów);

• Budow

terytorialn

stwa, zwan

zazwyczaj ustrojem terytorialnym (lub rzadziej - ustrojem prawnym

stwa);

• Zasady i metody sprawowania władzy pa

stwowej (rz

dzenia), okre

lane cz

sto tradycyjnie jako re

polityczny (czasem za

jako styl rz

dzenia).

Dwa pierwsze elementy formy pa

stwa - forma rz

du i ustrój terytorialny - odzwierciedlaj

aspekt strukturalny

władzy pa

stwowej, za

trzeci - re

im polityczny - odzwierciedla aspekt funkcjonalny. W pi

miennictwie

naukowym zwrócono uwag

e tych trzech elementów formy pa

stwa nie nale

y stawia

na jednaj płaszczy

nie,

nie nale

y traktowa

jako równowarto

ciowych12. Podlegaj

one, bowiem ró

nemu tempu zmian. Najbardziej

wra

liwy, podatny na zmiany jest re

im polityczny, mniej podatna jest forma rz

du, i stosunkowo najmniej - ustrój

terytorialny pa

stwa.

4. Forma rz

Poj

cie formy rz

du jako elementu formy pa

stwa odnosi

dziemy do dwóch grup zagadnie

1) struktury organizacyjnej naczelnych organów pa

stwowych,

2) wzajemnego układu stosunków pomi

dzy tymi organami.

Interesowa

, wi

c nas b

dzie, czy w strukturze organów naczelnych mamy do czynienia z jednym czy z wieloma

organami. W tym drugim przypadku konieczne jest ustalenie prawnej i faktycznej hierarchii ich wa

ci oraz

zasad wzajemnych relacji i zale

ci pomi

dzy nimi. Trzeba stwierdzi

e na tak rozumianej formie rz

du od

dawna koncentrowały si

zainteresowania badaczy, zwłaszcza konstytucjonalistów i dlatego tematyka ta jest

stosunkowo wszechstronnie przeanalizowana i opisana przez nauk

Z punktu widzenia formy rz

du (w podanym wy

ej znaczeniu) tradycyjnie dychotomicznie (dwudzielnie)

wyró

niano w nauce o pa

stwie (i czyni si

tak nadal) dwie formy ustroju organów naczelnych - monarchie i

republiki. Chocia

niektórzy autorzy skłonni s

odnosi

ten podział jedynie do historii14, to jednak w podr

czniku

wydaje si

celowe scharakteryzowanie tych dwóch form ustrojowych. Monarchia oznacza form

du, w której

najwy

pozycj

w pa

stwie zajmuje monarcha, reprezentuj

cy to pa

stwo na zewn

trz. Mo

e on wyst

powa

pod ró

nymi nazwami - król, ksi

ążę

, cesarz, car, szach, wezyr, faraon itp. Z monarchiami mamy do czynienia we

wszystkich - poza socjalizmem -formacjach społeczno-ekonomicznych. Wyst

puj

one tak

e współcze

nie.

Jeden z polskich autorów wskazuje,

e na pocz

tku lat 90. XX wieku były na

wiecie 24 monarchie, w tym 11 w

Europie15 (monarchii nie ma w Ameryce).

Monarchi

charakteryzuj

z reguły nast

puj

ce cechy:

• monarcha obejmuje władz

w drodze dziedziczenia (do wyj

tków nale

ały monarchie, gdzie był on wybierany -

w tych pa

stwach wyst

powały pewne rozwi

zania republika

skie),

• monarcha sprawuje swoj

władz

ywotnio,

• monarcha tradycyjnie skupia w swojej gestii pełni

władzy (kumulacja), cho

obecnie nierzadko dzieli władz

innymi organami (rozproszenie). Historia i współczesno

ść

stw zna kilka rodzajów monarchii, wyró

nianych z

uwagi na prawn

i faktyczn

władz

monarchy. Odró

nia si

, wi

c przede wszystkim (w czystej postaci):

1) monarchie absolutne (nieograniczone), w których monarcha skupia w swej gestii pełni

władzy pa

stwowej,

a wi

c jego władza nie jest ograniczona prawem. Licznych przykładów takich monarchii dostarcza historia

staro

ytno

ci i feudalizmu, ale mo

na je wskaza

tak

e współcze

nie (np. Arabia Saudyjska, Oman czy Brunea);

2) monarchie konstytucyjne (ograniczone), w których monarcha nie sprawuje pełni władzy; jego władza jest,
bowiem ograniczona prawem rangi konstytucyjnej na rzecz parlamentu, rz

du, s

dów. Zakres pozostaj

cej w

gestii monarchy ograniczonej władzy pa

stwowej mo

e by

ró

ny (wi

kszy lub mniejszy), a okre

la go prawo,

głównie konstytucja. Monarchiami konstytucyjnymi jest wi

kszo

ść

monarchii współczesnych (np. Belgia,

Holandia, Szwecja, Japonia, Bhutan, Kuwejt, Maroko). Szczególnym przypadkiem monarchii konstytucyjnej jest
monarchia parlamentarna, za przykład, której uznaje si

Wielk

Brytani

, (chocia

nie posiada ona konstytucji w

formie jednolitego aktu pisanego). W pa

stwie tego rodzaju władza monarchy ograniczona jest w sposób tak

daleko id

cy, i

trafnie wyra

a to formuła odnoszona do monarchy brytyjskiego: król panuje, ale nie rz

dzi.

Republika,

jako forma rz

dów, znana jest od czasów staro

ytnych wszystkim formacjom społeczno-

ekonomicznym. Sławnym prototypem republiki, do którego ch

tnie nawi

zywano w pó

niejszych czasach, była

Republika Rzymska. Z postulatem wprowadzenia republiki wi

ąż

e si

walka przeciw monarchicznej formie rz

dów,

w tym przeciwko absolutyzmowi monarszemu, toczona w Europie z ró

nym nasileniem pocz

wszy od XVII w.,

zwłaszcza za

w XIX w. W tym sensie republika mo

e by

uznana za form

du zwi

zan

z wielkimi zrywami

rewolucyjnymi czasów nowo

ytnych. Obecnie wi

kszo

ść

stw współczesnych ma republika

form

du.

Republika charakteryzuje si

zazwyczaj dwiema cechami:

• głowa pa

stwa, która mo

e mie

charakter jednoosobowy (prezydent) lub wieloosobowy (np. Rada Pa

stwa w

PRL, Dyrektoriat we Francji), wyłaniana jest albo w drodze wyborów, przy czym mog

to by

wybory powszechne

lub dokonywane przez parlament, albo w inny sposób (zdarzali si

jednak prezydenci, którzy nie byli przez nikogo

wybierani, ale wła

ciwie sami - głównie drog

zamachu stanu - „desygnowali" czy „namaszczali" siebie na ten

urz

d);

• głowa pa

stwa jest powoływana najcz

ęś

ciej na czas okre

lony (kadencj

), przy czym nierzadko wyst

puj

ograniczenia ilo

ci kadencji, które mo

e sprawowa

jedna osoba (np. obecnie w Polsce prezydent mo

sprawowa

urz

d maksymalnie przez dwie kadencje). Byli jednak i nadal istniej

tacy prezydenci, którzy w

sposób pozornie legalny sprawuj

swój urz

d do

ywotnio.

Bior

c pod uwag

społeczny charakter władzy w republice, wyró

nia si

tradycyjnie:

• republiki arystokratyczne, w których naczelne organy pa

stwowe powoływane s

przez w

grup

ludno

stwa, wyró

niaj

swoim „szlachetnym" pochodzeniem, bogactwem lub innymi cechami (taki charakter

miały np. Republika Wenecka, Republika Florencka, republika

skie wolne miasta hanzeatyckie), za

stwo

dba głównie o interesy tych w

skich grup;

• republiki demokratyczne, w których naczelne organy pa

stwowe sprawowane bezpo

rednio lub po

rednio

przez szerokie rzesze obywateli, a pa

stwo stara si

dba

o dobro wspólne (o tej formie ustrojowej b

dzie

głównie mowa w dalszych partiach podr

cznika). Wiele istniej

cych obecnie republik mo

na zaliczy

demokratycznych. Przez całe stulecia republika

ska forma rz

du uznawana była za bardziej post

pow

demokratyczn

od formy monarchistycznej (niektórzy autorzy nadal stoj

na takim stanowisku). We współczesnej

rzeczywisto

ci teza taka jest jednak nie do utrzymania. W istocie, bowiem

ycie polityczne niektórych monarchii

(np. europejskich czy japo

skiej) w niczym nie odbiega od poziomu post

powo

ci i demokratyzmu

obserwowanego w wielu pa

stwach b

cych republikami (w Europie czy w Ameryce), a nawet mo

na wskaza

szereg monarchii, które s

bardziej post

powe i demokratyczne ni

niejedna republika (np. monarchie

europejskie czy japo

ska w porównaniu z Republik

Kongo, Republik

Libijsk

czy KRL-D).

5. Ustrój terytorialny

Rozwa

c zagadnienia ustroju terytorialnego jako elementu formy pa

stwa wskazuje si

e zakres tej

problematyki, jest stosunkowo rozległy i obejmuje zwłaszcza nast

puj

ce kwestie:

•, na jakich zasadach ustrojowych opiera si

terytorialny podział pa

stwa?

• jak w rozwi

zaniach prawnych i w praktyce kształtuj

stosunki mi

dzy pa

stwem jako cało

a jego

ęś

ciami składowymi, znajduj

ce odzwierciedlenie zwłaszcza w podziale kompetencji pomi

dzy centralnymi

organami pa

stwa a organami istniej

cymi w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego wchodz

cych

w skład pa

stwa?

• które organy - centralne czy terenowe - reprezentuj

jednostki podziału terytorialnego pa

stwa i jakie s

ich

kompetencje?
• jak zbudowany jest system prawa w pa

stwie?

• jaki charakter - scentralizowany czy zdecentralizowany - ma struktura pa

stwa?

W nauce o pa

stwie za klasyczny ju

uzna

na dychotomiczny podział pa

stw, z uwagi na ustrój terytorialny,

na:
1) pa

stwa jednolite (zwane te

prostymi lub z łaci

ska unitarnymi),

2) pa

stwa zło

one, spo

ród których najcz

ęś

ciej spotykan

form

federacje.

Warto odnotowa

e problemy ustroju terytorialnego stały si

przedmiotem analizy naukowej dopiero w czasach

nowo

ytnych, w warunkach pa

stwa kapitalistycznego. Obecnie zagadnieniami tymi zajmuj

ró

ne dyscypliny

naukowe, zwłaszcza nauka o pa

stwie, prawo konstytucyjne, nauka o administracji publicznej.

stwo jednolite to najbardziej obecnie rozpowszechniona w

wiecie forma pa

stwa. Do grupy tych

stw nale

y tak

e Polska. Pa

stwo jednolite charakteryzowane jest najcz

ęś

ciej przez wskazanie

nast

puj

cych jego cech:

• w swojej budowie terytorialnej nie posiada cz

ęś

ci, które uzna

by mo

na za odr

bne organizmy pa

stwowe

(charakteryzuje si

wewn

trzn

unitarno

);

• jego jednostki podziału terytorialnego maj

charakter administracyjny, s

podporz

dkowane władzy centralnej i

nie maj

politycznej samodzielno

ci;

• jednolity w skali całego pa

stwa jest system organów istniej

cych w jednostkach podziału terytorialnego, które

na takich samych zasadach podporz

dkowane s

organom centralnym;

• jednolite (jedno) jest obywatelstwo tego pa

stwa, wykluczaj

ce obywatelstwo poszczególnych jednostek

podziału terytorialnego;
• jednolity jest w takim pa

stwie system prawny, tworzony głównie przez centralne organy pa

stwowe, ale tak

przez terenowe organy władzy publicznej.

Jednostki podziału terytorialnego w pa

stwach jednolitych nosz

ró

ne v (hrabstwo, prowincja, region, ziemia,

województwo, gmina itp.). Mog

kształtowane na podstawie ró

nych zasad organizacyjnych. Z tego powodu

ilo

ść

szczebli podziału terytorialnego mo

e by

w pa

stwie jednolitym, (chocia

tak

e w cz

ęś

ciach składowych

federacji) ró

na.

Autonomia terytorialna, (czyli wewn

trzne samorz

dzenie) polega na przyznaniu poszczególnym jednostkom

podziału terytorialnego i istniej

cym w nich organom pewnego, czasem nawet szerokiego i daleko id

cego

zakresu samodzielno

ci w podejmowaniu decyzji, dotycz

cych własnych I MI w. Ten zakres samodzielno

obejmuje równie

uprawnienie do stania norm prawnych o mocy ustawy, obowi

zuj

cych na obszarze autonomii i

podlegaj

cych wykonaniu przez odpowiednie organy egzekutywy istniej

ce w autonomii. Taki zakres własnych

uprawnie

ustawodawczych odró

nia autonomi

od samorz

du terytorialnego, który z zasady jest ograniczony do

wykonywania prawa. Na terytorium jednostki autonomiczna i funkcjonuj

, wi

c wła

ciwie dwa systemy prawne:

prawo stanowione przez centralne organy pa

stwa i prawo stanowione przez organy danej jednostki

autonomicznej, przy czym to drugie musi by

zgodne z tym pierwszym. Trzeba zwróci

przy tym uwag

e o

zakresie autonomii w ramach siwa jednolitego nie rozstrzygaj

organy jednostki autonomicznej, ale organy

centralne, z reguły w konstytucji. Autonomia oznacza, wi

c zawsze ograniczon

tylko samodzielno

ść

terytorialn

nie mo

e by

traktowana jak pełna niezale

ść

ęś

ci pa

stwa. Rozwi

zania autonomiczne, znane s

wielu

stwom jednolitym (taki jest np. status Grenlandii w ramach Danii czy Katalonii i Kraju Basków w ramach

Hiszpanii; przed II wojn

wiatow

autonomi

, w ramach Rzeczypospolitej, posiadał

sk).

stwo zło

one przybierało historycznie ró

posta

• unia personalna - stanowi lu

form

stwa zło

onego, gdy

czynnikiem wi

ążą

cym dwa lub wi

cej pa

stw

jest głównie osoba wspólnego monarchy lub wspólny dom panuj

cy. Pa

stwa zachowuj

odr

bne systemy

instytucji pa

stwowych i nie stanowi

jednego podmiotu prawa mi

dzynarodowego. Przykładem takiej unii mog

np. zwi

zki Polski z Litw

przed 1569 r. czy obecnie pa

stwa tzw. Brytyjskiej Wspólnoty Narodów;

• unia realna (nazywana czasem monarchiczn

konfederacj

) polega na tym,

e istnieje zwi

zek dwóch lub

cej pa

stw, zł

czonych nie tylko osob

wspólnego monarchy, ale dodatkowo tak

e podobie

stwami

ustrojowymi, niektórymi wspólnymi organami pa

stwowymi (np. władzy ustawodawczej i s

downiczej), niekiedy

innymi wspólnymi atrybutami pa

stwowo

ci (skarb, wojsko). W unii realnej pa

stwa wchodz

ce w jej skład

zachowuj

swój niezale

ny status prawno mi

dzynarodowy. Przykładem takiej unii mog

np. zwi

zki Polski z

Litw

od 1569 r. w okresie I Rzeczypospolitej;

• konfederacja, czyli zwi

zek pa

stw, to twór powołany w celu realizacji okre

lonych zamierze

. W zwi

zku z

tym istniej

organy konfederacji, ale sprawuj

one władz

za po

rednictwem organów pa

stw członkowskich, a

zi pomi

dzy władz

centraln

konfederacji i poszczególnymi cz

ęś

ciami składowymi s

ne i niezbyt liczne.

Konfederacja nie ogranicza prawnie suwerenno

ci pa

stw wchodz

cych w skład zwi

zku, niemniej pewne

funkcje zobowi

zuj

one wykonywa

wspólnie (za obecny przykład konfederacji uznaje si

powstał

na cz

ęś

dawnego ZSRR Wspólnot

Niepodległych Pa

stw). Konfederacje s

zazwyczaj nietrwałe: albo przekształcaj

stopniowo w federacje, albo rozpadaj

na zupełnie niezale

ne pa

stwa. Od konfederacji ju

tylko krok do

organizacji (podmiotów) mi

dzynarodowych (typu np. Unia Europejska), w których zwi

zek mi

dzy pa

stwami

jest jeszcze lu

niejszy;

• federacja, czyli pa

stwo zwi

zkowe, to najcz

ęś

ciej współcze

nie wyst

puj

ca forma pa

stwa zło

onego. W

literaturze podaje si

e pa

stw zło

onych jest około trzydziestu20. Wyst

puj

one w Europie (Niemcy, Austria,

Belgia, Szwajcaria, Rosja), w Ameryce (Kanada, USA, Meksyk, Brazylia) i na innych kontynentach (m.in. Indie,
Australia, Nigeria). Znamienn

cech

stwa federalnego jest zło

ono

ść

organizmu pa

stwowego, który składa

z jednostek (podmiotów) o znacznym stopniu niezale

ci prawnej i samodzielno

ci politycznej.

Niezale

ci tak zazwyczaj daleko id

cej,

e mog

one by

uznane za organizmy w pełni pa

stwowe. Pa

stwo

federacyjne stanowi swoisty rodzaj zwi

zku pa

stw, które cz

ęś

ciowo zrzekły si

swojej suwerenno

ci na rzecz

stwa federalnego. Samodzielno

ść

członków federacji bywa w poszczególnych federacjach - rozmaita.

stwo federalne okre

la struktur

terytorialno polityczn

członków federacji i podział uprawnie

władczych

dzy federacj

a cz

ęś

ci składowe. Władza pa

stwowa jest podzielona mi

dzy organy federacji a organy cz

ęś

składowych. Strategiczne dziedziny polityki pa

stwa, takie jak polityka zagraniczna, obronna i finansowa,

pozostaj

zazwyczaj zarezerwowane dla federacji, za

pozostałe nale

żą

do jej członków.

Formalne cechy federacji:

•

podmiotem prawa mi

dzynarodowego jest z reguły federacja, za

jej cz

ęś

ci i składowe s

pozbawione prawa

pełnego uczestnictwa w stosunkach mi

dzynarodowych oraz zazwyczaj pozbawione prawa secesji;

•

terytorium federacji nie jest pod wzgl

dem polityczno-administracyjnym jednolit

cało

, składa si

terytoriów podmiotów federacji o cechach pa

stwowo

•

podmioty federacji maj

własne wewn

trzne podziały terytorialno - administracyjne;

•

podmioty federacji posiadaj

władz

ustrojodawcz

i ustawodawcz

, tzn. maj

prawo uchwalania własnej

konstytucji i stanowienia - w ramach podziału kompetencji - ustaw obowi

zuj

cych na własnym terytorium,

które zgodnie z zasad

subordynacji (podporz

dkowania), musz

zgodne z ustawodawstwem

federalnym;

•

ęś

ci składowe federacji mog

mie

własne systemy organów pa

stwowych;

•

w federacjach istnieje instytucja podwójnego obywatelstwa - ka

dy obywatel federacji jest z reguły tak

obywatelem jednego z jej podmiotów;

•

Parlament w pa

stwie federalnym jest dwuizbowy, przy czym izba pierwsza reprezentuje interesy wszystkich

obywateli federacji, a izba druga interesy podmiotów federacji (np. Landtagi Landrat w RFN, Duma
Pa

stwowa i Rada Federacji w Rosji, Izba Reprezentantów i Senat w USA).

ród czynników, które sprzyjaj

kształtowaniu federalnego ustroju terytorialnego pa

stwa, wymienia si

zazwyczaj zło

ony skład narodowo

ciowo etniczny obywateli federacji. Federalizm ma by

sposobem słu

żą

cym.

Pokonywaniu kwestii narodowej (Rosja, Belgia). Trzeba jednak przyzna

, im- jest to sposób powszechnie

przyjmowany, bowiem istniej

stwa wielonarodowe o jednolitym ustroju terytorialnym (np. Turcja, Chiny, cz

ęść

stw afryka

skich). Z drugiej strony charakter federalny maj

stwa decydowanie jednorodne

narodowo

ciowo (Niemcy, Austria, Brazylia). W

ród innych czynników rozstrzygaj

cych o wyborze formy

federalnej i wskazuje si

na du

żą

wielko

ść

terytorialn

stwa, zwracaj

c uwag

e, poza Chinami, znaczna

ęść

wielkich obszarowo (i ludno

ciowo) pa

stw jest federacjami (np. Rosja, USA, Kanada, Australia, Indie).

Poszczególnych odniesieniu do poszczególnych pa

stw decyduj

, ł

cznie lub rozdzielnie, czynniki narodowe,

zykowe, religijne, historyczne i pragmatyczne. Trudno jest rozstrzygn

ąć

, czy federacja jest lepszym, czy

gorszym ustrojem terytorialnym od ustroju jednolitego.

6. Re

im polityczny

W literaturze przedmiotu preferuje si

zamienne u

ywanie, zamiast (obok) terminu: re

im polityczny na okre

lenie

rozwa

anego elementu

◊

formy pa

stwa, innych okre

, takich jak styl rz

dzenia21" czy nieco bardziej

pojemnego -- sposób rz

dzenia29. Niektórzy wprost wskazuj

(nie bez racji),

e poj

cie: re

im polityczny posiada

negatywne zabarwienia emocjonalne i dlatego uwa

, ze powinno by

zast

pione innym50. Jednak wielu

autorów, zdaj

c sobie oczywi

cie spraw

z tego negatywnego skojarzenia ze słowem: re

im, posługuje si

tradycyjn

kategori

: re

im polityczny, nadaj

c jej jednak znaczenie naukowe, odmienne od rozumienia

popularnego czy publicystycznego. Stanowisko to mo

na uzna

za zasadne. Poj

cie re

imu politycznego

(sposobu rz

dzenia, czy stylu rz

dzenia), traktowanego jako istotny element składowy formy pa

stwa, rozumiane

jest stosunkowo jednolicie. Cz

sto wskazuje si

za A. Łopatk

e pod poj

ciem re

imu politycznego nale

widzie

ogół metod, jakimi posługuje SK aparat pa

stwowy w stosunkach z ludno

, a tak

e zasady, jakimi si

01 kieruje w tych stosunkach. To trafne tre

ciowo uj

cie re

imu politycznego stało si

punktem wyj

cia dla

celnego okre

lenia tego terminu przez T. Langera, który - dokonuj

c przestawienia definicyjnych priorytetów -

stwierdził,

e pod poj

ciem re

imu politycznego nale

y rozumie

• całokształt zasad, na których opiera si

system władzy (w pa

stwie),

• ogół metod, którymi dysponuje (posługuje si

) władza pa

stwowa w stosunkach z obywatelami i

zorganizowanymi postaciami

ycia społecznego

w pa

stwie32.

Klasyfikuj

c re

imy polityczne, wyró

nia si

zazwyczaj re

imy demokratyczne i autokratyczne. Niektórzy autorzy

wyodr

bniaj

w pierwszej grupie dodatkowo re

imy liberalno-demokratyczne, w drugiej za

imy totalitarne.Inni

, obok re

imu autorytarnego i totalitarnego, wymieniaj

tak

e pozostałe re

imy, nie zaliczane przez nich do

grona demokratycznych: wojskowy, policyjny, dyktatorski'18. S

równie

tacy autorzy, którzy mówi

o re

imach

demokratycznych i antydemokratycznych19, chocia

te drugie zazwyczaj uto

samiaj

z autokratycznymi. Na

potrzeby niniejszego podr

cznika przyjmiemy dychotomiczny podział re

imów politycznych i wyró

niamy.

• re

imy demokratyczne,

• re

imy niedemokratyczne40.

Pisz

c o re

imach demokratycznych, poszczególni autorzy wymieniaj

ró

ne katalogi warunków uznania

konkretnego re

imu za demokratyczny. Najcz

ęś

ciej wskazuje si

• istnienie instytucjonalnych i proceduralnych mechanizmów, zapewniaj

cych obywatelom uczestnictwo w

sprawowaniu władzy pa

stwowej.

• społeczn

kontrol

działalno

ci aparatu pa

stwowego,

• wolne wybory,
• przedstawicielski charakter instytucji pa

stwowych podejmuj

cych kluczowe decyzje polityczne,

• poddawanie metod rz

dzenia stosowanych przez organy władzy publicznej permanentnej weryfikacji -

urz

dowej i społecznej (obywatelskiej). Odnotujmy przy okazji,

e skala demokratyzmu re

imu politycznego

e by

ró

na - od minimalnej do rozbudowanej. Zdaj

c sobie z tego spraw

i bior

c pod uwag

stanowiska

wyra

one w literaturze, przyjmujemy za T. Langerem41,

e za demokratyczny uznamy taki re

im polityczny, który

spełnia co najmniej dwa wymogi.
• w pa

stwie istniej

instytucje i procedury zabezpieczaj

ce obywatelom wpływ na działalno

ść

organów

stwowych, zapewniaj

ce bezpo

redni udział obywateli w kreacji składu osobowego tych organów, jak te

liwo

ść

kontroli i korygowania ich bie

żą

cych działa

(formalna gwarancja demokratyczno

ci re

imu);

• organy pa

stwowe realizuj

cele i zadania wytyczone lub przynajmniej aprobowane przez wi

kszo

ść

społecze

stwa (materialna gwarancja demokratyczno

ci re

imu).

Przywołany wy

ej autor trafnie zwracał przy tym uwag

e aby re

im polityczny uznany był za demokratyczny,

nie wystarcz

same demokratyczne zasady, na jakich si

opiera. Nie wystarczy tak

e odpowiednie

instytucjonalne zabezpieczenie tych zasad. Konieczne jest równie

, by rz

dzeni oceniali re

im jako

demokratyczny. Niezb

dne jest, zatem przekonanie o demokratycznym charakterze re

imu politycznego zarówno

przez stosuj

cych go, jak i przez tych, wobec których jest on stosowany. Stanowi

cy odmian

imu

demokratycznego re

im liberalno-demokratyczny, urzeczywistniany głównie w pa

stwach Europy Zachodniej i

Ameryki Północnej, kładzie nacisk na respektowanie wolno

ci jednostki w ró

nych mo

liwych wymiarach tej

wolno

ci, co oznacza wolno

ść

osobist

, polityczn

, społeczn

i gospodarcz

. Re

im liberalno-demokratyczny

opiera si

na trwałych warto

ciach i zasadach, takich jak: suwerenno

ść

narodu, pluralizm polityczny, podział

władzy, tolerancja, wolno

ść

, równo

ść

, porz

dek, sprawiedliwo

ść

. W re

imie tym stosowanie przymusu

bezpo

redniego jest ograniczone do przypadków

le okre

lonych przez prawo i odbywa si

formach przez

prawo wyznaczonych. Re

im liberalno-demokratyczny posiada rozbudowane mechanizmy rozstrzygania

konfliktów społecznych oraz pobudzania pozapa

stwowej aktywno

ci obywateli i grup społecznych zakresie

działalno

ci gospodarczej i zaspokajania ró

norodnych potrzeb społecznych (zwłaszcza w ramach tzw.

społecze

stwa obywatelskiego).

ród cech re

imów politycznych nie uznawanych za demokratyczne wskazuje si

w pi

miennictwie

najcz

ęś

ciej na nast

puj

ce:

• obywatele nie maj

wpływu na tre

ść

działalno

ci organów pa

stwowych, co wynika albo z nieistnienia

odpowiednich rozwi

prawnych, albo z ich niewykorzystywania z przyczyn od obywateli niezale

nych;

• działalno

ść

organów pa

stwowych pozostaje poza kontrol

społeczn

;

• organy pa

stwowe same okre

laj

cele swego działania;

• obywatele nie maj

wpływu na obsad

kadrow

organów pa

stwowych;

• organy przedstawicielskie albo nie istniej

, albo nie odgrywaj

istotnej roli;

• wolno

ci i prawa jednostki s

ograniczone;

•

rodkiem sprawowania władzy jest, w skrajnych przypadkach, stosowany na szerok

skal

prymus fizyczny, w

tym tak

e pozaprawny itp.

Podobnie jak skala demokratyzmu, równie

skala niedemokratyzmu re

imu mo

e by

ró

na - od stosunkowo

łagodnych postaci autokratyzmu, po skrajne formy totalitaryzmu. W takim re

imie obywatele nie maj

liwo

wywierania rzeczywistego wpływu na organy pa

stwowe, a władza realizuje głównie własne cele, za

interesy

obywateli uwzgl

dnia tylko w takim stopniu, w jakim nie koliduj

one z koncepcjami grupy rz

cej, albo tylko

wtedy, gdyby ich nieuwzgl

dnienie groziło zmian

istniej

cego status quo. W pi

miennictwie ukazywane s

najcz

ęś

ciej dwa modele niedemokratycznych re

imów politycznych: re

im autokratyczny, uznawany za

umiarkowanie niedemokratyczny i re

im totalitarny, traktowany jako skrajnie niedemokratyczny. W re

imach

autokratycznych organy pa

stwowe nie podlegaj

kontroli ze strony społecze

stwa. Same okre

laj

cele i

zadania pa

stwa. Nie czuj

ograniczone prawem i uwa

za niezale

ne od systemu normatywnego.

Władza pa

stwowa skupiona jest w gestii nie podlegaj

cych społecznej kontroli jednostek i grup. Zakres realnych

wolno

ci i praw jednostki jest wyznaczony w

sko. Władza nierzadko ucieka si

do przemocy w stosunku do

ludno

ci pa

stwa. We współczesnym

wiecie znale

źć

na niemało re

imów autorytarnych, w tym o

charakterze policyjnym i wojskowym (zwłaszcza w Afryce, w Ameryce Południowej i

rodkowej). Charakter

imów autorytarnych miały te

stwa tzw. realnego socjalizmu przed rozpocz

ciem transformacji ustrojowej.

O re

imie totalitarnym mówi si

wtedy, gdy władza pa

stwowa stara si

podporz

dkowa

sobie i kontrolowa

niemal wszystkie sfery

ycia obywateli, gdy d

ąż

y do zniesienia wszelkiej autonomii (samodzielno

ci) jednostki i

społecze

stwa wobec pa

stwa. Instytucje społecze

stwa obywatelskiego nie istniej

. Władza stara si

narzuci

wszystkim obywatelom jeden preferowany przez siebie system ideologiczny, system warto

ci i wzorców

post

powania, a czyni to posługuj

c si

w szerokim wymiarze przymusem. Wszelkie formy działalno

społecznej poddane s

nadzorowi pa

stwa, w tym nadzorowi o charakterze policyjnym. Istotnym elementem

organizacji społecze

stwa jest istnienie o

rodka kierowniczego w pa

stwie w postaci monarchy, wodza, grupy

osób, partii lub ruchu politycznego, stanowi

cego faktyczny i jedyny o

rodek władzy. Wszelki pluralizm, zarówno

społeczny, jak i polityczny jest zwalczany. Wolno

ci i prawa jednostki faktycznie nie istniej

. Prawo jest

posłusznym instrumentem w r

kach o

rodka władzy, albo nie jest przestrzegane. Władza stosuje wobec

obywateli represje i inne formy pozaprawnego przymusu. Charakter pa

stw totalitarnych miały nie tylko despotie

wschodnie, czy monarchie absolutne, ale tak

e totalitarne re

imy religijne (np. w pewnych okresach Iran,

Afganistan), faszystowskie (Niemcy okresu Hitlera), komunistyczne (ZSRR okresu Stalina).
We współczesnym

wiecie wi

cej jest pa

stw o re

imach niedemokratycznych ni

stw o re

imach

demokratycznych. Posługuj

c si

klasyfikacj

, terminologi

i wyliczeniami E. Zieli

skiego43, mo

na poda

pod koniec XX w. (w 1993 r.) na 192 istniej

ce pa

stwa - pa

stw o re

imie demokratycznym było 74 (38,5%),

stw o re

imie półdemokratycznym - 63 (32,8%), a pa

stw o re

imie niedemokratycznym - 55 (28,7%).

7. Poj

cie funkcji pa

stwa i ich klasyfikacja

Poj

cie funkcji pa

stwa nie jest w nauce jednoznaczne. W literaturze przedmiotu było ono cz

sto identyfikowane

z celami czy zadaniami pa

stwa albo z podziałem działalno

ci pa

stwa na ustawodawstwo, wykonawstwo i

wymiar sprawiedliwo

ci. Próby odró

niania tych poj

ęć

, zwłaszcza za

funkcji, celów i zada

stwa, nie

przyniosły, jak dotychczas, zadowalaj

cych rezultatów. Od czasów Arystotelesa silnie zakorzeniony jest w teorii

pogl

e pa

stwo prowadzi działalno

ść

w dwóch głównych sferach - sferze wewn

trznej i sferze zewn

trznej i

stosownie do tego realizuje ono dwie funkcje - wewn

trzn

i zewn

trzn

. S

jednak równie

tacy autorzy, którzy

wyodr

bniaj

wiele sfer działalno

ci pa

stwa i, co za tym idzie, wiele funkcji pa

stwa. Czasem tak du

wła

ciwie kategoria funkcji przestaje mie

jakie

odr

bne znaczenie. Problem, wi

c w stosowanych kryteriach,

według których wyodr

bnia si

zasadnicze sfery

ycia społecznego (czy podstawowe kierunki działalno

stwa), bowiem one decyduj

w powa

nym stopniu o ilo

ci funkcji pa

stwa rozumianych jako rodzaje jego

aktywno

ci w owych sferach, zarówno z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb ogólnospołecznych, jak i z punktu

widzenia potrzeb i interesów grup społecznych dominuj

cych w danym pa

stwie;

3) specyficzne cechy działalno

ci pa

stwa w danej sferze

ycia społecze

stwa, ró

nicuj

ce t

działalno

ść

aktywno

ci pa

stwa w innych sferach

ycia społecznego. Kieruj

c si

tymi kryteriami, S. Zawadzki wyró

nił pi

ęć

funkcji pa

stwa:

• wewn

trzn

• gospodarczo-organizatorsk

• kulturalno-wychowawcz

• socjaln

• zewn

trzn

Wielu autorów dzisiaj w pełni tak

klasyfikacj

akceptuje. W literaturze spotyka si

naturalnie równie

inne

klasyfikacje funkcji pa

stwa. Niektóre z nich zasługuj

na przywołanie. J. Kowalski, wskazuj

c w znanej zbiorowej

pracy z zakresu teorii pa

stwa i prawa na kilka mo

liwych do zastosowania kryteriów wydzielenia funkcji pa

stwa,

ostatecznie zaproponował wyró

nienie dwóch funkcji - ochronnej i organizacyjnej (nazywaj

c je równie

adaptacyjn

i innowacyjn

)15. P. Winczorek, zapewne nie bez inspiracji stanowiskiem J. Kowalskiego, uznał za

celowe wyodr

bnienie przede wszystkim trzech funkcji pa

stwa: adaptacyjnej, regulacyjnej, innowacyjnej16. Kilka

liwych klasyfikacji funkcji pa

stwa zaproponował na podstawie ró

nych kryteriów/ Wróblewski, m.in.:

• ze wzgl

du na dziedziny, w których wyst

puj

nast

pstwa działa

stwa i na formy działa

, za pomoc

których si

te nast

pstwa wywołuje (czyli: ochronno-przymusowe, gospodarczo-organizacyjne, kulturalno--

wychowawcze);
• ze wzgl

du na zasi

g nast

pstw działalno

ci pa

stwa (wewn

trzne i zewn

trzne)'7.

Nawi

zuj

c do klasyfikacji M. Sobolewskiego, który za podstawow

klasyfikacj

funkcji pa

stwa uznał

wydzielenie funkcji ochrony panowania klasowego [funkcji ogólnospołecznej, niektórzy współcze

ni autorzy

proponuj

rozró

nienie funkcji ogólnospołecznej i funkcji ochrony partykularnych interesów kategorii i grup

społecznych . M. Sobolewski w innej z proponowanych przez siebie klasyfikacji wyró

nił równie

funkcj

zewn

trzn

i funkcj

wewn

trzn

, przyjmuj

c za kryterium rozró

nienia terytorialny zasi

g działania władzy

stwowej20.

Uwzgl

dniaj

c przywołane wy

ej stanowiska przedstawicieli nauki zanalizujemy w dalszych rozwa

aniach

funkcje pa

stwa według nast

puj

cej klasyfikacji:

1) bior

c pod uwag

terytorialny zasi

g działania pa

stwa wyró

nimy:

• funkcje wewn

trzne, realizowane na terytorium pa

stwa i w stosunku do podmiotów wewn

trznych,

• funkcj

zewn

trzn

, realizowan

poza terytorium pa

stwa w stosunku do podmiotów zewn

trznych;

w ramach funkcji wewn

trznych wyodr

bnimy ze wzgl

du na zasadnicze sfery

ycia społecze

stwa, w jakich

przejawia si

działalno

ść

stwa:

• funkcj

ochrony ustroju,

• funkcj

gospodarcz

• funkcj

socjaln

• funkcj

kulturalno-wychowawcz

8. Wewn

trzne funkcje pa

stwa

Funkcja ochrony ustroju

Funkcja, któr

nazwali

my tutaj funkcj

ochrony ustroju, okre

lana je

li najcz

ęś

ciej w literaturze przedmiotu

mianem funkcji wewn

trznej, czasem za

funkcj

zapewnienia bezpiecze

stwa i porz

dku publicznego. Jes to

pierwszoplanowa funkcja dla ka

dej organizacji pa

stwowej, bowiem je skuteczna realizacja warunkuje

zachowanie charakteru ustrojowego danego pa

stwa. Na funkcj

składa si

całokształt działalno

ci pa

stw; w

wewn

trznej sferze stosunków społecznych, zmierzaj

cej do utrzymani; i umacniania istniej

cego ustroju

politycznego oraz ustroju społeczno -gospodarczego, które w dzisiejszych czasach zazwyczaj okre

lone s

normatywnie w konstytucji.

Korzystaj

c z przemy

E. Zieli

skiego21 mo

na przyj

ąć

e funkcja ochrony ustroju urzeczywistniana

jest przez aktywno

ść

stwa przejawian

w, trzech co najmniej kierunkach:

• zapewnianie porz

dku i bezpiecze

stwa publicznego,

• zabezpieczanie istniej

cego systemu własno

ci,

• ochrona

ycia i nietykalno

ci cielesnej obywateli.

Zapewnianie porz

dku i bezpiecze

stwa publicznego wymaga podejmowania przez pa

stwo ró

norakich działa

zmierzaj

cych do utrzymani; spokoju i normalno

ci zachowa

w stosunkach mi

dzyludzkich, do zapobiegania

naruszeniom istniej

cego porz

dku prawnego, do zagwarantowania instytucjom publicznym mo

liwo

normalnego funkcjonowania a obywatelom bezpiecze

stwa prawnego i faktycznego. W działania zapewniaj

porz

dek i bezpiecze

stwo publiczne zaanga

owane s

najbardziej organy administracyjne, policja, słu

ochrony pa

stwa, s

dy, prokuratura, w sytuacjach ekstremalnych sytuacjach tak

e wojsko. Pa

stwo wyposa

a te

organy w odpowiednie instrumenty prawne oraz

rodki materialne, zapewniaj

ce realizacj

zada

. W celu

zapewnienia porz

dku i bezpiecze

stwa publicznego wskazane wy

ej organy si

gaj

sto po

rodki przymusu

stwowego nie wył

czaj

rodków przymusu fizycznego. Zabezpieczanie istniej

cego systemu własno

oznacza ochron

podstaw ekonomicznych i społecznych istniej

cego w pa

stwie ustroju politycznego, przez

działanie na rzecz tych grup społecznych, które tworz

fundament społeczny pa

stwa i władzy pa

stwowej.

Wyra

a si

to w ochronie mienia posiadaczy i w zabezpieczaniu własno

ci przed jej naruszeniami w jakikolwiek

prawnie niedopuszczalny sposób. Zabezpieczeniem istniej

cego systemu własno

ci zajmuj

w pa

stwie

zwłaszcza: s

dy, organy administracji, prokuratura, policja, słu

by ochrony pa

stwa, ombudsmani (w Polsce:

Rzecznik Praw Obywatelskich). W działaniach zabezpieczaj

cych organy te stosuj

ró

norodne

rodki: akty

normatywne, orzeczenia s

dowe, akty administracyjne,

rodki przymusu, formy niewładcze. Ochrona

ycia i

nietykalno

ci cielesnej obywateli to wa

ne zadanie ka

dego pa

stwa. Pa

stwo nie mo

e uchyla

od jego

realizacji, musi -chc

c zachowa

autorytet i społeczne poparcie - zabezpiecza

ycie i nietykalno

ść

cielesn

swych obywateli przed jakimikolwiek działaniami godz

cymi w ich

ycie lub cielesn

nietykalno

ść

, zwłaszcza za

przed zamachami przest

pczymi, w tym zjawiskami terroryzmu. Ochron

ycia i nietykalno

ci cielesnej obywateli

zajmuj

przede wszystkim policja, słu

by ochrony pa

stwa, s

dy, prokuratura. Wykorzystuje si

w działaniach

ochronnych ró

norodne

rodki - od prawodawstwa, przez orzeczenia s

dowe, akty administracyjne, do ró

nych

postaci przemocy, wł

cznie z przymusem fizycznym.

3.2.1.2. Funkcja gospodarcza

Funkcja gospodarcza pa

stwa (w literaturze przedmiotu nazywana najcz

ęś

ciej funkcj

gospodarczo-

organizatorsk

) to całokształt działalno

ci pa

stwa w sferze stosunków gospodarczo-społecznych. Polega na

oddziaływaniu pa

stwa na procesy gospodarcze, w formie bezpo

redniej i po

redniej - na stwarzaniu korzystnych

warunków dla wykorzystywania bogactw naturalnych kraju, wytyczaniu szlaków komunikacyjnych, zapewnianiu
bezpiecze

stwa systemu pieni

ęż

nego, organizowaniu przedsi

wzi

ęć

gospodarczych wymagaj

cych koncentracji

wielkich sił i

rodków, bezpo

rednich działaniach gospodarczych itp. Działalno

ść

gospodarcz

realizowało ka

stwo, a i współcze

nie aktywno

ść

tego rodzaju jest udziałem ka

dego pa

stwa. Nie znaczy to jednak,

de pa

stwo urzeczywistniało t

działalno

ść

jednakowo - tak co do zasi

gu i tre

ci, jak i co do stosowanych

form. Zró

nicowanie tej działalno

ci było w najwi

kszym stopniu rezultatem przyj

tego ideologicznego modelu roli

stwa w gospodarce. W uproszczeniu mo

na w tym zakresie wskaza

na dwa skrajne modele: • model

klasycznej gospodarki liberalnej (XVIII i XIX w.), który doktrynalnie zakładał maksymalne ograniczenie roli
pa

stwa w sferze ekonomicznej (koncepcja pa

stwa nocnego stró

a, hasła leseferyzmu). W modelu tym

gospodarczo aktywne miały by

niemal wył

cznie indywidualne podmioty gospodarcze, a rol

stwa było

jedynie zapewnienie im wolno

ci gospodarczej;

• model gospodarki socjalistycznej, zakładaj

cy,

e pa

stwo jest głównym organizatorem

ycia gospodarczego -

najwi

kszym wła

cicielem, centralnym planist

i zarz

działalno

ci gospodarczej. Pa

stwo to tworzyło

struktury administracyjne do zarz

dzania gospodark

metodami nakazowo-dyrektywnymi. Samodzielno

ść

podmiotów gospodarczych była skrajnie ograniczona.

W dzisiejszej gospodarce rynkowej oba te modele zostały zdecydowanie odrzucone. Realizowany jest
wi

c w wielu pa

stwach współczesnych model trzeci, który mo

na okre

jako:

• model społecznej gospodarki rynkowej - polega on na tym,

e dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania tej

gospodarki, zwłaszcza za

dla zachowania konkurencji i zapobiegania monopolizacji rynku, pa

stwo musi stale

oddziaływa

na gospodark

, stwarzaj

c warunki rozwoju działalno

ci gospodarczej. Tak realizowana funkcja

oznacza istnienie interwencjonizmu pa

stwowego w gospodarce, a interwencjonizm ten znany jest wielu

współczesnym pa

stwom. Organami realizuj

cymi ten rodzaj wpływu pa

stwa na gospodark

zarówno

parlamenty, jak te

organy administracji gospodarczej i finansowej. Stosuj

one, jako

rodki oddziaływania na

gospodark

, ró

norodne instrumenty prawne i finansowe. Instrumenty te s

zgodne z regułami wolnego rynku, a

pozwalaj

przy tym na realizacj

przez gospodark

wolnorynkow

niezb

dnych celów społecznych.

3.2.1.3. Funkcja socjalna

Celem funkcji socjalnej pa

stwa jest zapewnienie obywatelom tzw. zabezpieczenia społecznego, obejmuj

cego:

ubezpieczenie społeczne, ochron

zdrowia, pomoc społeczn

, zapewnienie odpowiednich warunków pracy i

bytowania itp. Funkcja socjalna obejmuje równie

działania maj

ce na uwadze zapewnienie wszystkim

obywatelom pracy i godziwego za ni

wynagrodzenia, zapewnienie bezpiecze

stwa i higieny pracy, ochron

rodowiska naturalnego przed ska

eniami, zapewnienie obywatelom minimum egzystencji itp. Wła

ciwa

realizacja funkcji socjalnej stanowi wa

ny czynnik zapewnienia pokoju społecznego, a przecie

de pa

stwo

jest zainteresowane tym, aby ró

nice socjalne, a zwłaszcza maj

tkowe, nie stawały si

przyczyn

niepokojów

społecznych. Pa

stwo dba te

o odpowiedni rozwój demograficzny społecze

stwa oraz jego kondycj

zdrowotn

tak fizyczn

, jak i psychiczn

. Zasi

g realizacji i tre

ść

funkcji socjalnej pa

stwa zale

żą

w decyduj

cym stopniu od

poziomu jego zamo

ci. Mniejsze znaczenie maj

tu zało

enia doktrynalne (np. ró

nice pogl

dów mi

dzy

konserwatystami a liberałami czy socjaldemokratami). Funkcj

socjaln

realizuj

przede wszystkim organy

administracji publicznej. Podstawowym sposobem jej realizacji s

formy niewładcze. Realizuj

c funkcj

socjaln

stwo współdziała z ró

nymi organizacjami zajmuj

cymi si

tymi samymi sprawami –ze zwi

zkami

zawodowymi, organizacjami charytatywnymi, fundacjami itp.

3.2.1.4. Funkcja kulturalno-wychowawcza

Funkcja kulturalno-wychowawcza (nazywana czasem funkcj

kulturalno-ideologiczn

) to całokształt działalno

stwa w sferze kultury i wychowania społecze

stwa. W aktywno

ci tej mo

na wyró

dwa kierunki działa

które s

ze sob

le powi

zane, a nawet wobec siebie komplementarne, ale mog

słu

ró

nym celom:

• wpajaniu wiedzy członkom społecze

stwa, upowszechnianiu zdobyczy cywilizacyjnych, rozpowszechnianiu dóbr

kulturowych;
• kreowaniu i upowszechnianiu w społecze

stwie idei politycznych i warto

ci ideologicznych wyznawanych przez

siły rz

ce, kształtowaniu postaw i zachowa

obywatelskich dotycz

cych

ycia społecznego i funkcjonowania

stwa, które s

korzystne z punktu widzenia ustroju społeczno-gospodarczego i ustroju politycznego pa

stwa.

de pa

stwo, zarówno w przeszło

ci, jak i współcze

nie realizuje działalno

ść

kulturalno-wychowawcza. Jednak

sposób urzeczywistniania działa

w ramach drugiego ze wskazanych kierunków mo

e by

ró

ny. Nierzadko

stwa wykorzystuj

te działania do indoktrynacji społecze

stwa, a dzieje si

tak nie tylko w pa

stwach

niedemokratycznych. Ogólnie nale

y stwierdzi

e obecnie, wobec wielo

ci dóbr i warto

ci niezb

dnych do

przyswojenia w

yciu, wypełnianie funkcji kulturalno-wychowawczej staje si

coraz trudniejsze. W realizacji tej

funkcji uczestnicz

: pa

stwowy system edukacyjny, pa

stwowe o

rodki naukowo-badawcze, administracja

kultury i nauki, organy administracyjne realizuj

ce działalno

ść

informacyjn

i propagandow

, pozostaj

ce w gestii

stwa

rodki masowego komunikowania itp. Przy wykonywaniu tej funkcji pa

stwo cz

sto współdziała z

organizacjami religijnymi, ze stowarzyszeniami, fundacjami itp. W realizacji funkcji kulturalno-wychowawczej

decyduj

rol

odgrywaj

rodki niewładcze (przekonywanie, pozytywne oddziaływanie). Pa

stwo nie rezygnuje

jednak tak

e z rozmaitego rodzaju restrykcji, posuni

ęć

administracyjnych czy finansowych.

9. Funkcja zewn

trzna pa

stwa

Funkcja zewn

trzna pa

stwa to całokształt działalno

ci prowadzonej w ramach stosunków z innymi pa

stwami

oraz organizacjami i wspólnotami mi

dzynarodowymi. Funkcj

tak

wykonuje ka

de pa

stwo, czyniło tak

zarówno w przeszło

ci, jak i obecnie. Jej celem jest zwłaszcza zapewnienie bezpiecze

stwa pa

stwa na

zewn

trz, ochrona jego terytorium, ochrona interesów wspólnoty politycznej i obywateli, zapewnienie korzystnych

stosunków z innymi pa

stwami. Czasem celem funkcji zewn

trznej bywała te

i bywa nadal agresja pa

stwa

poza swoim terytorium, nie maj

ca charakteru obrony, ale b

ca form

ekspansji wobec innych pa

stw.

Zapewnienie bezpiecze

stwa pa

stwa na zewn

trz wymaga podejmowania działa

na rzecz trwało

niepodległo

ci pa

stwa, jego suwerenno

ci i integralno

ci terytorialnej, ale tak

e wewn

trznego rozwoju w

ró

nych sferach

ycia społecznego i gospodarczego. Ka

de współczesne pa

stwo stawia sobie za cel

zapewnienie tak rozumianego bezpiecze

stwa. Aby go zrealizowa

, pa

stwa podejmuj

indywidualnie i grupowo

ró

ne przedsi

wzi

cia słu

żą

ce zapewnieniu bezpiecze

stwa na zewn

trz. Doskonal

swoje zdolno

ci obronne.

Prowadz

aktywn

działalno

ść

w ró

nych organizacjach mi

dzynarodowych, zarówno zabezpieczaj

cych pokój w

skali globalnej (ONZ), jak tez słu

żą

cych temu celowi w skali regionalnej (np. OBWE, OJA, OPA itp.) czy

broni

cych bezpiecze

stwa pa

stw z u

yciem tak

e sil zbrojnych (NATO). Rozwojowi wewn

trznemu pa

stw

słu

y ich uczestnictwo w regionalnych organizacjach o charakterze społeczno-gospodarczym i politycznym (UE.

CEFTA. WTO, NAFTA itp.). Działalno

ść

słu

żą

zapewnieniu bezpiecze

stwa pa

stwa na zewn

trz prowadz

ró

ne ogniwa aparatu pa

stwowego - słu

ba dyplomatyczna i konsularna, armia, organy administracji itp.

W ramach realizacji funkcji zewn

trznej dokonuje si

utrzymywanie i rozwijanie stosunków z innymi pa

stwami -

stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Działalno

ść

w tym zakresie stanowi rozległ

dziedzin

aktywno

ci wielu organów pa

stwa, przede wszystkim organów władzy wykonawczej - głów pa

stw, rz

dów,

słu

b zagranicznych, administracji gospodarczej, spraw socjalnych, kultury itp. Działalno

ść

ta nie jest obca tak

organom władzy ustawodawczej i s

downiczej. Pa

stwa utrzymuj

i rozwijaj

zarówno stosunki dwustronne

(bilateralne), jak te

stosunki wielostronne (multilateralne), w tym cz

sto w ramach wyspecjalizowanych

organizacji mi

dzynarodowych.

Słusznie wskazuje si

w literaturze przedmiotu22,

e funkcja zewn

trzna obejmuje współcze

nie ró

ne działania

stwa sprzyjaj

ce kontaktom mi

dzy obywatelami ró

nych pa

stw oraz rozwijaniu przepływu informacji.

Zadania te realizuj

organy pa

stwowe, głównie organy administracji publicznej. Kontakty mi

dzyludzkie w

wymiarze mi

dzynarodowym nabrały współcze

nie cech masowo

ci. S

one pochodn

rozwijaj

cych si

dzypa

stwowych stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. O wielo

ci i charakterze kontaktów

dzyludzkich rozstrzygaj

stwa, ustanawiaj

c w tych sprawach stosowne regulacje: paszportowe, wizowe,

dotycz

ce wymiany pieni

dza, komunikacji itp. Istotne znaczenie ma w dzisiejszych czasach, charakteryzuj

cych

tendencjami globalizacyjnymi, mi

dzynarodowy przepływ informacji z zakresu ró

nych zagadnie

dotycz

cych spraw pa

stw i ich obywateli. O zasi

gu i sposobach przepływu tych informacji rozstrzygaj

głównie

stwa, reguluj

c te zagadnienia prawnie i tworz

c elementy stosownej infrastruktury technicznej.

Funkcja zewn

trzna pa

stwa realizowana jest obecnie przede wszystkim

rodkami niewładczymi, o charakterze

pokojowym (umowy, porozumienia, współpraca). Nie oznacza to jednak, i

stwa w razie konieczno

ci nie

gaj

rodki niepokojowe. Trafnie przy tym zwrócono uwag

23,

e mi

dzy funkcjami wewn

trznymi pa

stwa

i jego funkcj

zewn

trzn

zachodzi

cisła wi

ęź

. Pozycja pa

stwa w stosunkach zewn

trznych zale

y, bowiem od

jego siły wewn

trznej, mierzonej m.in. stabilno

ustroju społeczno-politycznego, rozmiarami bogactwa sfery

ekonomicznej, liczebno

, wykształceniem i poziomem kultury ludno

ci, zasobami naturalnymi, talentami

przywódczymi osób kieruj

cych pa

stwem, ale tak

e wkładem pa

stwa do ogólnoludzkiej skarbnicy warto

ci i

dokona

10. Pojecie organu pa

stwowego, rodzaje i system organów pa

stwowych

Organ pa

stwowy to odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i

powołana do wykonywania okre

lonych zada

w imieniu pa

stwa, przy zastosowaniu

rodków wynikaj

cych z

charakteru władzy pa

stwowej.

Niezale

nie od ró

nic definicyjnych na ogół wymienia si

podobne cechy konstytutywne organów pa

stwowych.

• s

tworzone w drodze przepisów prawa (które okre

la ich organizacj

, kompetencje i formy aktywno

ci) oraz

działaj

na podstawie przepisów prawa; w prawoznawstwie uznaje si

to za elementarne wymogi praworz

dno

w pa

stwie i postuluje, aby owo prawo miało form

ustawy;

• posiadaj

wyodr

bnion

struktur

organizacyjn

, stosownie do spełnianych zada

, przy czym wyodr

bnienie to

wyst

puje zarówno w układzie zewn

trznym - w stosunku do innych organów pa

stwowych, jak te

wewn

trz

poszczególnych organów pa

stwowych;

• maj

wyra

nie okre

lone prawem zakresy kompetencyjne, przy czym ich kompetencje s

zindywidualizowane -

w zale

ci od charakteru organu pa

stwowego i jego miejsca w systemie organów pa

stwowych;

• działaj

w imieniu i na rachunek pa

stwa, a skuteczno

ść

ich działa

jest zagwarantowana, w ostatniej instancji,

liwo

zastosowania przymusu pa

stwowego;

• mog

realizowa

działania władcze w ró

nych formach (w drodze stanowienia aktów normatywnych, wydawania

orzecze

dowych czy aktów administracyjnych, sprawowania kontroli). Mo

liwo

ść

stosowania działa

władczych to szczególne uprawnienie organów pa

stwowych i dlatego ta cecha najcz

ęś

ciej podkre

lana jest

przez przedstawicieli nauki. Wskazano ju

w literaturze4,

e ka

dy z organów pa

stwowych (a mówi

c bardziej

precyzyjnie - ka

dy z tzw. samoistnych organów pa

stwowych) charakteryzuj

wszystkie wymienione cechy

cznie.

Zło

ono

ść

zada

spełnianych przez współczesne pa

stwa determinuje istnienie znacznej liczby organów

stwowych oraz du

żą

ró

norodno

ść

ich struktury, zakresu działania, spełnianych funkcji, a tak

e ich miejsca i

roli w mechanizmie działania pa

stwa. Rodzi to potrzeb

klasyfikacji organów pa

stwowych i dokonywania ich

podziałów. W zale

ci od przyj

tych kryteriów mo

na dokonywa

ró

nych klasyfikacji tych organów.

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA STRUKTUR

ORGANIZACYJN

Rozró

nia si

organy jednoosobowe i wieloosobowe. Organy jednoosobowe charakteryzuj

skupieniem

władzy w gestii jednej osoby (np. prezydent, minister, wojewoda), która za sprawowanie tej władzy ponosi
wył

czn

odpowiedzialno

ść

. Nie wyklucza to istnienia przy boku tej osoby specjalnego zespołu (kolektywu)

doradców lub pomocników, którzy mog

wywiera

znacz

cy wpływ na rozstrzygni

cia podejmowane przez organ

jednoosobowy. Jest to jednak tylko wpływ faktyczny, bowiem prawnie rozstrzygni

cie nale

y do jednostki. Zalet

organów jednoosobowych jest szybko

ść

podejmowania decyzji i łatwo

ść

ustalenia odpowiedzialno

ci za ich

skutki. Słabo

- mo

liwo

ść

podj

cia decyzji nietrafnej, zwłaszcza gdy jej faktycznym autorem jest wył

cznie

jedna osoba. Organy wieloosobowe mog

mie

ró

ny charakter. Najbardziej typowe z nich to organy kolegialne,

składaj

ce si

z wielu osób podejmuj

cych w równoprawny sposób wspólnie decyzje w formie uchwał i

ponosz

ce za nie solidarn

odpowiedzialno

ść

(np. izba parlamentu, rz

d, rada gminy czy powiatu). Zalet

rozstrzygni

ęć

podejmowanych przez organy kolegialne jest z reguły ich gł

bsze rozwa

enie przed aktem

podj

cia. Słabo

- wydłu

ony w czasie tryb decydowania i trudno

ci dotycz

ce ustalenia indywidualnej

odpowiedzialno

ci za skutki decyzji. W praktyce próbuje si

w zwi

zku z tym kształtowa

takie struktury organów

stwowych, aby ł

czyły one zalety organów jednoosobowych i kolegialnych, unikaj

c ich wad. Organy

wieloosobowe nie zawsze maj

charakter kolegialny. Czasem s

one wewn

trznie zorganizowane na zasadzie

hierarchicznego zró

nicowania stanowisk i oparte w swej wewn

trznej strukturze na zasadzie (z reguły)

jednoosobowego kierownictwa (niektóre centralne organy administracji, organy kontroli). Zdarzaj

tak

organy wieloosobowe o strukturze zło

onej, co wyra

a si

w tym,

e niezale

nie od funkcji wykonywanych przez

organ w cało

ci, istniej

w jego strukturze wyodr

bnione jednostki, które posiadaj

własne, samoistne

kompetencje pa

stwowe, a nie s

jedynie pomocniczymi jednostkami wewn

trznymi danego organu (np.

parlamenty dwuizbowe).

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA TERYTORIALNY ZASI

G DZIAŁANIA

Organy pa

stwowe dzielimy na organy centralne i terenowe. Organy centralne obejmuj

swoim zakresem

działania terytorium całego pa

stwa (np. parlament, prezydent, rz

d). Organy terenowe wykonuj

swoje

funkcje w okre

lonej cz

ęś

ci pa

stwa - w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego (np. rada gminy,

wojewoda, s

d rejonowy). Nale

y mie

na uwadze,

e organy terenowe maj

w poszczególnych pa

stwach

bardziej ni

organy centralne zró

nicowany charakter i zakres działania - w zale

ci od przyj

tego podziału

terytorialnego i charakteru jednostki, w jakiej dany organ działa.

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA SPOSÓB POWOŁYWANIA

Wyró

nia si

organy pochodz

ce z wyborów i organy pochodz

ce z nominacji. Droga wyborów oznacza,

organ jest powoływany przez okre

lony podmiot zbiorowy. Podmiotem tym mo

e by

sam suweren (naród, lud)

lub organ pa

stwowy uprawniony do tego przez przepisy prawa. W pierwszym przypadku mówimy o organach

stwowych pochodz

cych z wyborów bezpo

rednich (np. parlament), w drugim za

o organach wybranych

rednio (np. prezydent wybierany przez parlament).

Nominacja – to okre

lony normatywnie tryb powoływania jednych organów (ni

szego stopnia) przez inne organy

(wy

szego stopnia). W ten sposób obsadzane s

najcz

ęś

ciej organy administracji (minister, wojewoda).

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA CZAS TRWANIA PEŁNOMOCNICTW

na te

podzieli

organy pa

stwowe na kadencyjne oraz powoływane na czas nieokre

lony. Organy

kadencyjne to takie, których okres trwania pełnomocnictw jest z góry prawnie okre

lony (parlament, prezydent,

rady samorz

dowe) i z reguły jest równy okresowi kadencji. Czas trwania pełnomocnictw organów powoływanych

na czas nieokre

lony nie jest z góry okre

lony i zawsze pełni

one swoj

funkcj

do chwili powołania nowego

organu (rz

d, wojewoda).

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA SPOSÓB DZIAŁANIA W IMIENIU PA

STWA

na wyró

organy samoistne i niesamoistne. Organy samoistne działaj

bezpo

rednio w imieniu pa

stwa,

wykonuj

c w tym zakresie własne zadania i kompetencje (np. minister, s

d, wojewoda). Organy niesamoistne z

reguły nie posiadaj

prawa do podejmowania władczych decyzji, maj

cych bezpo

rednie, wi

ążą

ce znaczenie na

zewn

trz. Mog

one przybiera

posta

organów o charakterze wewn

trznym (przewodnicz

cy izby parlamentu),

pomocniczym (np. komisje parlamentarne, komitety rz

dowe) lub doradczym (np. kolegia w ministerstwach).

PODZIAŁ ZE WZGL

DU NA CHARAKTER POWIERZONYCH IM ZADA

I FUNKCJI ORAZ ROL

, JAK

SPEŁNIAJ

W MECHANIZMIE DZIAŁANIA PA

STWA

na wyró

organy przedstawicielskie, organy administracyjne, organy s

dowe i organy kontroli. Cech

organów przedstawicielskich jest wyłanianie w drodze wyborów powszechnych i odpowiedzialno

ść

przed

wyborcami. S

to organy kolegialne, do których nale

y najwy

sze ciało przedstawicielskie (parlament) i lokalne

przedstawicielstwa (rady samorz

dowe).

•

Organy administracji, pochodz

ce z mianowania lub nominacji (np. rz

d. minister), prowadz

działalno

ść

wykonawcz

i ponosz

z reguły odpowiedzialno

ść

polityczn

przed organami przedstawicielskimi.

•

Organy s

dowe charakteryzuje pochodzenie z nominacji. Ich podstawow

funkcj

jest sprawowanie

wymiaru sprawiedliwo

ci.

•

Organy kontroli pochodz

z powołania, a ich zasadnicz

czynno

jest kontrola organów wykonawczych.

•

Organy pa

stwowe – chocia

dy z nich jest wyodr

bniony pod wzgl

dem strukturalnym i funkcjonalnym

- nie działaj

w izolacji. Przeciwnie, s

ze sob

zwykle odpowiednio powi

zane. Istnieje mi

dzy nimi

okre

lony, uporz

dkowany układ stosunków, tworz

cych z ogółu organów pa

stwa celowo zorganizowany

zespół elementów - a wi

c system organów pa

stwowych. System taki obejmuje cał

sfer

działania

stwa.

W nauce o pa

stwie pod poj

ciem system organów pa

stwowych rozumiano zazwyczaj zespół cech, które wg

jednych wyra

ały form

organizacji aparatu pa

stwowego, a w szczególno

ci reguły okre

laj

ce budow

tego

aparatu, formy organów pa

stwowych i ich stosunki wzajemne1', a wg innych odzwierciedlały zale

funkcjonalne i organizacyjne pomi

dzy ró

nymi organami pa

stwa, składaj

cymi si

na organizacyjn

jedno

ść

Wykorzystuj

c dotychczasowy dorobek teoretyczny mo

na zaproponowa

nast

puj

definicj

: System

organów pa

stwowych - to całokształt organów istniej

cych w danym pa

stwie, rozpatrywanych w ich

wzajemnych powi

zaniach, wynikaj

cych z przyj

tych reguł okre

laj

cych form

organów pa

stwowych i ich

stosunki wzajemne, a składaj

cych si

na organizacyjn

jedno

ść

systemu.

Jedno

ść

systemu organów pa

stwowych przejawia si

w nast

puj

cych składnikach:

• jedno

ci celów działania, polegaj

cej na realizacji przez poszczególne organy w ró

nych formach wspólnych

celów pa

stwa.

• wł

czeniu wszystkich organów pa

stwowych w organizacyjn

wspólnot

i podporz

dkowanie ich jednolitym

zasadom organizacyjnym i funkcjonalnym,
• decyduj

cej cz

sto roli organów przedstawicielskich w stosunku do pozostałych organów pa

stwowych, co

zapewnia jedno

ść

systemow

wszystkich organów.

Oprócz poj

cia system organów pa

stwowych, w nauce o pa

stwie i w teorii polityki cz

sto u

ywa si

terminu

aparat pa

stwowy.

11. Zasady: podziału władzy i jedno

ci władzy

Zasada podziału władzy

Jest to jedna z najistotniejszych zasad ustrojowych, towarzysz

ca rozwojowi my

li politycznej od czasów

Arystotelesa. W swoim znakomitym dziele: Polityka, my

liciel ten wyró

niał w ka

dym ustroju pa

stwowym trzy

ęś

ci składowe:

• czynnik obraduj

cy nad sprawami pa

stwowymi,

• czynnik rz

cy,

• czynnik s

Sporne jest w nauce, czy pogl

dy te mo

na uzna

za zal

ąż

ek koncepcji podziału władzy. Podział władzy, jako

idea polityczna i zasada ustroju pa

stwa, rozpowszechnił si

od XVII i XVIII w., zwłaszcza w Europie i Stanach

Zjednoczonych Ameryki, stanowi

c owoc racjonalistycznej my

li o

wieceniowej. Najbardziej znan

odmian

podziału władzy jest zasada trójpodziału władzy, która kształtowała si

w czasach nowo

ytnych jako

przeciwie

stwo absolutyzmu monarszego, zakładaj

cego skupienie całej władzy w gestii jednego podmiotu -

monarchy. Idea trójpodziału władzy w rozwini

tej postaci wywodzi si

od angielskiego filozofa J. Locke'a (1632-

1704). W swoim dziele: Dwa traktaty o rz

dzie (1690) wyró

nił on trzy rodzaje władz: prawodawcz

, wykonawcz

i federacyjn

. Locke uzasadniał zwłaszcza potrzeb

rozdzielenia władzy prawodawczej od wykonawczej.

Postulował oddanie władzy prawodawczej w gesti

ciała zbiorowego, którego postanowienia prawodawcze

powinny stale zachowywa

moc i by

stale wykonywane. Uznawał przy tym za niezb

dne, aby wykonywanie

ustanowionych przez władz

prawodawcz

ustaw nale

ało do innego ju

organu, nie tego, który te ustawy

stworzył, gdy

odmienne rozwi

zanie groziłoby niebezpiecze

stwem monopolizacji władzy i „naginania" ustaw do

własnych potrzeb. Do przemy

J. Locke'a nawi

zywał francuski my

liciel polityczny Cli. Montesguieu -

Monteskiusz (1689-1755), formułuj

c - na gruncie rozwi

ustrojowych ówczesnej Anglii - w pracy: O duchu

praw (J748) ide

trójpodziału władzy na:

• ustawodawcz

• wykonawcz

• s

downicz

Trafnie wskazano w literaturze przedmiotu,

e na teori

podziału władzy w uj

ciu Monteskiusza składały si

wła

ciwie trzy powi

zane ze sob

zasady:

1) zasada społecznego podziału władzy, wyra

ca si

w postulacie zapewnienia wszystkim stanom i warstwom

społecznym wpływu na władz

stwow

;

2) zasada funkcjonalno-organizacyjnego podziału władzy, której istot

było wyró

nienie trzech równorz

dnych

rodzajów władz: ustawodawczej, wykonawczej i s

downiczej oraz przydzielenie poszczególnych rodzajów władz

odr

bnym organom pa

stwowym;

3) zasada równowagi i wzajemnego hamowania władz, która wyra

ała si

w postulacie takiego uło

enia

stosunków mi

dzy trzema rodzajami władz, aby - poprzez system hamulców pozwalaj

cych ka

dej władzy

powstrzymywa

pozostałe -

adna z nich nie uzyskała przewagi nad inn

Pełne zobrazowanie koncepcji Monteskiusza wymaga, wi

c uwzgl

dnienia trzech wy

ej wymienionych zasad,

pozostaj

cych ze sob

w bardzo

cisłym zwi

zku i składaj

cych si

na nierozerwaln

cało

ść

Zasada jedno

ci (nazywana te

zasad

jednolito

ci) władzy pa

stwowej jest historycznie starsza od zasady

podziału władzy. W tradycyjnej wersji przybierała ona posta

jedynowładztwa, władzy skoncentrowanej w gestii

jednostki spełniaj

cej funkcje prawodawcze, wykonawcze i s

downicze. Taki kształt ustrojowy miały zwłaszcza

monarchie absolutne, z natury swej niedemokratyczne. Zasada ta pojawiła si

w czasach nowo

ytnych równie

niedemokratycznej odmianie republika

skiej - w faszystowskim pa

stwie hitlerowskim i w totalitarnym pa

stwie

stalinowskim. Tymi postaciami jedno

ci władzy nie b

dziemy si

tutaj zajmowa

. Zanalizujmy natomiast pewn

zmodyfikowan

koncepcj

jedno

ci władzy, której twórc

jest wspomniany wcze

niej francuski filozof epoki

wiecenia J. J. Rousseau, charakteryzowany w nauce jako drugi - obok Monteskiusza - prawdziwy prawodawca

na wzór legendarnych filozofów staro

ytno

ci™. Rousseau wyło

ył swoj

koncepcj

jedno

ci władzy zwłaszcza w

pracy: Umowa społeczna. Punktem wyj

cia rozumowania Rousseau było pytanie: jak zapewni

wolnemu ludowi-

suwerenowi w maksymalnym stopniu wpływ na władz

stwow

? W uj

ciu J. J. Rousseau jedno

ść

władzy

miała polega

na supremacji (dominacji) w systemie organów pa

stwowych tego organu, za po

rednictwem

którego lud przede wszystkim sprawuje swoj

suwerenn

władz

. Organem tym był parlament, a wi

c w nim

miała si

skupia

cała władza, jak

w pa

stwie dysponuje lud-suweren. Wszystkie pozostałe organy pa

stwa

miały działa

tylko jako wyraziciele woli parlamentu i tylko w granicach udzielonych przez parlament upowa

nie

Koncepcja jedno

ci władzy, prezentowana przez J. J. Rousseau, miała niew

tpliwie charakter demokratyczny,

bowiem zakładała kontrol

najwy

szego ogniwa władzy pa

stwowej - parlamentu - przez suwerenny lud, a

przede wszystkim uznawała za niezb

dne podejmowanie przez samego zbiorowego suwerena bezpo

rednich

aktów sprawowania władzy pa

stwowej (np. referendum). Koncepcja Rousseau mie

ciła si

tym samym w

ramach wyznaczonych przez ustrój demokracji ate

skiej, a jej cech

charakterystyczn

było akcentowanie

stałego stosowania form demokracji bezpo

redniej (obok form demokracji po

redniej, przedstawicielskiej).

Znamienna dla koncepcji Rousseau jest hierarchiczna struktura systemu organów pa

stwowych, zbudowanych,

jak podkre

lano w pi

miennictwie19, na zasadzie monokratycznej -jednolito

ci władzy i jej centralizacji. Na czele

tych organów znajduje si

organ najwy

szy, a wszystkie inne s

mu podporz

dkowane. Zasada równowagi i

hamowania została zast

piona innymi regułami współdziałania organów pa

stwowych. Kontrol

działalno

najwy

szego ogniwa władzy pa

stwowej mo

e sprawowa

wył

cznie lud suweren, a nie jakikolwiek inny organ

stwowy.

12. Modelowe systemy organów pa

stwowych: parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, mieszane,

dów zgromadzenia

Na gruncie teorii podziału władzy wykształciły si

w trakcie ponad dwu-stuletniego rozwoju konstytucjonalizmu

dwa zasadnicze modele systemów organów pa

stwowych, tj.:

• model parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy),
• model prezydencki", a tak

• modele mieszane (parlamentarno-prezydencki, prezydencko-parlamentarny, semiprezydencki).
Natomiast koncepcja jedno

ci władzy pa

stwowej znalazła swoje konstytucyjne demokratyczne odzwierciedlenie

jako
• model rz

dów zgromadzenia (konwentu, dyrektoriatu).

Model parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy)

Parlamentarny model rz

dów (zwany cz

sto modelem parlamentarno--gabinetowym) zrodził si

najwcze

niej, w

toku długiej ewolucji zasad ustrojowych, w Anglii, a nast

pnie został przyj

ty - w innych warunkach politycznych i

zwykle z pewnymi modyfikacjami — w pa

stwach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz w wielu pa

stwach

kontynentu europejskiego. Model ten, najogólniej rzecz ujmuj

c, polega na ukształtowaniu w okre

lony sposób

stosunków wzajemnych mi

dzy głow

stwa, parlamentem i rz

dem. Stosunków wyra

cych si

w d

ąż

eniu

do powi

zania i wzajemnego oddziaływania na siebie legislatywy i egzekutywy. Z zało

enia (trudnego do

zrealizowania w praktyce) powi

zania i zale

ci pomi

dzy tymi władzami powinny by

tak ustalone, aby si

całkowicie równowa

yły (balansowały).

Model parlamentarny definiuj

nast

puj

ce najwa

niejsze cechy.

•

władza wykonawcza (egzekutywa) ma charakter dualistyczny (dwucz

ęś

ciowy) - składa si

ona z głowy

stwa, obok której istnieje jako odr

bny organ tej władzy rz

d z premierem na czele, tworz

cy ciało

kolegialne, czyli gabinet;

•

głowa pa

stwa jest neutralna politycznie, nie bierze aktywnego udziału w polityce, z reguły nie wykonuje

samodzielnie

adnych istotnych funkcji w dziedzinie władzy wykonawczej, za

okre

lone akty polityczne

(urz

dowe) podejmuje jedynie na wniosek lub za zgod

du, wyra

am w formie kontrasygnaty

(współpodpisu) aktów głowy pa

stwa przez członka rz

du;

•

głowa pa

stwa nie ponosi politycznej odpowiedzialno

ci przed parlamentem i nie mo

e by

przez parlament

odwołana;

•

d, mianowany formalnie przez głow

stwa, musi si

cieszy

poparciem wi

kszo

ci parlamentarnej:

parlament wyra

a akceptacj

składu i programu rz

du, udzielaj

c mu wotum zaufania

•

d ponosi za swoj

działalno

ść

solidarn

odpowiedzialno

ść

polityczn

(zwan

równie

parlamentarn

)

przed parlamentem i mo

e by

przez parlament obalony w drodze uchwalenia wotum nieufno

ci:

indywidualn

odpowiedzialno

ść

polityczn

przed parlamentem ponosz

tak

e ministrowie;

•

egzekutywa (z reguły głowa pa

stwa działaj

ca na wniosek rz

du) ma prawo rozwi

zania parlamentu przed

upływem kadencji.

Typowym przykładem parlamentarnego modelu rz

dów jest model ustrojowy Wielkiej Brytanii, oparty w znacznym

stopniu na zwyczajach konstytucyjnych. Inne modele parlamentarne s

z reguły regulowane prawnie (głównie

konstytucyjnie), w sposób bardziej lub mniej szczegółowy. System parlamentarny stosowany jest obecnie w
zdecydowanej wi

kszo

ci pa

stw Europy, w Australii i w niektórych pa

stwach Azji i Afryki. Wyst

puje on w tak

wielu rozmaitych wariantach i odmianach,

e trudno byłoby nawet skonstruowa

jaki

jeden, uniwersalny model

szczegółowy i dlatego ograniczyli

my si

ej jedynie do zdefiniowania jego najbardziej generalnych cech.

Modelem kanclerski. Model kanclerski przyjmowany był w ostatnich kilkunastu latach - w ró

cych si

nieco od

siebie postaciach - w konstytucjach niektórych pa

stw dokonuj

cych transformacji od autokratyzmu do

demokracji (np. Polska, Litwa). Model kanclerski wprowadza generalnie trzy modyfikacje do klasycznego modelu
parlamentarnego:

•

nadaje siln

pozycj

kanclerzowi (premierowi) jako szefowi rz

du i podporz

dkowuje mu pozostałych

członków gabinetu;

•

przyjmuje instytucj

tzw. konstruktywnego wotum nieufno

ci jako formy parlamentarnej odpowiedzialno

kanclerza/premiera (wraz z wnioskiem o wotum nieufno

ci jest głosowana kandydatura nowego

kanclerza/premiera);

•

ogranicza mo

liwo

ść

rozwi

zania parlamentu przez głow

stwa do przypadków wyra

nie wskazanych w

konstytucji.

Funkcjonowanie modelu parlamentarnego jest modyfikowane w praktyce ustrojowej przez istniej

cy w pa

stwie

system partyjny, przy czym dla bytu tego modelu niezb

dne jest, aby był to system wyrastaj

cy na gruncie

zasady pluralizmu politycznego, a wi

c zakładaj

cy istnienie zinstytucjonalizowanej opozycji. W warunkach

systemu dwupartyjnego parlament jest faktycznie podporz

dkowany jednopartyjnemu rz

dowi. W systemie wielo-

partyjnym rz

d posiada najcz

ęś

ciej charakter koalicyjny, którego trwało

ść

jest zale

na równie

od charakteru tej

wielopartyjno

ci - czy jest to wielo-partyjno

ść

ustabilizowana (np. RFN, Norwegia), czy nieustabilizowana (np.

Włochy, Polska).

Model prezydencki

Model prezydencki ukształtował si

wg rozwi

Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1787 r, a swoj

rozwini

posta

uzyskał w tym pa

stwie w drugiej połowie XIX w. po wojnie secesyjnej. Istnieje dosy

powszechne i nie bezpodstawne przekonanie,

e przeniesienie tego modelu do systemów ustrojowych innych

stw jest wyj

tkowo trudne. Jednak

e, pod wpływem rozwi

konstytucyjnych Stanów Zjednoczonych,

mod

] prezydencki rozpowszechnił si

w pa

stwach Ameryki Łaci

skiej - z ró

nym jednak powodzeniem. Po II

wojnie

wiatowej model prezydencki próbowano -te

z ró

nymi skutkami - zaadaptowa

i wdro

do systemów

ustrojowych niektórych pa

stw Afryki i Azji. Czasami okazywało si

e model ten stawał si

uzasadnieniem dla

ró

nych form jednostkowej czy grupowej dyktatury. Nale

y jednak odnotowa

e poszczególne elementy modelu

prezydenckiego wywierały i wywieraj

w dalszym ci

gu wpływ na rozwi

zania ustrojowe w wielu innych

stwach, nie przyjmuj

cych modelu prezydenckiego w jego klasycznej formie. Model prezydencki w jego

ameryka

skiej postaci pozwala na wskazanie swych charakterystycznych cech, b

cych zarazem swoistym

wzorcem dla wszystkich prezydenckich systemów rz

dów, urzeczywistnianych w - mniej czy bardziej -czystej

postaci. Zazwyczaj w literaturze przedmiotu za najbardziej charakterystyczn

cech

tego modelu uwa

a si

najbardziej bezwzgl

posta

separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej, chocia

-jak trafnie wskazuje A.

Puilo24 - nale

y zgodnie z okre

leniem oryginału mówi

raczej o separacji kompetencji. Oznacza to,

e twórcy

ameryka

skiej konstytucji tworzyli raczej pozory separacji ni

dokonali tej separacji w taki sposób (teoretycznie

liwy), aby jakiekolwiek oddziaływania jednej władzy na drug

były prawnie niedopuszczalne.

Najwa

niejsze cechy ameryka

skiego modelu prezydenckiego mo

na przedstawi

w sposób nast

puj

cy:

• monistyczna konstrukcja władzy wykonawczej, która w cało

ci jest skupiona w gestii prezydenta - nie ma tu

rozdzielenia funkcji głowy pa

stwa od funkcji premiera, nie ma te

du jako odr

bnego organu o charakterze

kolegialnym. Ministrowie - sekretarze stanu s

w pełni podporz

dkowani prezydentowi, s

wykonawcami jego

woli i przed nim s

politycznie odpowiedzialni;

• daleko id

ce rozdzielenie władzy ustawodawczej i wykonawczej (nazywane wła

nie separacj

). Rozdzielenie

legislatywy i egzekutywy wyra

a si

zwłaszcza w nast

puj

cych rozwi

zaniach:

- w powoływaniu prezydenta w wyborach powszechnych (wg konstytucji ameryka

skiej - dwustopniowych), co nie

pozostaje bez wpływu na wzmocnienie jego pozycji ustrojowej w mechanizmie sprawowania władzy pa

stwowej;

- w bezwzgl

dnej niepoł

czalno

ci stanowisk w parlamencie i w strukturach władzy wykonawczej;

- w

cisłym rozdzieleniu zasadniczych funkcji legislatywy i egzekutywy, nie zezwalaj

cym nawet na posiadanie

przez prezydenta prawa inicjatywy ustawodawczej, a dopuszczaj

cym wpływ prezydenta na działalno

ść

prawodawcz

parlamentu wył

cznie poprzez instytucj

dzi prezydenckich;

- w ochronie władzy wykonawczej przed ingerencj

parlamentu, co wyra

a si

w generalnym braku wpływu

parlamentu na sposób wykonywania ustaw przez egzekutyw

, a tak

e we własnych uprawnieniach

prawodawczych prezydenta do stanowienia aktów normatywnych, o ni

szej jednak randze ni

akty normatywne

pochodz

ce od parlamentu;

• wzajemna kontrola i równowaga (checks and balances) władz; widoczna jest ona przede wszystkim w istnieniu
nast

puj

cych instytucji:

- w prezydenckim prawie weta zawieszaj

cego wobec ustaw uchwalonych przez parlament, które to weto mo

jednak by

przełamane, gdy parlament ponownie uchwali ustaw

kwalifikowan

kszo

głosów;

- w wymaganej zgodzie parlamentu (konkretnie Senatu) na obsad

przez prezydenta szeregu wy

szych

stanowisk pa

stwowych (s

dziów S

du Najwy

szego, pełnomocnych przedstawicieli USA w innych pa

stwach

oraz wszystkich innych funkcjonariuszy ameryka

skich, zajmuj

cych urz

dy tworzone ustaw

, dla których nie

przewidziano w Konstytucji innego trybu powoływania - chodzi tu zwłaszcza o sekretarzy stanu);
- w s

dowej kontroli konstytucyjno

ci prawa (zgodno

ci prawa z konstytucj

);

- w istnieniu specjalnej procedury dla konstytucyjnej odpowiedzialno

ci prezydenta przed parlamentem, któr

odpowiedzialno

ść

prezydent, wiceprezydent i sekretarze stanu ponosz

za naruszenie konstytucji, zdrad

stanu

lub inne ci

ęż

kie przest

pstwo, w trybie tzw. impeachement (oskar

a Izba Reprezentantów, s

dem jest Senat).

Sankcja wyroku skazuj

cego obejmuje zwłaszcza pozbawienie urz

du osoby uznanej za winn

Warto u

wiadomi

sobie fakt,

e wszystkie rozwi

zania modelu prezydenckiego, charakteryzuj

ce go ju

momencie powstania Stanów Zjednoczonych, zostały zachowane formalnie w tym pa

stwie do dzisiaj.

Najzacniejsze z nich s

nadal podstaw

prezydenckiego systemu rz

dów równie

w innych pa

stwach,

akceptuj

cych w klasycznej postaci ten model ustrojowy.

Modele mieszane

We współczesnych pa

stwach demokratycznych systemy organów pa

stwowych kształtowane s

według

ró

nych wariantów. Raczej nie spotyka i

modeli czystych, wzorcowych. W procesie dziejowym wytworzyły si

modele mieszane, wchłaniaj

ce ró

ne składniki organizacyjne i funkcjonalne systemów organów pa

stwowych.

Przyjmuj

one posta

albo systemu parlamentarno-prezydenckiego (dominacja elementów modelu

parlamentarnego), albo systemu prezydencko-parlamentarnego, zwanego te

sto semiprezydenckim

(przewaga cech modelu prezydenckiego nad parlamentarnym).
Pierwsze wyra

ne rozwi

zania mieszanego modelu o cechach prezydencko-parlamentarnych

(semiprezydenckich) zawarte zostały w Konstytucji V Republiki Francuskiej z J 958 r. Były one „skrojone"
wyra

nie pod potrzeb} -rezydenta Cli. de Gaullea (1890-1970).

System francuski charakteryzuj

zwłaszcza nast

puj

ce rozwi

zania wzmacniaj

ce pozycj

prezydenta w

ramach systemu rz

dów:

•

prezydent wyłaniany jest w wyborach powszechnych;

•

prezydent ma prawo podejmowania aktów urz

dowych bez kontrasygnaty (akty takie to prerogatywy);

•

prezydent przewodniczy posiedzeniom rz

du;

•

prezydent ma prawo (z małymi ograniczeniami) rozwi

zania parlamentu - po zasi

gni

ciu opinii premiera i

przewodnicz

cych izb parlamentu;

•

prezydent ma prawo zarz

dzania referendum w sprawach zmiany konstytucji oraz - na wniosek rz

du lub na

wspólny wniosek obu izb parlamentu - w sprawach projektów wa

nych ustaw ustrojowych. Prezydent w

systemie V Republiki pełni funkcj

arbitra prawidłowego funkcjonowania władz publicznych. Warto wskaza

e we wszystkich systemach rz

dów maj

cych charakter mieszany, mamy do czynienia z odej

ciem od

modelu neutralnej głowy pa

stwa, charakterystycznego dla systemu parlamentarnego, na rzecz modelu

prezydenta - arbitra, o kompetencjach w zró

nicowany sposób kształtowanych.

na za znawc

rozwa

anej problematyki przyj

ąć

e modele rz

dów mieszanych charakteryzuj

nast

puj

cymi cechami:

•

istnieje dualistyczna egzekutywa (władza wykonawcza), przy czym prezydent, nie ponosz

odpowiedzialno

ci politycznej przed parlamentem, wykonuje bezpo

rednio pewne funkcje rz

dzenia

samodzielnie (prerogatywy), bez konieczno

ci uzyskiwania na nie kontrasygnaty;

•

prezydent pochodzi z bezpo

rednich wyborów powszechnych, w których naród (jako suweren) rozstrzyga w

głosowaniu o powierzeniu konkretnej osobie sprawowania urz

du prezydenta i tym samym legitymizuje

wykonywanie przeze

władzy wykonawczej w imieniu narodu;

•

ministrowie nie tylko ponosz

odpowiedzialno

ść

polityczn

przed parlamentem, ale mog

ponosi

tak

przed prezydentem.

Mieszane modele rz

dów stały si

popularne w rozwi

zaniach konstytucyjnych pa

stw dokonuj

cych w ostatnich

kilkunastu latach transformacji ustrojowej.

Model rz

dów zgromadzenia

Model rz

dów zgromadzenia (zwany tak

e modelem konwentu lub modelem dyrektoriatu) jest realizowany

obecnie w demokratycznym wariancie w ustroju pa

stwowym Konfederacji Szwajcarskiej, ukształtowanym przez

Konstytucj

z 1874 r. Słusznie wskazuje si

27,

e poj

cie rz

dy zgromadzenia nie zostało dotychczas

wystarczaj

co wyja

nione przez nauk

prawa konstytucyjnego. Nie ma te

powszechnie akceptowanej jego

definicji. Zło

yło si

na to wiele przyczyn: brak konkretnego (rzeczywistego) ustroju pa

stwowego, który mógłby w

tym zakresie pełni

rol

wzorca (jak w przypadku ustroju parlamentarnego - Wielka Brytania, a prezydenckiego -

USA), silne zaz

bianie si

rozwa

onego modelu z systemem rz

dów parlamentarnych, a tak

e pewna

efemeryczno

ść

tego zjawiska w historii ustrojów pa

stwowych, przy jednoczesnej jego ró

norodno

ci. W efekcie

system rz

dów zgromadzenia rozumiany jest dosy

powszechnie jako model konstytucyjnie zapewnionej

przewagi parlamentu nad pozostałymi organami pa

stwowymi.

Maj

c powy

sze na uwadze, mo

na wskaza

na nast

puj

ce najwa

niejsze cechy modelu rz

dów

zgromadzenia.

•

preponderancja parlamentu, czyli pełnia władzy oraz nadrz

dno

ść

parlamentu nad innymi naczelnymi

organami pa

stwowymi - rz

dem i głow

stwa;

•

pełna zale

ść

du od parlamentu; jest to zale

ść

kreacyjna - rz

d jest powoływany i odwoływany

wył

cznie przez parlament, bez udziału głowy pa

stwa; jest to tak

e zale

ść

funkcjonalna - prawodawstwo

parlamentarne i ustalana przez parlament linia polityki pa

stwa musz

realizowane przez rz

d, który

pozostaje pod kontrol

parlamentu;

•

znikomy wpływ rz

du na funkcjonowanie parlamentu; rz

d (komitet) ma mo

liwo

ść

oddziaływania na

parlament jedynie poprzez inicjatyw

ustawodawcz

;

•

polityczna odpowiedzialno

ść

głowy pa

stwa przed parlamentem; głowa pa

stwa mo

e by

przez parlament

odwołana, nie chroni jej instytucja kontrasygnaty; głowa pa

stwa nie ma wpływu na czas trwania

pełnomocnictw parlamentu (nie mo

e rozwi

parlamentu przed upływem kadencji).

13. Dzieje rozwoju wolno

ci i praw jednostki.

Refleksja nad statusem jednostki w pa

stwie ma bardzo dług

tradycj

. Wraz z powstawaniem pierwszych

organizacji pa

stwowych próbowano okre

relacje mi

dzy pa

stwem a jednostk

. Ju

w tych najdawniejszych

czasach człowiekowi przypisywano pewne prawa, chocia

zazwyczaj w nader ograniczonym zakresie.

Znacz

cy wpływ na zmian

spojrzenia na status jednostki w pa

stwie wywarta w staro

ytnej Grecji filozofia

stoików, zwłaszcza za

etyka stoicka (przede wszystkim Seneki Młodszego). Wpływ etyki stoickiej widoczny jest

w etyce chrze

cija

skiej, w której chciano praktycznie zastosowa

wskazania etyczne stoików (

w. Augustyn,

Tomasz z Akwimt), akcentuj

c zwłaszcza równo

ść

ludzi stworzonych na podobie

stwo Boga. Wpływy stoików

odnajdujemy te

w rozwa

aniach twórców nowo

ytnej etyki - B. Spinozy (1637-1667), G. Leibniza (1646-1716), /.

Kanta (1724-1804).

Najdalszych

ródeł nowo

ytnych wolno

ci politycznych trafnie upatruj

niektórzy autorzy2 w angielskiej Wielkiej

Karcie Swobód (łac. Magna Charta Libertatum) Jana bez Ziemi z 1215. W ko

cu XVIII w. zrodziło si

nowe -

zwłaszcza w sensie jurydycznym -pojmowanie praw człowieka, postrzeganie ich w nowo

ytnym kształcie, w

znacznym stopniu aktualnym do chwili obecnej. Bezpo

redni wpływ na zapocz

tkowanie tego nowego etapu w

historii praw człowieka miały narodziny Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i tworzenie pierwszych
konstytucji pisanych. Po

rednio było to rezultatem postulatów i wskaza

przedstawicieli prawa natury. Spo

ród

nich najsilniej w tych sprawach brzmiał głos wspomnianego wcze

niej angielskiego my

liciela J. Locke'a, który z

pasj

uzasadniał,

e ka

dy człowiek w sposób naturalny posiada pewne wolno

ci i prawa, niezale

ne od

stwa, niezbywalne,

te, wy

sze ni

prawo stanowione przez pa

stwo. W

ród tych wolno

ci i praw J. Locke

i inni reprezentanci teorii prawa natury wymieniali najcz

ęś

ciej: wolno

ść

osoby ludzkiej, równo

ść

wobec prawa,

bezpiecze

stwo prawne i opór przeciwko uciskowi, prawo własno

ci. Wskazywali,

e pa

stwo ma obowi

zek

ochrony tych wolno

ci i praw. Pogl

dy zwolenników prawa natury znalazły w ko

cu XVIII w. odzwierciedlenie w

nych dokumentach prawnych i politycznych.

Po raz pierwszy stało si

to w Ameryce w Karcie Praw Wirgini (Bili of Rights of Virginia) z 1776 r., a nast

pnie w

Deklaracji Niepodległo

ci 13 Stanów Zjednoczonych Ameryki, uchwalonej tego samego roku. W dokumentach

tych stwierdzano,

e wszyscy ludzie s

z natury równi, wolni i niezale

ni, posiadaj

pewne przyrodzone i

niezbywalne prawa, takie jak prawo do

ycia, prawo do wolno

ci, prawo d

ąż

enia do szcz

ęś

cia. Na kontynencie

europejskim podstawowe znaczenie dla rozwoju wolno

ci i praw jednostki miała Wielka Rewolucja Francuska ze

swoj

Deklaracj

Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Jak trafnie zauwa

ono3, nazwa deklaracja wybrana

została dla tego aktu nieprzypadkowo. Zgodnie bowiem z ideami prawa natury,

cymi wówczas swoje

apogeum, prawa okre

lone w Deklaracji przysługuj

demu człowiekowi bez wyj

tków i s

prawami

wrodzonymi oraz niezbywalnymi. Nie pochodz

z nadania ustawodawcy, który jedynie mo

e (nawet powinien)

potwierdza

je prawnie (aktem o charakterze deklaratoryjnym) i gwarantowa

prawnie ich przestrzeganie. Dlatego

prawa te zostały zadeklarowane, a nie ukonstytuowane (aktem konstytutywnym, prawotworz

cym).

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela najpełniej wyra

a liberaln

koncepcj

praw człowieka, sformułowan

przez szkoł

prawa natury, a wyra

-jak słusznie zauwa

ył E. Zie/i

ski4 - w podstawowej triadzie praw, a

mianowicie: wolno

ść

, równo

ść

, własno

ść

prywatna. Na gruncie postanowie

Deklaracji mo

na wyró

•

prawa osobiste, przynale

ne ka

demu człowiekowi z tytułu samej natury ludzkiej (prawa człowieka),

•

prawa polityczne, tj. prawa wynikaj

ce z funkcjonowania jednostki w organizacji pa

stwowej (prawa

obywatela).

Te prawa osobiste i polityczne, w kształcie, jaki uzyskały w XVIII i XIX w., nazywane s

prawami pierwszej

generacji. Zostały one uznane przez pa

stwa i ze sfery teorii oraz postulatów przeszły do sfery ustawodawstwa.

Ich lista ulegała stopniowo rozszerzeniu. Istotne znaczenie dla kształtowania si

współczesnej koncepcji wolno

i praw jednostki miała dominuj

ca w naukach prawnych drugiej połowy XIX w. szkoła pozytywizmu prawniczego.

Pod wpływem pogl

dów przedstawicieli tego kierunku zacz

to traktowa

wolno

ci i prawa jednostki zawarte w

konstytucjach ówczesnych pa

stw jako tzw. publiczne prawa podmiotowe. tj. uprawnienia wynikaj

ce ze stosunku

prawnego (wi

zów prawnych) ł

cego obywatela z pa

stwem, na podobie

stwo prywatnych praw

podmiotowych, wynikaj

cych ze stosunków prawnych ł

cych osoby prywatne. Oznaczało to,

e jednostka

żą

od pa

stwa zachowania zgodnego z tre

normy prawnej dotycz

cej wolno

ci lub prawa tej

jednostki, za

na pa

stwie ci

ąż

y obowi

zek realizacji takiego zachowania, przy czym w obronie swych

publicznych praw podmiotowych, gwarantowanych w konstytucji, jednostka mo

e wyst

wobec pa

stwa jako

strona w s

dzie,

żą

daj

c wykonania przez pa

stwo obowi

zku. Przełom w zakresie prawnych regulacji wolno

ci i

praw jednostki nast

pił po I wojnie

wiatowej. Jak zasadnie wskazuje A. Łopatka5, rewolucja socjalistyczna w

Rosji (1917) i rewolucja ludowa w Meksyku (1916-1918) stały si

główn

przyczyn

narodzin praw człowieka

nowej, drugiej generacji. Były to najpierw prawa socjalne, a wi

c prawa jednostki do pewnych

wiadcze

publicznych, zabezpieczaj

cych jej minimalny poziom materialnej egzystencji (prawo do ubezpieczenia

społecznego na wypadek niezdolno

ci do pracy, do ochrony zdrowia, do pomocy społecznej na wypadek

bezrobocia itp.), a nast

pnie prawa ekonomiczne i kulturalne (prawo do pracy, prawo do nauki itp.).

Do II wojny

wiatowej uznawanie wolno

ci i praw jednostki było wył

czn

spraw

poszczególnych pa

stw, czego

wynikiem w okresie mi

dzywojennym - z jego kryzysami gospodarczymi i politycznymi, tendencjami

faszystowskimi, totalitarnymi i autorytarnymi - stało si

tak

e zaw

ęż

enie i ograniczenie praw i wolno

ci jednostki

w niektórych pa

stwach. Nie było bowiem -jak zauwa

ył A. Łopatka1" - uniwersalnego, maj

cego znaczenie

prawnie wi

ążą

ce, katalogu wolno

ci i praw jednostki. Istniały jedynie systemy ochrony wolno

ci i praw o zasi

krajowym. Wła

nie dlatego zgodnie uznaje si

e najwa

niejszym zjawiskiem w zakresie wolno

ci i praw

jednostki, jakie zaistniało po II wojnie

wiatowej, było ukształtowanie systemu mi

dzynarodowej ochrony tych

wolno

ci i praw (mi

dzynarodowego prawa praw człowieka). Nast

powało to jednak z niemałymi trudno

ciami, na

skutek oporów ze strony niektórych pa

stw, czasem kapitalistycznych, cz

ęś

ciej jednak socjalistycznych.

Wkraczanie prawa mi

dzynarodowego w sfer

wolno

ci i praw jednostki dokonywało si

dwiema drogami:

1) przez formułowanie zestawu wolno

ci i praw jednostki, których nast

pnie poszczególne pa

stwa

zobowi

zywały si

przestrzega

;

2) przez tworzenie ponadnarodowych gwarancji przestrzegania wolno

ci i praw jednostki.

W rezultacie ukształtowała si

w wielu współczesnych pa

stwach sytuacja, gdy mi

dzy jednostk

a jej prawo

ojczyste ,,wchodzi" prawo mi

dzynarodowe, wzmacniaj

c ochron

wolno

ci i praw tej jednostki.

Istotn

rol

w procesie formułowania zestawu wolno

ci i praw jednostki odegrała Powszechna Deklaracja Praw

Człowieka przyj

ta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r. Był to jednak akt o

charakterze dosy

ogólnym, a przede wszystkim nie miał charakteru umowy mi

dzynarodowej, lecz uchwały

organizacji mi

dzynarodowej i jako taki mógł by

stosowany w sposób dosy

dowolnie okre

lany przez

poszczególne pa

stwa.

Do wypracowania umów mi

dzynarodowych, dotycz

cych wolno

ci i praw jednostki o powszechnym charakterze,

doszło dopiero w 1966 r. Po wielu latach negocjacji Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło
wówczas jednomy

lnie dwa tzw. Pakty Praw Człowieka:

•

dzynarodowy Pakt Praw Osobistych (Cywilnych) i Politycznych.

•

dzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych. Jako umowy mi

dzynarodowe,

Pakty były aktami wymagaj

cymi ratyfikacji przez poszczególne pa

stwa, które przez akt ratyfikacyjny

zobowi

zywały si

uwzgl

dnia

w swych wewn

trznych systemach prawnych kilkadziesi

t wolno

ci i praw

jednostki okre

lonych w Paktach.

Wolno

ci i prawa jednostki zawarte w Paktach obejmuj

przede wszystkim szeroko rozwini

ty katalog wolno

ci i

praw pierwszej i drugiej generacji, w tym - co zwłaszcza warto wyeksponowa

- rozległy zestaw praw

ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, których promotorem były po II wojnie

wiatowej zwłaszcza pa

stwa

tzw. realnego socjalizmu. Oba Pakty tworz

uniwersalny (ogólno

wiatowy) zestaw uznawanych powszechnie

wolno

ść

: i praw jednostki (nazywany w literaturze

wiatowym kanonem praw człowieka i podstawowych

wolno

ci'), chocia

nie wszystkie pa

stwa je ratyfikował} (Polska uczyniła to w 1977 r.) Obok tego uniwersalnego

systemu funkcjonuj

równie

regionalne systemy promocji i ochrony praw człowieka, wi

ążą

ce jedynie pa

stwa

okre

lonego kontynentu lub danego kr

gu kulturowego. Aktualnie s

to nast

puj

ce systemy regionalne:

europejski, ameryka

ski, afryka

ski. W szerszym lub w

ęż

szym zakresie oba systemy - uniwersalny i regionalne -

mog

jednak cz

ęś

ciowo pokrywa

. Na europejski system wolno

ci i praw jednostki składaj

zwłaszcza

nast

puj

ce akty wypracowane w ramach powstałej w 1949 r. organizacji mi

dzynarodowej - Rady Europy:

•

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolno

ci z 1950 r. (zwana popularnie

Europejsk

Konwencj

Praw Człowieka),

•

Europejska Karta Socjalna z 1961 r.

Oba te akty zostały ratyfikowane przez Polsk

. Ponadnarodowe gwarancje przestrzegania wolno

ci i praw

jednostki zostały stworzone zarówno w ramach systemu uniwersalnego, jak i w ramach systemów regionalnych
(obowi

zuj

cych na poszczególnych kontynentach Gwarancje te polegaj

na utworzeniu instytucji i uruchomieniu

procedur, słu

żą

cych przestrzeganiu wolno

ci i praw. Postanowieniem Mi

dzynarodowego Paktu Praw Osobistych

i Politycznych został powołany Komitet Praw Człowieka. W regionalnym systemie europejskim głównym
gwarantem. przestrzegania norm Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jest Europejski Trybunał Praw

Człowieka z siedzib

w Strasburgu. Katalog wolno

ci i praw jednostki nie jest zamkni

ty. Trwa proces uznawania,

proklamowania i ustanawiania nowych wolno

ci i praw - zarówno w wymiarze uniwersalnym, regionalnym, jak i

krajowym (w konstytucjach poszczególnych pa

stw). W pi

miennictwie wskazuje si

e zjawisko te oznacza

pojawienie si

tzw. praw trzeciej generacji, rozumianych jako prawa jednostki do pokoju, do rozwoju, do

zdrowego

rodowiska naturalnego, dc korzystania ze

ródeł

wiatowego zasobu informacji, do korzystania z

osi

gni

ęć

współczesnej cywilizacji itp. Tego typu prawa b

, i to nie tylko w najbli

szych latach, decydowa

kierunkach rozwoju wolno

ci i praw jednostki we współczesnym pa

stwie i w społeczno

ci mi

dzynarodowej.

14. Status jednostki we współczesnym pa

stwie

We współczesnych konstytucjach (i innych aktach normatywnych) pa

stw demokratycznych, unormowania

dotycz

ce statusu jednostki -chocia

ró

, co do zakresu wolno

ci, praw i obowi

zków - usystematyzowane

najcz

ęś

ciej w charakterystycznej kolejno

ci. Najpierw wymienia si

wolno

ci jednostki - tj. sfer

woln

zasadzie od ingerencji organów władzy publicznej i podlegaj

ochronie prawnej. Nast

pnie mówi si

o prawach

jednostki, a wi

c o jej uprawnieniach podmiotowych, którym z reguły odpowiadaj

okre

lone powinno

ci organów

władzy public2 Wreszcie, w ostatniej kolejno

ci, regulowane s

obowi

zki jednostki, g one oznaczaj

zaw

ęż

enie

liwo

ci jej swobodnego działania. We wspomnianych aktach normatywnych z reguły na pierwszym miejscu

wymi

człowieka, jako jednostk

ludzk

, niezale

od przynale

ci pa

stwowej, której maj

słu

wolno

ci i prawa, a dopiero na drugim miej obywatela zwi

zanego okre

lonym stosunkiem z własnym pa

stwem.

da wolno

ść

, prawo czy obowi

zek człowieka dotyczy te

obywatela, ale odwrotnie. Za decyduj

ce dla statusu

jednostki w pa

stwie uznaje si

współcze

nie osobiste i polityczne wolno

ci i prawa człowieka i obywatela. S

ród nich takie, jak:

•

Prawo do

ycia,

•

wolno

ci osobistej,

•

prawo do s

du,

•

prawa do prywatno

ci,

•

do tajemnicy korespondencji,

•

nietykalno

ść

mieszka

;

•

wolno

ść

podró

owania,

•

wolno

ść

wyboru miejsca zamieszkania,

•

wolno

ść

sumienia i wyznania,

•

wolno

ść

zgromadze

, zrzeszania si

i petycji,

•

prawo wyborcze,

•

prawo do zajmowania stanowisk w pa

stwie,

•

prawo uczestnictwa w podejmowaniu decyzji publicznych.

kszo

ść

z nich to wolno

ci i prawa człowieka, chocia

niektóre z nich s

zastrze

one jedynie dla obywateli.

Przedstawiony wy

ej (bardzo pobie

nie) katalog wolno

ci i praw osobistych oraz politycznych jednostki

uzupełniony jest we współczesnym pa

stwie o katalog wolno

ci i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych

człowieka i obywatela. Niektóre z nich pojawiły si

dopiero w ostatnich dziesi

cioleciach, w ramach drugiej i

trzeciej generacji praw człowieka. Zakres w jakim poszczególne pa

stwa gwarantuj

jednostkom te wolno

ci i

prawa, jest ró

ny. Zale

y w decyduj

cym stopniu od dominuj

cych w danym pa

stwie koncepcji ideowo-

politycznych (filozofii polityczno-ustrojowej) oraz od poziomu zasobno

ci ekonomicznej poszczególnych pa

stw.

ród wolno

ci i praw tego rodzaju nale

y wymieni

zwłaszcza: prawo własno

ci, wolno

ść

przedsi

biorczo

ci,

wolno

ść

pracy oraz swobod

wyboru zawodu lub zatrudnienia, prawo do nauki, prawo do ochrony zdrowia, prawo

do zabezpieczenia społecznego, prawo do czystego

rodowiska itp. Do wskazanych tu wolno

ci i praw

przywi

zuje si

istotne znaczenie zwłaszcza we współczesnych, wysoko rozwini

tych pa

stwach

demokratycznych (pa

stwo socjalne, pa

stwo dobrobytu - welfare state). Tradycyjny katalog obowi

zków

człowieka i obywatela jest we współczesnym pa

stwie raczej dosy

ubogi, a umieszczenie niektórych z nich w

tym katalogu budzi w poszczególnych pa

stwach dyskusje. Najcz

ęś

ciej regulowane s

takie obowi

zki, jak:

przestrzeganie prawa, chronienie

rodowiska naturalnego (obowi

zki człowieka), obrona ojczyzny, wierno

ść

wobec pa

stwa (obowi

zki obywatela) itp.

Problemem, który do dzisiaj budzi kontrowersje, jest zwi

zek mi

dzy prawami a obowi

zkami jednostki. Niektórzy

uwa

, i

tylko ten mo

e korzy sta

z wolno

ci i praw przewidzianych w aktach normatywnych, kto

wiadczy na

rzecz wspólnoty, wypełnia nało

one na

obowi

zki. Przyj

cie takiego pogl

du prowadziłoby jednak do sytuacji, w

której organy władzy publicznej mogłyby kontrolowa

stopie

realizacji obowi

zków przez jednostk

i -w

zale

ci od tej oceny - „dawkowa

" dost

p tej jednostki do wolno

ci i praw. Przewa

a wi

c obecnie w

stwach demokratycznych inny pogl

d -ze wolno

ci i prawa przysługuj

dej jednostce, bez wzgl

du na jej

zasługi i wypełnianie obowi

zków, tylko dlatego,

e jest ona człowiekiem lub obywatelem. Nie sposób jednak nie

zgodzi

z opini

e na płaszczy

nie teoretycznej zwi

zek mi

dzy prawami a obowi

zkami niew

tpliwie

istnieje9, za

w skali ogólnospołecznej wypełnianie przez jednostki ich obowi

zków jest warunkiem realizacji

deklarowanych wolno

ci i praw. We współczesnych pa

stwach demokratycznych istniej

- ró

nie kształtowane -

gwarancje wolno

ci i praw jednostki, rozumiane jako zjawiska i mechanizmy, które słu

żą

realizacji wolno

ci i

praw. Istnienie tych gwarancji to charakterystyczna cecha nowoczesnego modelu ochrony wolno

ci i praw

lednostki. W

ród tych gwarancji wyró

nia si

gwarancje materialne i formalne10.

Gwarancje materialne to ogół

rodków, które słu

żą

stwu do zapewnienia urzeczywistniania zapisanych

prawnie wolno

ci i praw jednostki. Nale

żą

do nich takie zjawiska, jak poziom rozwoju gospodarczego, mo

liwo

finansowe pa

stwa, tradycje polityczne, kultura polityczna, stan o

wiaty,

wiadomo

ść

prawna społecze

stwa itp.

Gwarancje materialne odgrywaj

ksz

rol

przy korzystaniu z praw ni

z wolno

ci.

Gwarancje formalne (zwane te

prawnymi lub instytucjonalnymi) to całokształt

rodków prawnych o charakterze

instytucjonalnym, które stworzyło współczesne demokratyczne pa

stwo prawne. W doktrynie takiego pa

stwa

organizacja pa

stwowa nadal traktowana jest jako istotny gwarant, a nawet wykonawca praw jednostki, ale

postrzegana jest tak

e jako zagro

enie tych praw, zwłaszcza za

wolno

ci. Jak przy tym zwraca uwag

dzia'', doktryna w pa

stwach demokratycznych znacznie mocniej eksponuje obecnie rol

stwa jako

gwaranta wolno

ci i praw jednostki, ni

czyniono to poprzednio.

ród formalnych gwarancji wolno

ci i praw jednostki mo

na wyró

dwie ich grupy:

• po

rednie,

• bezpo

rednie.

Gwarancje po

rednie to te

rodki o charakterze instytucjonalnym, które nie zostały stworzone bezpo

rednio do

strze

enia wolno

ci i praw (powołano je z innych powodów), ale w swoim funkcjonowaniu słu

żą

tak

e realizacji

tego wła

nie celu. Mo

na w

ród nich wskaza

takie, jak: demokratyczne prawo wyborcze, podział władzy,

niezawisło

ść

dziowsk

, kontrol

konstytucyjno

ci prawa itp.

Gwarancje bezpo

rednie to te

rodki instytucjonalne, które zostały stworzone wła

nie w tym celu, aby słu

ochronie wolno

ci i praw jednostki Maj

one dla zagwarantowania wolno

ci i praw kardynalne znaczenie i - n;. co

słusznie zwrócono uwag

w pi

miennictwie12 - niektóre tego typu gwarancje, uznane za najwa

niejsze,

unormowane s

w konstytucji. Do gwarancji bezpo

rednich nale

żą

we współczesnych pa

stwach takie, jak: pełna

dopuszczalno

ść

drogi s

dowej dla ochrony naruszonych wolno

ci i praw. dwuinstancyjno

ść

post

powa

dowych i administracyjnych, s

dowa kontrola decyzji administracyjnych, skarga konstytucyjna do organu typu

trybunału konstytucyjnego (formułuj

ca zarzut niekonstytucyjno

ci prawu stanowi

cego podstaw

rozstrzygni

cia

organu władzy publicznej o wolno

ciach, prawach lub obowi

zkach jednostki), instytucja ombudsmana. czy

rzecznika praw obywatelskich itp.

Uregulowanie w konstytucji wolno

ci i praw jednostki wywiera niew

tpliwie pozytywny wpływ na status jednostki

w pa

stwie. Przepisy konstytucyjne wyznaczaj

przede wszystkim zakres ochrony poszczególnych wolno

ci i

praw. Istniej

nawet pewne nieliczne wolno

ci i prawa, których konstytucyjny zakres ochrony nie mo

e by

ograniczony przez organy władzy publicznej (np. wolno

ść

od tortur, wolno

ść

wyboru religii, domniemanie

niewinno

ci). Zdecydowana wi

kszo

ść

wolno

ci i praw to jednak takie, których zakres ochrony mo

e zosta

przez

ustawodawc

ogranicz

. W przypadku tych wolno

ci i praw konstytucje dopuszczaj

liwo

ść

prawnej

ingerencji ustanawiaj

cej - zazwyczaj pod pewnymi warunkami ograniczenia prowadz

ce do zaw

ęż

enia zakresu

ochrony wolno

ci i praw. wynikaj

cego wprost z konstytucji. Ograniczenia wolno

ci i praw jednostki musz

spełnia

w pa

stwie prawnym dwa wymogi -jeden o charakterze formalnym, a drugi materialnym1':

1) mog

wprowadzone wył

cznie przez ustaw

2) musz

zgodne z tzw. zasad

proporcjonalno

ci, oznaczaj

w swe obecnej interpretacji zakaz

nadmiernej ingerencji pa

stwa w sfer

wolno

ci i praw człowieka, a jednocze

nie zezwalaj

na ograniczenia

wolno

ci i praw - w przypadku konieczno

ci ustanowienia ogranicze

- tyłki w niezb

dnym zakresie (minimalnie

koniecznym).

15. Partie polityczne

Partia polityczna - to organizacja społeczna, która rywalizuj

c albo współdziałaj

c z innymi takimi organizacjami

ąż

y do zdobycia lub utrzymania władzy, w celu realizacji swojego programu politycznego.

ążą

c do urzeczywistnienia powy

szego celu, partia polityczna spełnia w społecze

stwie i w pa

stwie okre

lone

funkcje, które b

dziemy rozumie

jako zasadnicze kierunki jej działalno

ci. W literaturze przedmiotu w

ród funkcji

partii politycznych najcz

ęś

ciej wymienia si

funkcj

wyborcz

i funkcj

dzenia. Niektórzy autorzy dodaj

nich funkcj

edukacji politycznej (wychowawcz

), a inni tak

e funkcj

reprezentowania interesów społecznych.

Bior

c powy

sze pogl

dy pod uwag

na uzna

e w systemie demokratycznym partie polityczne spełniaj

nast

puj

ce funkcje:

1) po

redniczenia mi

dzy społecze

stwem a pa

stwem,

2) wyborcz

3) kierowania pa

stwem.

Partie polityczne s

rednikami mi

dzy społecze

stwem a pa

stwem (rozumianym jako struktura organów

stwowych), przy czym nie maj

w tym zakresie wył

czno

ci, gdy

funkcj

tak

pełni

tak

e inne podmioty

(zwłaszcza grupy nacisku). Od ponad wieku partie polityczne s

jednak głównymi tego typu po

rednikami, a tym

samym stanowi

one nieodzowny element systemu demokratycznego. Po

rednictwo partii w kontaktach z

stwem dotyczy nie tyle całego społecze

stwa, ile niektórych grup społecznych, zwi

zanych z dan

parti

Tre

ść

spełnianej przez partie funkcji po

rednictwa jest odmienna w systemach demokratycznych i

niedemokratycznych. W systemach demokratycznych partie zapewniaj

obywatelom udział we władzy

stwowej, dost

p do tej władzy i wpływ na ni

. W systemach niedemokratycznych partie zmierzaj

podporz

dkowania społecze

stwa rz

cej elicie.

Spełnianie funkcji po

rednictwa przez partie polega na:

•

reprezentowaniu wobec pa

stwa interesów grup społecznych,

•

oddziaływaniu na społecze

stwo.

Partie polityczne reprezentuj

wobec pa

stwa (o

rodków władzy) zazwyczaj interesy wi

kszych grup

społecznych, warstw, a nawet klas. Jak wskazuje P. Winczorek3, reprezentacja interesów społecznych przez
partie nie jest aktem jednorazowym, lecz zło

onym procesem politycznym. W procesie tym da si

systematyzuj

co wyodr

bni

pewne etapy, takie zwłaszcza jak:

•

ujawnianie przez parti

istniej

cych interesów i ujmowanie ich w form

okre

lonych postulatów;

•

konfrontowanie, systematyzowanie i hierarchizacja tych postulatów wewn

trz partii oraz uwzgl

dnianie ich w

partyjnych programach politycznych;

•

zabiegi partii zmierzaj

ce do realizacji postulatów, a wi

c do tego, aby organy pa

stwa uwzgl

dniały je przy

podejmowaniu swych decyzji. Oddziaływanie partii na społecze

stwo dokonuje si

ró

nymi sposobami.

Istotn

rol

odgrywa tutaj prowadzona przez partie edukacja polityczna (kursy, polityczna literatura, prasa

partyjna), w toku której społecze

stwo jest nie tylko informowane, ale tak

e integrowane na bazie

okre

lonych programów i ideologii. Partie przenosz

do ró

nych

rodowisk wiedz

o problemach

ycia

stwowego oraz wywołuj

pozytywne lub negatywne nastawienie wobec przedstawicieli o

rodków władzy i

ich decyzji. co w ka

dym przypadku wi

ąż

e obywatela ze sprawami pa

stwa. Oddziałuj

c na społecze

stwo,

partie niejako mówi

obywatelom, czego ci ostatni powinni chcie

Funkcja wyborcza nale

y do funkcji tradycyjnie przypisywanych partiom politycznym. Polega ona na

podejmowaniu przez parti

ró

norodnych działa

(składaj

cych si

na pewn

cało

ść

), które maj

przynie

ść

partii

sukces wyborczy. Partie prowadz

tak

działalno

ść

wła

ciwie stale, ale ze szczególnym nasileniem w okresie

kampanii wyborczej i samych wyborów. Funkcja wyborcza partii politycznych odgrywa bardzo wa

rol

systemie władzy w ka

dym pa

stwie. To wła

nie przez działania składaj

ce si

na t

funkcj

partie opanowuj

szerokie rzesze obywateli i kieruj

ich aktywno

ść

na tory przez siebie po

żą

dane. W ramach realizacji funkcji

wyborczej mo

na wyró

kilka kierunków działa

urzeczywistnianych przez partie polityczne, takich zwłaszcza

jak:
- selekcja (typowanie) kandydatów na wybieralne stanowiska.
- formułowanie programów (platform) wyborczych,
- propaganda i agitacja wyborcza.

Funkcja kierowania pa

stwem (cz

sto w pi

miennictwie nazywana funkcj

dzenia) - urzeczywistniaj

przede

wszystkim ta partia, która, samodzielnie lub w koalicji, wygrała wybory. Jest to oczywi

cie zrozumiale, bowiem

wła

nie kandydaci tej partii (lub tych partii) otrzymali od wyborców w akcie wyborczym mandat, upowa

nienie do

sprawowania władzy w imieniu suwerena. Funkcj

kierowania pa

stwem partia realizuje przez swoich członków,

wybranych lub desygnowanych na kierownicze stanowiska pa

stwowe, podejmuj

cych w ramach pełnionych

zada

istotne decyzje dotycz

ce polityki pa

stwa. Kierowanie pa

stwem było od pocz

tku głównym celem ka

dej

partii politycznej. Dzisiaj to wła

nie partie polityczne -z małymi tylko wyj

tkami - stały si

wył

cznymi i

bezpo

rednimi dysponentami władzy pa

stwowej. We współczesnych pa

stwach istnieje bardzo wiele partii

politycznych. Od dawna w nauce podejmowano - i czyni si

tak do chwili obecnej - próby klasyfikacji partii, z

przyjmowaniem ró

nych priorytetów klasyfikacyjnych, co nierzadko prowadzi autorów do ró

nych rezultatów.

Poni

ej prezentacja kilku najprzydatniejszych klasyfikacji partii.

•

Według kryterium ideologicznego wyró

nia si

zazwyczaj partie komunistyczne, socjalistyczne,

socjaldemokratyczne, chadeckie, agrarne, ekologiczne, liberalne, konserwatywne, skrajnie prawicowe,
faszystowskie.

•

Według kryterium organizacyjnego dokonuje si

ró

nych klasyfikacji partii. W literaturze naukowej cz

sto

spotyka si

wprowadzony przez francuskiego uczonego podział na partie kadrowe i masowe, maj

cy u

podstaw stopie

upartyjnienia wyborców. Partie kadrowe składaj

z niewielu, ale za to aktywnych i

wiadomych członków, zorganizowanych wokół aparatu partyjnego, którym kieruj

eksperci (fachowcy).

Partie masowe d

ążą

do obj

cia swoim zasi

giem mo

liwie najwi

kszej ilo

ci osób i dlatego chc

reprezentowa

ró

ne interesy. Typ struktury organizacyjnej partii pozwala na wyró

nienie partii

komitetowych, charakteryzuj

cych si

brakiem struktury organizacyjnej, a posiadaj

cych tylko

wyspecjalizowany kr

g aktywistów organizuj

cych wybory, Oraz partii rozwini

tych, posiadaj

cych rozwini

struktur

organizacyjn

na szczeblu centralnym i w terenie.

•

Według podziału kompetencji w strukturze partii rozró

nia si

partie scentralizowane, w których władza

skupiona jest w organach centralnych oraz partie zdecentralizowane, gdzie ni

sze ogniwa partii posiadaj

znaczn

autonomi

w podejmowaniu decyzji.

•

Według sposobu powoływania władz partyjnych rozró

nia si

partie demokratyczne, w których władze s

powoływane i kontrolowane przez członków, oraz partie niedemokratyczne, w których członkowie maj

minimalny wpływ na powoływanie i kontrol

władz.

•

Według kryterium typu kierownictwa partyjnego mo

na wskaza

partie z kierownictwem jednoosobowym,

z pełni

władz przywódcy, a tak

e partie z kierownictwem kolegialnym, które mo

e lokowa

parlamencie lub poza parlamentem.

16. Systemy partyjne

System partyjny - to ogół legalnie istniej

cych w danym pa

stwie partii politycznych oraz układ stosunków

pomi

dzy nimi. a tak

e mi

dzy nim. a pa

stwem, kształtuj

cy si

w toku rywalizacji albo współdziałano w walce o

zdobycie władzy pa

stwowej lub jej sprawowanie. Zgodnie z ta definicj

na system partyjny składaj

wył

cznie legalnie istniej

ce partie i tylko partie. Stanowi

one realny składnik tego systemu. Drugi składnik tego

systemu mo

emy nazwa

mianem normatywnego. Obejmuje zasady i normy reguluj

ce rywalizacje lub

współprace partii a tak

e stosunki mi

dzy nimi a aparatem pa

stwowym.

Funkcje systemów partyjnych:

•

tworz

legalne forum walki partii politycznych o władz

stwow

–

cieraj

pogl

dy i dokonuje si

ich

konfrontacja.

•

mechanizmami umo

liwiaj

cymi organizowanie wyborów – przede wszystkim parlamentarnych

•

umo

liwiaj

formowanie o

rodków władzy i wyłanianie ekip rz

cych

•

mechanizmami integruj

cymi i aktywizuj

cymi polityczne społecze

stwo, mechanizmami słu

żą

cymi

kształtowaniu opinii społecznej i kultury politycznej

Wyró

niamy systemy:

•

jednopartyjne – jedna partia lub wiele, ale doktrynalnie tylko jedna jest umocowana do sprawowania władzy
(pa

stwa faszystowskie, socjalistyczne i niektóre 3

wiata)

•

dwupartyjne – niezale

nie od ilo

ci istniej

cych partii tylko 2 maja realne szanse zdobycia władzy. Np. USA,

GB. Wspierany jest wi

kszo

ciow

ordynacja wyborcz

, stwarza przesłanki dla stabilizacji i zrównowa

enia

systemu politycznego pa

stwa.

•

wielopartyjne – wi

cej ni

2 partie maj

realne szanse zdobycia władzy. System jest wyrazem rozbicia i

zró

nicowania społecze

stwa i istnieje w wi

kszo

ci pa

stw demokratycznych. Mo

e by

wielopartyjno

ść

zorganizowana lub niezorganizowana, partii dominuj

cej, systemu dwublokowego, systemu rozbicia itd.

Systemy zmienne – cz

ste zmiany partii u steru rz

dów

System hegemoniczny – jedna partia samolub w koalicji z innymi pozostaje przy władzy do

ść

długi okres

17. Grupy nacisku

Grupy nacisku narodziły si

w USA. Powstały i rozwijały si

w zwi

zku z post

puj

industrializacj

nowoczesnych społecze

stw. Po II wojnie

wiatowej grupy nacisku pojawiły si

równie

w innych pa

stwach. Ich

rozwojowi towarzyszy poszerzanie pola działania w systemie politycznym pa

stwa. Mi

dzy grupami nacisku a

partiami politycznymi zachodz

istotne ró

nice. Szczególnie widoczne s

one na trzech płaszczyznach:

1) grupy nacisku nie d

ążą

do zdobycia władzy i jej sprawowania, brania na siebie odpowiedzialno

ci za pa

stwo

- i to chyba jest najbardziej istotna ró

nica. Pragn

one poprzez wywieranie nacisku na ró

ne ogniwa władzy

stwowej uzyska

wpływ na tre

ść

podejmowanych przez organy pa

stwowe decyzji politycznych, tak aby

decyzje te były korzystne z punktu widzenia reprezentowanych przez grup

interesów (st

d ich nazwa: grupy

nacisku lub grupy interesów);
2) grupy nacisku reprezentuj

zazwyczaj interesy społeczne o mniejszym podmiotowo zasi

gu ni

partie

polityczne, a wi

c dotycz

ce mniejszych liczbowo grup społecznych (interesy partykularne);

3) grupy nacisku z reguły formułuj

cele działania o w

ęż

szym przedmiotowo zakresie ni

partie polityczne,

ograniczaj

c si

nierzadko do niektórych tylko zagadnie

ycia politycznego, społecznego i gospodarczego.

Zazwyczaj nie tworz

, wi

c rozwini

tych koncepcji ideologicznych i programów politycznych (chocia

nierzadko

do nich odwołuj

). Nie musz

posiada

rozbudowanych struktur organizacyjnych.

dzy grupami nacisku a partiami politycznymi istniej

jednak tak

e okre

lone zwi

zki, widoczne w wielu

przejawach

ycia politycznego w pa

stwie. Grupy nacisku staraj

wywiera

wpływ nie tylko na ogniwa władzy

stwowej, ale tak

e na inne jeszcze elementy systemu politycznego pa

stwa, zwłaszcza za

na partie

polityczne (przede wszystkim sprawuj

ce władz

, ale tak

e pozostaj

ce w opozycji), aby uzyska

dla

reprezentowanych przez siebie interesów zrozumienie i wsparcie. Dochodzi wi

c niekiedy do sytuacji, gdy partie

polityczne pod wpływem inspiracji grup nacisku działaj

razem z tymi grupami, uznaj

c formułowane przez grupy

postulaty za zbie

ne z interesami reprezentowanych przez partie grup społecznych. Kierownictwa partii

politycznych s

czasem uzale

nione w swych decyzjach i działaniach od stanowiska grup nacisku, szczególnie

reprezentuj

cych szerokie interesy społeczne, albo wpływowych z innych powodów (np. finansowych). Czynniki

te mog

oddziaływa

na decyzje personalne w organach kierowniczych partii, wpływa

na tre

ść

ich programów

politycznych, zwłaszcza za

na ich programy wyborcze. Partie polityczne staj

niejednokrotnie dla

przedstawicieli grup nacisku (zwłaszcza tych najpot

ęż

niejszych)

rodkiem ułatwiaj

cym wej

cie drog

wyborów

do centrów władzy pa

stwowej. Jednak

e, pomimo tych zwi

zków, partie polityczne i grupy nacisku to zjawiska

maj

ce samodzielny byt, instytucje odr

bne we współczesnym pa

stwie.

Grupa nacisku, jako dobrowolne ugrupowanie osób poł

czonych wspólnymi interesami, d

ąż

y drog

wywieranych

ró

nymi sposobami nacisków na ogniwa systemu politycznego pa

stwa do osi

gni

cia takiego celu. aby decyzje

podejmowane przez organy pa

stwowe byty korzystne dla interesów danej grupy. Grupy nacisku, z punktu

widzenia swych cech socjologicznych, orientacji politycznej i charakteru reprezentowanych interesów, s

tworami

bardzo zró

nicowanymi. Maj

c zró

nicowan

struktur

organizacyjn

- od struktur sformalizowanych,

zbli

onych do partii politycznych (np. zwi

zki zawodowe), do struktur zupełnie lu

nych, a nawet tworów

kreowanych ad hoc Jedne maj

charakter masowy, s

pot

ęż

nymi organizacjami zazwyczaj ogólnokrajowymi, inne

niezbyt rozbudowane liczebnie, czasem tak

e ograniczaj

swoj

aktywno

ść

do cz

ęś

ci terytorium pa

stwa.

Niektóre grupy nacisku dysponuj

ymi

rodkami finansowymi, inne s

pod tym wzgl

dem dosy

ubogie.

Trafnie wi

c wskazuje si

w pi

miennictwie21,

e grupy nacisku charakteryzuje nie tyle ich wewn

trzna budowa

czy rodzaj wi

zi ł

cej jej członków, ile reprezentacja wyodr

bniaj

cych si

interesów pewnej zbiorowo

ci.

Współcze

nie grupy nacisku maj

ró

form

prawn

. Znajdujemy w

ród nich:

organizacje (zwi

zki) wła

cicieli, przedsi

biorców, czy pracodawców,

organizacje pracobiorców (głównie zwi

zki zawodowe), czy konsumentów,

stowarzyszenia,

fundacje,

pozaparlamentarne ciała o strukturze mieszanej (np. skupiaj

ce przedstawicieli pracodawców, pracobiorców

i rz

du).

Funkcjonuj

one w ró

nych sferach działalno

ci społecznej, stosuj

c oczywi

cie ró

ne metody w tej działalno

ci.

Grupy nacisku spełniaj

w systemie politycznym pa

stwa istotne funkcje. Za najwa

niejsze w

ród nich nale

uzna

nast

puj

ce:

1) reprezentowanie interesów okre

lonych grup społecznych;

2) wpływanie na organy pa

stwowe;

3) wpływanie na inne ogniwa systemu politycznego pa

stwa.

18. Konstytucja jako ustawa zasadnicza

Termin konstytucja pochodzi od łaci

skiego słowa constituere, tj. urz

dza

, ustanawia

. Z etymologicznego

punktu widzenia oznacza on zatem -w odniesieniu do pa

stwa - tyle co urz

dzanie pa

stwa, nadawanie pa

stwu

ustroju, zorganizowanie pa

stwa. Konstytucja jest ustaw

, bo jest uchwalana zazwyczaj przez parlament jako

najwy

szego ustawodawc

. Do konstytucji odnosz

c wszystkie cechy ustawy -jest ona aktem

normatywnym (formułuj

cym normy prawne) i powszechnie obowi

zuj

cym. Te cechy s

wspólne dla konstytucji i

innych ustaw. Konstytucja posiada jednak cechy szczególne, odró

niaj

ce ja od zwykłych ustaw, pozwalaj

ce na

traktowanie jej jako ustawy zasadnicze pa

stwa.

Na podstawie konstatacji S. Rozmarynu, w

ród cech szczególnych konstytucji jako ustawy zasadniczej do dzisiaj

wskazuje si

zwłaszcza na trzy:

1) szczególn

tre

ść

2) szczególn

form

3) szczególn

moc prawn

Cechy te ł

cznie składaj

dopiero na obraz konstytucji, jako aktu normatywnego zajmuj

cego najwy

pozycj

w systemie

ródeł prawa.

Ad. 1.

Szczególna tre

ść

konstytucji

polega na zakresie (szeroko

ci) regulowanych przez ni

spraw

(nazywanych materiami konstytucyjnymi) oraz na sposobie (gł

boko

ci, szczegółowo

ci) ich regulowania. Zakres

materii regulowanych konstytucj

ma charakter uniwersalny w tym sensie,

e współczesne konstytucje reguluj

zazwyczaj całokształt kwestii ustrojowych pa

stwa (konstytucje pełne).

Oznacza to zbudowanie tre

ci konstytucji wokół trzech grup zagadnie

regulowania przez ni

podstawowych zasad ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego pa

stwa,

czyli takich, które decyduj

o charakterze tego ustroju;

regulowania podstawowych wolno

ci, praw i obowi

zków jednostki;

regulowania ustroju naczelnych organów (władz) pa

stwa, zakresu ich kompetencji i wzajemnych relacji

(cz

sto tak

e organów terenowych). W pa

stwach zło

onych (federacje, konfederacje) dochodzi do tego

dodatkowo;

regulowanie stosunków mi

dzy władz

centraln

a podmiotami składowymi pa

stwa zło

onego.

Triada tematyczna wymieniona pocz

tkowo wyst

puje raczej we wszystkich współczesnych konstytucjach,

jednak sposób (gł

boko

ść

) regulowania tych materii jest ró

ny w poszczególnych pa

stwach.

Zakres spraw regulowanych przepisami konstytucji nie jest czym

stałym i niezmiennym. O tym, co ma stanowi

przedmiot materii konstytucyjnej, rozstrzyga z moc

ążą

sam ustawodawca konstytucyjny (ustrojodawca).

Jego działania mog

prowadzi

zarówno do wył

czenia pewnych spraw z kr

gu zagadnie

okre

lonych w

konstytucji (dekonstytucjonalizacja okre

lonych materii), jak te

do rozszerzania i wzbogacania materii obj

tych

uregulowaniami konstytucji (konstytucjonalizacja). W obecnych czasach zakres konstytucyjnych uregulowa

jest

ść

zobiektywizowany. Z analizy tre

ci obowi

zuj

cych współcze

nie konstytucji (pomimo ich ró

norodno

ci)

wynika,

e za materie wymagaj

ce konstytucyjnych regulacji uznaje si

zazwyczaj:

problemy władzy politycznej w pa

stwie i zasad jej sprawowania,

zagadnienia stosunków własno

ciowych,

wolno

ci, prawa i obowi

zki jednostki (status prawny jednostki w pa

stwie),

organizacj

i kompetencje organów pa

stwowych oraz wzajemne stosunki mi

dzy nimi,

problemy relacji mi

dzy pa

stwem a społeczno

dzynarodow

sprawy zmian konstytucji.

Te problemy składaj

na pewien współczesny standard materii konstytucyjnych.

Ad. 2. Szczególna forma konstytucji

wyra

a si

w jej szczególnej nazwie (tylko ten akt jest okre

lany mianem

konstytucja) oraz w szczególnym trybie jej uchwalania i dokonywania w niej zmian. Sposób uchwalania zale

przede wszystkim od odpowiedzi na pytanie: komu przysługuje moc i prawo nadania pa

stwu konstytucji, czyli

władza ustrojodawcza. Historycznie wykształciły si

w tym zakresie cztery podstawowe rozwi

zania:

konstytucj

nadaje monarcha, wówczas z tego powodu okre

lana jest ona najcz

ęś

ciej mianem oktrojowana

(od francuskiego octwyen - nada

)

uchwala j

parlament, z reguły w szczególnym trybie post

powania, innym ni

przy uchwalaniu ustaw

zwykłych;

konstytucj

uchwala konstytuanta, a wi

c organ przedstawicielski powołany specjalnie i w zasadzie

wył

cznie dla uchwalenia konstytucji;

zostaje ona uchwalona w drodze referendum, a wi

c w głosowaniu powszechnym.

Rozwi

zania te (zwłaszcza ostatnie trzy), nie zawsze jednak wyst

puj

w czystej postaci, czasem mamy do

czynienia z ł

czeniem wymienionych form. Podobnie jak uchwalenie konstytucji, równie

dokonywanie w niej

zmian wymaga specjalnego trybu post

powania i spełnienia szczególnych wymogów, z reguły bardziej

rygorystycznych ni

to konieczne dla uchwalenia ustaw zwykłych (niezb

dne jest wówczas bowiem uchwalenie

tzw. ustawy konstytucyjnej). W tym sensie konstytucja jest zazwyczaj ustaw

sztywn

. a wi

c - z zało

enia -

reprezentuje wi

kszy stopie

stabilno

ci norm ni

ustawy zwykłe. Poj

cie zmiana konstytucji nie jest przy tym

jednoznaczne. Mo

e ono odnosi

do uchwalenia nowej konstytucji, do jej rewizji (zmiany zasad) lub jej

nowelizacji (zmiany niektórych postanowie

bez naruszenia istoty ustroju). Jedynie niektóre konstytucje zawieraj

absolutny zakaz zmiany pewnych swoich postanowie

(przepisy relatywnie niezmienne).

Post

powanie parlamentarne z projektami ustaw o zmianie konstytucji charakteryzuje si

zazwyczaj szeregiem

odmienno

ci w porównaniu z trybem uchwalania zwykłych ustaw. Odmienno

ci te mo

na uj

ąć

w kilku grupach, a

najcz

ęś

ciej dotycz

one:

zmian w zakresie prawa inicjatywy ustawodawczej (podmiot, czas itp.j,

ustanowienia szczególnych wymogów wi

kszo

ci i kworum oraz odmiennego trybu dokonywania zmian.

wskaza

innego podmiotu uchwalaj

cego lub zatwierdzaj

cego zmian

szczególnych uprawnie

do ratyfikowania zmian (np. przez głow

stwa lub w drodze referendum),

ustanowienia zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach b

okresach.

Ad. 3. Szczególna moc prawna konstytucji

wyra

a si

w przyznaniu jej najwy

szego miejsca w systemie

prawa stanowionego. System ten jest zbudowany na zasadzie hierarchicznego uporz

dkowania poszczególnych

rodzajów aktów normatywnych, a konstytucja hierarchi

niejako wie

czy. Ma to doniosłe skutki dla relacji

dzy konstytucj

a pozostałymi rodzajami aktów normatywnych. Moc wi

ążą

ca konstytucji jest równie

sza

moc prawna zwykłych ustaw. Jest wi

c ona aktem nadrz

dnym w stosunku do tych ustaw, a w konsekwencji -

w stosunku do wszystkich aktów prawnych w pa

stwie. Równie

ta cecha, na co trafnie zwrócono w

miennictwie uwag

25, podobnie jak dwie wcze

niej wymienione, nie stanowi immanentnej wła

ciwo

konstytucji, wynikaj

cej z jej istoty, lecz jest rezultatem

wiadomych decyzji i woli ustawodawcy konstytucyjnego:

nadania konstytucji szczególnego miejsca w systemie

ródeł prawa. Ze szczególnej mocy prawnej konstytucji

wynika kilka istotnych konsekwencji:

przedmiot jej normowania ma charakter pierwotny i nieograniczony. Mo

e wi

c ona regulowa

spraw

i wyznacza

rodzaje innych aktów normatywnych (

ródeł prawa);

wszystkie inne akty normatywne musz

z ni

zgodne, a wi

c nie mog

pozostawa

z ni

w sprzeczno

ci.

Zakaz wydawania przepisów sprzecznych z konstytucj

odnosi si

głównie do działalno

ci ustawodawczej

parlamentu i jest w nauce prawa okre

lany jako negatywny aspekt obowi

zku realizacji konstytucji;

pozytywny obowi

zek ustawodawcy - wydawania aktów normatywnych niezb

dnych dla realizacji przepisów

konstytucji; dotyczy to zarówno tych przypadków, gdy konstytucja wyra

nie nakazuje (przewiduje) wydanie

ustawy, jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyra

nie przewidziane, lecz jest niezb

dne dla

zapewnienia realizacji konstytucyjnych postanowie

Konstytucja – to ustawa zasadnicza pa

stwa, charakteryzuj

ca si

szczególn

tre

, szczególn

form

szczególn

moc

prawn

19. Gwarancje konstytucji

Pod poj

ciem gwarancji konstytucji nale

y rozumie

całokształt czynników i

rodków zabezpieczaj

cych

realizacj

postanowie

konstytucji W

ród tych czynników i

rodków mo

emy wyró

dwie ich grupy:

•

czynniki tkwi

ce w rzeczywistym układzie sił społecznych w pa

stwie (gwarancje materialne);

•

rodki przewidziane w samej konstytucji (lub innych aktach prawnych) słu

żą

ce wła

nie zabezpieczeniu

realizacji jej norm (gwarancje formalne). Materialn

gwarancj

podj

cia przez parlament (a tak

e przez inne

organy pa

stwowe) działa

zmierzaj

cych do realizacji konstytucji jest w gruncie rzeczy odpowiedni układ sił

społecznych i politycznych w pa

stwie (konstytucja rzeczywista), w którym przewag

maj

siły

zainteresowane urzeczywistnianiem norm konstytucyjnych. Taki układ sił znajduje zwykle swoje odbicie w
składzie parlamentu, jak i w obsadzie innych stanowisk pa

stwowych.

Formalnoprawne gwarancje konstytucji to

rodki, procedury i instytucje okre

lone prawem, które gwarantuj

przestrzeganie konstytucji przez wszystkich jej adresatów, a głównie zabezpieczaj

przestrzeganie zakazu

wydawania ustaw z ni

sprzecznych. Szczególne znaczenie ma bowiem problem zapewnienia zgodno

ci ustaw z

konstytucj

, a wi

c ustanowienia procedur pozwalaj

cych na badanie ustaw pod wzgl

dem ich osadzenia w

ramach wyznaczonych przez konstytucj

. Całokształt tych procedur okre

la si

w doktrynie mianem kontroli

konstytucyjno

ci ustaw (prawa).

20 Poj

cie i istota demokracji

Demokracja polityczna – to forma sprawowania władzy w pa

stwie, w którym wola obywateli lub przynajmniej

wola wi

kszo

ci obywatel stanowi najwy

szy imperatyw polityczny (nakaz,

ródło władzy), za

obywatele

sprawuj

władz

we własnym imieniu, w sposób bezpo

redredni lub po

redni.

W takim uj

ciu demokracja jawi si

jako forma pa

stwa, w którym obywatele s

zarówno

ródłem władzy, jak i

zbiorowym podmiotem sprawuj

cym t

władz

- albo przez instytucje demokracji bezpo

redniej, albo po

rednio

przez instytucje przedstawicielskie. Historia wykształciła, bowiem dwie postacie urzeczywistniania władz;, przez
zbiorowy podmiot suwerenno

ci - demokracj

bezpo

redni

i demokracj

przedstawicielsk

(po

redni

). Z

teoretycznego punktu widzenia bałoby pewnie najlepiej, gdyby władz

sprawował bezpo

rednio sam suweren. za

czym opowiadał si

J. J. Rousseau. Problem jednak w tym,

e - co Rousseau tak

e dostrzegał -jest to

niewykonalne w przypadku, gdy zbiorów\ podmiot suwerenno

ci - naród czy lud - liczy kilka, kilkadziesi

t lub

nawet kilkaset milionów członków i zajmuje du

e terytorium. W takich przypadkach podstawow

postaci

sprawowania władzy przez suwerena musi by

demokracja przedstawicielska (po

rednia). Współcze

nie rozwija

swoista ideologia i apologia demokracji, wyra

ca si

równie

w powiedzeniu,

e demokracja jest ustrojem

najlepszym ze wszystkich, poniewa

jest ustrojem najmniej złym. Ma bowiem równie

swoje słabo

ci, a nawet

wady. Jednak generalnie potwierdzi

trzeba za A. Łopatk

e pa

stwo demokratyczne jest lepsze od

jakiegokolwiek niedemokratycznego, gdy

jest w nim najwi

cej wolno

ci jednostki i najmniej przymusu, co

sprawia,

e jest ona ustrojem najłatwiejszym do zaakceptowania przez wszystkich. Demokracja stanowi wi

najbardziej po

żą

dany, optymalny model organizacji i funkcjonowania pa

stwa. Bardzo racjonalnie postrzegał to

zagadnienie XIX-wieczny badacz demokracji A. de Toc

uexillc (1805-1859), gdy na podstawie do

wiadcze

ameryka

skich pisał: Demokracja nie daje narodowi rz

du najbardziej sprawnego, lecz dokonuje tego, czego

najzr

czniejszy rz

d dokona

nie jest w stanie: rodzi w całym organizmie społecznym niespokojne o

ywienie,

przemo

sił

i energi

, które nie mogłyby bez niej zaistnie

, i które-przy sprzyjaj

cych okoliczno

ciach - mog

zdziała

cuda. Na tym polega jej prawdziwa warto

ść

21. Demokracja przedstawicielska

Generalnie mo

na stwierdzi

e istot

demokracji przedstawicielskiej (po

redniej) jest podejmowanie decyzji w

imieniu zbiorowego suwerena przez organ (organy) przedstawicielski pochodz

cy z wyborów. Charakter tak

rozumianego organu nale

y przypisa

parlamentowi. Dla rzeczywistego istnienia demokracji przedstawicielskiej

nie wystarczy jednak samo istnienie parlamentu. Konieczne jest spełnienie szeregu wymaga

szczegółowych,

dotycz

cych zwłaszcza:

•

demokratycznej procedury wyłaniania składu parlamentu (wyborów),

•

silnej pozycji tak wyłonionego parlamentu w systemie organów władzy publicznej.

Spełnienie tych warunków w pa

stwie pozwala mówi

o istnieniu w nim parlamentaryzmu, rozumianego jako

model rz

dzenia, który zakłada:

•

zwierzchni

lub co najmniej równorz

pozycj

parlamentu wobec rz

du,

•

istnienie realnego zwi

zku mi

dzy stosowanymi metodami rz

dzenia a demokratyczno-liberalnymi zasadami

politycznymi.

Nie ulega w

tpliwo

ci,

e najbardziej rozpowszechnion

współcze

nie postaci

sprawowania władzy przez

suwerena okazuje si

demokracja przedstawicielska. Jest to spowodowane przede wszystkim wzgl

dami natury

organizacyjnej (rozległo

ść

współczesnych pa

stw, du

a liczba mieszka

ców, konieczno

ść

podejmowania wielu

decyzji). Nawet w tych pa

stwach, w których kształtuje si

w praktyce model demokracji mieszanej, ł

ce i

formy przedstawicielskie z formami demokracji bezpo

redniej, za fundament urzeczywistniania władzy przez

suwerena uznaje si

demokracj

redni

. Trafnie zwrócono uwag

w pi

miennictwie29,

e demokracja

rednia nie przezwyci

ęż

a podziału na rz

cych i rz

dzonych, kieruje natomiast uwag

na problemy kontroli

elit władzy przez obywateli. Przedstawicielstwo, reprezentacja, to nieodzowny element składowy współczesnych
systemów demokratycznych. Od dawna, bowiem u wielu teoretyków spotyka si

tez

, i

zasada suwerenno

narodu i zasada reprezentacji s

we współczesnych demokracjach sprz

gni

te nierozdzielnie. Wła

nie, dlatego

zasad

reprezentacji traktuje si

w pi

miennictwie naukowym jako jeden z podstawowych prawnopolitycznych

komponentów demokracji.

22 Demokracja bezpo

rednia

W literaturze przedmiotu mo

na spotka

wiele prób definiowania terminu: demokracja bezpo

rednia. W

kszo

ci z nich demokracj

bezpo

redni

rozumie si

jako taki sposób sprawowania władzy, w którym decyzje

publiczne s

podejmowane bezpo

rednio przez suwerena (dokładniej mówi

c przez obywateli uczestnicz

cych w

podj

ciu tych decyzji) bez po

rednictwa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów władzy

publicznej. Demokracja bezpo

rednia w wi

kszo

ci współczesnych pa

stw jest traktowana jako uzupełniaj

(subsydiarna), a czasem nawet jako incydentalna w stosunku do demokracji po

redniej, posta

sprawowania

władzy przez suwerena. Odnotowa

jednak nale

y trafn

uwag

sformułowan

w pi

miennictwie,

e demokracja

bezpo

rednia jest nadal wa

nym mechanizmem przezwyci

ęż

ania odwiecznego podziału na rz

cych i

dzonych i st

d jest bliska postulatom zgłaszanym przez populistów.

W literaturze przedmiotu do form demokracji bezpo

redniej zalicza si

najcz

ęś

ciej:

1) zgromadzenia ludowe (obywateli),
2) referendum,
3) inicjatyw

ludowa, (obywatelsk

4) weto ludowe (obywatelskie).

Ad. 1. Zgromadzenia ludowe,

to zebrania ogółu obywateli, uprawnionych do podejmowania rozstrzygni

ęć

(decyzji) w ramach procesu sprawowania władzy publicznej. Ze zrozumiałych wzgl

dów zgromadzenia ludowe

nale

żą

do instytucji wyst

puj

cych rzadko, na nierozległych obszarach i o niewielkiej liczbie ludno

ci. Znane s

one w trzech małych kantonach Szwajcarii, opisywane s

tak

e jako znana od czasów kolonialnych forma

podejmowania rozstrzygni

ęć

w niewielkich gminach dwóch stanów USA i praktykowane równie

w niewielkich

parafiach Anglii i Walii. Podczas zgromadze

ludowych podejmuje si

decyzje w najwa

niejszych sprawach

lokalnych. Zwykle głosowanie jest jawne, poprzedzone dyskusj

Ad. 2. Poj

cie referendum

pochodzi od łaci

skiego słowa re/ero, co znaczy przedstawi

, odda

, odwoła

Współczesna posta

referendum wzi

ła pocz

tek w czasach kształtowania si

nowych rozwi

ustrojowych w

okresie przechodzenia wielu pa

stw od feudalizmu do kapitalizmu. Jak definiuje t

instytucj

E. Zieli

ski,

referendum to sposób bezpo

redniego decydowania wyborców, w drodze głosowania, o ró

nych sprawach

ycia

stwowego kraju lub okre

lonego terytorium, b

cych przedmiotem głosowania i ze skuteczno

wskazan

w akcie prawnym, stanowi

cym podstaw

tego głosowania. Nazywane bywa cz

sto głosowaniem powszechnym.

Ad. 3. Inicjatywa ludowa

(Szwajcaria, Włochy, Polska, niektóre stany USA). Uprawnienie okre

lonej liczebnie

przez prawo grupy obywateli do skierowania ze skutkiem prawnym wniosku w sprawie ustanowienia okre

lonego

aktu normatywnego (z reguły rangi ustawowej) przez uprawniony organ pa

stwowy lub w drodze referendum.

Ad. 4. Weto ludowe (obywatelskie),

to forma poza przedstawicielskiej demokracji, znana jedynie w systemach

ustrojowych Szwajcarii i Włoch. Istot

tej instytucji jest przyznanie okre

lonej prawnie grupie obywateli

uprawnienia do zgłoszenia protestu w stosunku do aktu normatywnego uchwalonego przez parlament - we
wskazanym czasie po uchwaleniu takiego aktu. Na okre

lenie tej formy demokracji bezpo

redniej u

ywa si

sto terminu referendum - weto, poniewa

konsekwencj

zastosowania tego

rodka prawnego jest z reguły

konieczno

ść

poddania zakwestionowanego aktu normatywnego pod głosowanie powszechne (referendum), które

e ewentualnie zadecydowa

o całkowitej lub cz

ęś

ciowej abrogacji (uchyleniu) tego aktu.

Weto ludowe to instytucja wykorzystywana w pa

stwach, w których istnieje, z ró

intensywno

. Trafnie

wskazuje si

przy tym,

e nie jest to forma, w jakiej suweren regularnie ingeruje w proces sprawowania władzy

stwowej.

stwem przoduj

cym – zarówno w przeszło

ci, jak i obecnie - w wykorzystywaniu form demokracji

bezpo

redniej, jest Szwajcaria.

23. Pogl

dy na istot

prawa

Kierunek pozytywistyczny (druga połowa XIX w. i pocz

tek XX w.)

uznaje,

e prawem jest zespół norm

(wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez pa

stwo

posługuj

ce si

rodkami przymusu (prawo pozytywne). Zwolennicy pozytywizmu prawniczego (najbardziej znani

- J, Austin. G. Jellinek) traktowali jako spraw

akcydentaln

to. czy normy te pozostaj

w zgodzie z jakim

systemem norm moralnych, religijnych czy obyczajowych. Wi

ksz

wag

przywi

zywali do sprawy zapewnienia

tzw. bezpiecze

stwa prawnego, a wi

c dostatecznej stabilno

ci, jasno

ci. zupełno

ci i pewno

ci prawa.

Wskazywali,

e normy prawne charakteryzuj

trzema cechami dotycz

tylko zewn

trznego zachowania ludzi

wzgl

dem siebie, s

ustanawiane przez autorytet zewn

trzny wobec adresatów, ich przestrzeganie jest

zagwarantowane przymusem, którym mo

e posługiwa

władza publiczna.

Kierunek prawno-naturalny

zakłada,

e prawo pozytywne nie jest wył

cznym, ani najwy

szym wzorem

zachowa

, bowiem ludzie s

zwi

zani tak

e prawem natury - normami lub cho

by ideałami nieb

cymi

wytworem ludzkiego stanowienia. Zdaniem zwolenników prawa natury, prawo to obowi

zuje niezale

nie od woli

ludzkiej, jest przez człowieka tylko odkrywane, a wypływa z natury społecze

stwa, z natury rzeczy, z natury

ludzkiej, z wzorców post

powania nadawanych przez istoty nadprzyrodzone - zawsze sprawiedliwe i najlepsze W

ciach tradycyjnych (np. tomistycznym, akceptowanym przez ko

ciół katolicki) prawo natury wywodzi si

objawionej woli Boga odbijaj

cej si

w naszych sumieniach. Niektóre współczesne koncepcje prawa natury nie

odwołuj

jednak do prawa objawionego, lecz do godno

ci człowieka (jak np, w art. 30 Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej z 02.04.1997r), do ideałów kultury, do wzorów „dobrego prawa" itp.

Kierunek realistyczny

podkre

la równie mocno swój sprzeciw wobec koncepcji pozytywistycznych, jak i prawno-

naturalnych. Koncepcje realistyczne wyra

w ró

nych teoriach i doktrynach. Warto wskaza

zwłaszcza na

dwie funkcjonalizm i psychologizm.

Funkcjonalizm.

jako pewna grupa kierunków w teorii prawa rozwijaj

cych si

zwłaszcza w pierwszej połowie XX

w. w Stanach Zjednoczonych, traktuje prawo jako czynnik faktycznego kształtowania zachowa

ludzi. W

rozumieniu funkcjonalizm u mało istotne jest to. czy norma prawna została nale

ycie odtworzona na podstawie

przepisów prawnych i jaka była jej podstawa kompetencyjna, jakie zamiary prawodawcy - twórcy normy. Wa

natomiast jest dla funkcjonalizmu, czy i jak norma kształtuje zachowanie si

ludzi.

Psychologizm

to kierunek, który sprowadzał prawo, zjawisko prawne, w cało

ci lub w głównej mierze do

okre

lonych zjawisk psychicznych wyst

puj

cych u członków społecze

stwa, a zwi

zanych norm

prawn

(L.

Petra

ycki, 2 połowa XIX w. i 1 połowa XX). Dla Petra

yckiego norma prawna to zjawisko ze sfery psychicznej, a

c „projekcja prze

ycia emocji prawnej", gdy

- jego zdaniem - normy prawne ujawniaj

w naszej psychice,

wyobra

eniami sposobów zachowania.

24. Poj

cie prawa, prawo a pa

stwo

Prawo – zespół norm post

powania. Normy te s

chronione przez pa

stwo i zabezpiecza ono ich stosowanie.

Wg. Łopatki – Prawo to całokształt generalnych i abstrakcyjnych norm post

powania, ustanowionych lub

uznanych przez pa

stwo, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez pa

stwo.

W literaturze przedmiotu wskazuje si

e cech

wyró

niaj

prawo od innych norm istniej

cych w

społecze

stwie s

cisłe i ró

norodne zwi

zki prawa z pa

stwem. Charakteryzuj

c te zwi

zki najcz

ęś

ciej

wskazuje si

na:

1) zwi

zek genetyczny, przejawiaj

cy si

w tym,

e prawo i pa

stwo powstały w tym samym czasie i w wyniku

podobnych procesów społecznych;
2) wielostronne zwi

zki funkcjonalne, przejawiaj

ce si

we wzajemnych uzale

nieniach prawa i pa

stwa w toku

codziennego bytu tych zjawisk.

W literaturze przedmiotu od dawna zwraca si

uwag

cisłe zwi

zki pa

stwa z prawem3. W

ród nich

wskazuje si

sto na zwi

zek genetyczny obu zjawisk, przejawiaj

cy si

w tym,

e maj

one wspóln

genez

powstały razem i z powodu takich samych przyczyn. Na stanowisku takim stoj

zwolennicy tezy o wieczno

stwa, którzy s

przekonani o wieczno

ci równie

prawa jako zjawiska społecznego (itbi societas ibi ius),

zwłaszcza za

wieczno

ci prawa natury, pochodz

cego ich zdaniem - tak jak władza - od istoty nadprzyrodzonej.

Teori

prezentuj

akceptanci pogl

dów o hi-storyczno

ci pa

stwa, którzy wskazuj

e pa

stwo i prawo

powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych procesów społecznych (wewn

trznych lub zewn

trznych).

Wielostronnie postrzegane s

w pi

miennictwie zwi

zki funkcjonalne pa

stwa i prawa. Pa

stwo jest kreatorem

prawa - ustanawia ono normy prawne albo decyduje,

e niektóre z tych norm przestaj

obowi

zuj

ce, a tak

uznaje pewne normy społeczne za normy prawne. Tworz

c i stosuj

c prawo, pa

stwo realizuje swoje funkcje

władcze wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej. Pa

stwo stoi na stra

y norm

prawnych. Zabezpiecza ich przestrzeganie przez adresatów, za pomoc

wszelkich dost

pnych mu

rodków -

organizacyjnych, ekonomicznych i ideologicznych, a w razie konieczno

ci -za pomoc

przymusu pa

stwowego.

Prawo okre

la struktur

, kompetencje i tryb funkcjonowania organów pa

stwowych, prawnie legitymizuj

c w ten

sposób władz

stwow

. Prawo wyznacza status jednostki w pa

stwie, okre

laj

c jej wolno

ci, prawa i

obowi

zki. Jest wyrazem polityki pa

stwa. Zjawiskiem politycznym, wielostronnie uwikłanym w procesy

sprawowania władzy w pa

stwie.

Zwi

zek prawa z procesami sprawowania władzy wyra

a si

szczególnie w tym.

•

prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, wyznaczaj

c zakazy i

nakazy okre

lonego zachowania si

preferowanego przez władz

, poparte mo

liwo

zastosowania

przymusu pa

stwowego; dzi

ki temu rz

cy mog

osi

zakładane przez siebie cele;

•

prawo wyznacza ramy (a przynajmniej powinno je wyznacza

), w jakich mog

porusza

podmioty

sprawuj

ce władz

(cele władzy, struktury władzy, kompetencje, procedury podejmowania decyzji);

•

prawo wyra

a okre

lone tre

ci aksjologiczne preferowane przez władz

, kształtuj

c w ten sposób

wyobra

enia, podstawy i zachowania adresatów.

Nie nale

y jednak zapomina

e prawo jest w pewnym stopniu samodzielne, autonomiczne w stosunku do

polityki pa

stwa. Posługiwanie si

prawem wył

cznie jako narz

dziem sprawowania władzy publicznej mo

prowadzi

do instrumentalizacji prawa. Do

wiadczenie historyczne przekonuje za

e instrumentalizacja prawa

na dłu

met

niszczy je jako skuteczne narz

dzie sprawowania władzy.

25. Prawo a inne zespoły norm społecznych

Prawo nie jest jedynym regulatorem zachowa

ludzkich, ani te

jedynym zespołem norm społecznych. Obok a

niekiedy zamiast prawa, działaj

normy: moralne, obyczajowe, organizacji społecznych itd Z punktu widzenia

nauki prawa oraz jego przestrzegania i stosowania najwa

niejsze znaczenie maj

zwi

zki mi

dzy prawem a

moralno

(normami moralnymi).

Moralno

ść

jest historycznie ukształtowanym zespołem norm post

powania ludzi, według których ocenia si

zachowanie ludzi wobec siebie, wobec społecze

stwa, wobec pa

stwa i innych organizacji społecznych jako

dobre, albo jako złe. U podło

a norm moralnych le

y ocena - co jest dobre, a co złe. Moralno

ść

jest zjawiskiem

historycznym, ulegaj

cym zmianom wraz z rozwojem ludzko

ci czy poszczególnych społecze

stw. Normy

moralne s

ęś

ciowo odmienne w ró

nych

rodowiskach, grupach społecznych, społecze

stwach.

Normy moralne ró

ni wiele elementów od norm prawnych. Jak wskazuj

T. Stawecki i P Winczorek4, ró

nice te

dotycz

przedmiotu regulacji; prawo reguluje tylko zachowania społeczne człowieka, a moralno

ść

tak

e prze

ycia

oraz relacje człowieka do Boga, przyrody,

funkcji i charakteru regulacji: wyst

puje wielo

ść

systemów moralnych na terytorium pa

stwa, przy jednym

systemie prawnym,

genezy norm nale

żą

cych do moralno

ci i prawa; normy moralne wpajane s

przez wychowanie i uznawane

za własne (internalizacja norm), normy prawne obowi

zuj

ze wzgl

du na nakaz władzy pa

stwowej,

sposobu ogłoszenia i formalizowania norm; normy moralne nie s

z reguły spisane i uporz

dkowane, normy

prawne zazwyczaj s

sposobu obrony wzorów okre

lanych w normach, czyli sposobu sankcjonowania norm; sankcj

naruszenia

normy moralnej jest pot

pienie i odrzucenie ze strony grupy społecznej, za

sankcj

naruszenia normy

prawnej zastosowanie przymusu pa

stwowego.

Doda

tutaj nale

e normy prawne i normy moralne ró

ni tak

e uj

cie uprawnie

i obowi

zków. Normy prawne

na okre

jako dwustronne, bo reguluj

i uprawnienia, i obowi

zki podmiotów prawa, a normy moralne jako

jednostronne, gdy

wskazuj

tylko powinno

ci, bez nadawania uprawnie

. Mi

dzy prawem a moralno

wyst

puj

jednak nie tylko ró

nice, ale tak

e rozmaite zwi

zki. Powi

zania mi

dzy nimi dotycz

zarówno tre

dego z tych zespołów norm, jak i ich funkcjonowania w praktyce społecznej. Wspomniani wy

ej T. Stawecki i

P. Winczorek wyodr

bniaj

dwa rodzaje takich powi

a) tre

ciowe,

b) funkcjonalne

Cech

wspóln

prawa i moralno

ci jest to,

e reguluj

one w du

ej cz

ęś

ci te same zachowania ludzi. Maj

przy

tym cz

sto tak

sam

tre

ść

, a wi

c nie tylko,

e si

nie wykluczaj

, ale wr

cz si

dopełniaj

, wzmacniaj

nawzajem sił

swego oddziaływania. Sfery zastosowania norm prawnych i norm moralnych w znacznej cz

ęś

ci si

pokrywaj

. Zwi

zki funkcjonalne mi

dzy prawem a moralno

ujawniaj

w procesie tworzenia prawa, jego

stosowania przez organy pa

stwa oraz przestrzegania przez obywateli.

Normy obyczajowe to reguły post

powania ukształtowane w

wiadomo

ci ludzi w wyniku społecznego nawyku.

Obyczaje wi

ążą

z uznaniem,

e dana reguła zachowania ludzi jest powszechnie przyj

ta i „u

cona"

tradycj

, a wi

e tak wła

nie nale

y post

powa

. Normy obyczajowe odwołuj

przede wszystkim do pewnej

konwencji społecznej i dotycz

zachowa

ujmowanych w kategoriach, jest przyj

te - nie jest przyj

te", „wypada-

me wypada" czynie w danych okoliczno

ciach, w danym

rodowisku itp Normy obyczajowe kształtuj

procesie wielokrotnego powtarzania tych samych zachowa

w analogicznych okoliczno

ciach, co prowadzi do

prze

wiadczenia,

e wła

nie tak nale

y post

powa

. Mi

dzy normami prawnymi zawartymi w aktach

prawotwórczych pa

stwa a normami obyczajowymi istnieje ostra granica Pa

stwa szanuj

jednak normy

obyczajowe i na ogół me czyni

przeszkód w ich przestrzeganiu. Niekiedy nawet najwy

sze organy pa

stwowe w

pewnym zakresie kieruj

normami obyczajowymi, które nazywane s

wówczas przez nauk

zwyczajem

konstytucyjnym. Pa

stwa przeciwstawiaj

przestrzeganiu takich norm obyczajowych, które nakazuj

zachowania sprzeczne z warto

ciami uznanymi przez władze pa

stwowe.

Normami organizacji społecznych s

wszelkie normy pochodz

ce od którejkolwiek z tych organizacji, je

eli nie

ma ona charakteru pa

stwowego. Normy organizacji społecznych zawarte s

przede wszystkim w statutach i

programach tych organizacji, w uchwałach ich władz centralnych i terenowych. Bez w

tpienia najwa

niejsz

rol

ród organizacji społecznych odgrywaj

partie polityczne i zwi

zki zawodowe. Normy przez nie tworzone s

nierzadko spisane i usystematyzowane. Normy organizacji społecznych ró

od norm prawnych pod

wieloma istotnymi wzgl

dami. Powstaj

nie za spraw

stwa, lecz s

dziełem danej organizacji społecznej. Na

stra

y ich przestrzegania stoi nie pa

stwo, ale sama organizacja. Najostrzejsz

sankcj

za nieprzestrzeganie

norm danej organizacji mo

e by

wydalenie z organizacji.

Cech

wspóln

prawa i norm organizacji społecznych jest to,

e współcze

nie te ostatnie s

przewa

nie

formułowane równie precyzyjnie jak normy prawne. S

zazwyczaj kodyfikowane. Niektóre normy organizacji

społecznych s

same tre

ciowo z odpowiednimi normami prawa. Istnieje generalna zasada,

e normy

organizacji społecznych nie mog

sprzeczne z prawem obowi

zuj

cym w danym pa

stwie. Normy

organizacji społecznych wywieraj

jednak równie

okre

lony wpływ na prawo. Rozmiary i charakter tego wpływu

zale

żą

od rodzaju i pozycji danej organizacji w społecze

stwie. Cz

sto istotny wpływ na prawo wywieraj

normy

organizacji wyznaniowych (np. normy ko

cioła katolickiego czy islamu), zwłaszcza za

normy partii politycznych.

26. Praworz

dno

ść

Poj

cie praworz

dno

ci odnosi si

do przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej. Zasada

praworz

dno

ci adresowana jest do tych, którzy sprawuj

dy w pa

stwie. Poj

cia praworz

dno

ci nie nale

natomiast - takie jest dzisiaj dominuj

ce stanowisko nauki - odnosi

do zachowa

obywateli. Praworz

dno

ść

powtórzmy to raz jeszcze, dotyczy działa

stwa, wi

ąż

e si

le z kwalifikacj

prawn

władczych działa

organów władzy publicznej, przejawiaj

cych si

w formie stanowionych norm ogólnych (tworzenie prawa),

w formie norm indywidualnych (stosowanie prawa), W doktrynie znane s

dwie konkurencyjne koncepcje

praworz

dno

ci, które zrodziły si

na tle sporu w kwestii warto

ciowania (warstwy ocennej) zawartego w poj

ciu

praworz

dno

ci. Znane s

pod nazw

formalnej koncepcji praworz

dno

ci oraz materialnej koncepcji

praworz

dno

W uj

ciu zwolenników formalnej koncepcji praworz

dno

ci za praworz

dne uznaje si

stwo, w którym prawo

jest przestrzegane przez organy władzy publicznej. Tre

ść

tego prawa (jego aksjologiczna, czyli warto

ciuj

„zawarto

ść

') jest z tego punktu widzenia oboj

tna. Przyjmuje si

e przestrzeganie prawa przez pa

stwo jest

warto

samoistn

, poniewa

daje obywatelom poczucie pewno

ci i przewidywalno

ść

decyzji podejmowanych

przez władze publiczne. Przestrzeganie prawa jest tu dyrektyw

bezwzgl

, wynikaj

z samego faktu

obowi

zywania prawa. Za K. Opałkiem i W. Zakrzewskim mo

na przy toczy

definicj

praworz

dno

ci, która

dobrze oddaje jej koncepcj

formaln

: praworz

dno

ść

jest to organizowanie i wykonywanie działalno

stwowej na podstawie przepisów prawa. Zwolennicy materialnej koncepcji praworz

dno

ci uwa

. Ze

problemu praworz

dno

ci me mo

na jednak sprowadza

tylko do aspektów formalnych - aby przestrzegano

prawa, aby posługiwano si

nim jako instrumentem organizowania działalno

ci pa

stwowej. Ich zdaniem chodzi

równie

o to, jakie ma by

to prawo, jak

tre

ść

maj

mie

normy prawne, których nale

y przestrzega

. Prawo

bowiem nie zawsze musi by

, dobre, ale czasem bywa ono tak

e „złe" Wszak ludobójcy hitlerowscy czy

komunistyczni tak

e zazwyczaj zasłaniali si

tym.

e ich działania s

zgodne z prawem ich pa

stwa, podczas gdy

prawo to zawierało postanowienia ewidentnie niedobre, a nawet nieludzkie

Formalnemu pojmowaniu praworz

dno

ci przeciwstawia si

argumenty natury materialnej Wskazuje si

. i

pewnych, powszechnie akceptowanych elementarnych praw

ycia społecznego me wolno narusza

. Za

praworz

dne uznaje si

c pa

stwo, które nie tylko przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia pewne

postulaty aksjologiczne odnosz

ce si

do jego tre

ci i formy. Katalog wymogów i postulatów wobec prawa, a

tak

e ich hierarchia bywaj

oczywi

cie zmienne historycznie oraz zró

nicowane w zale

ci od przekona

politycznych, filozoficznych, moralno-

wiato pogl

dowych osoby formułuj

cej te wymogi i postulaty. Do

ść

powszechnie jednak (tak

e w polskiej nauce prawa) spotyka si

pogl

dy,

e prawo powinno: by

równe dla

wszystkich, deklarowa

podstawowe wolno

ci i prawa człowieka i obywatela, zawiera

gwarancje realizacji tych

wolno

ci i praw. W

wietle takiego stanowiska materialn

definicj

praworz

dno

ci mo

na sformułowa

nast

puj

co: praworz

dno

ść

to organizowanie i wykonywanie działalno

ci pa

stwowej na podstawie przepisów

prawa, gdy prawo to jest równe dla wszystkich oraz zapewnia podstawowe wolno

ci i prawa człowieka i

obywatela.

Podejmuj

c prób

rozstrzygni

cia dylematu mi

dzy koncepcj

praworz

dno

ci formalnej a materialn

koncepcj

praworz

dno

ci nale

y zgodzi

z pogl

dem tych autorów, którzy uznaj

, i

punktem wyj

cia powinna by

koncepcja formalnego przestrzegania prawa.8 Nale

y jednak przy tym równocze

nie dostrzega

e materialna

koncepcja praworz

dno

ci trafnie sygnalizuje, i

obowi

zywanie i stosowanie norm prawnych me mo

e byc

zupełnie oderwane od społecznych funkcji prawa, jego celów i warto

ci wa

nych społecznie. St

d fundamenty

systemu prawnego zawartego w konstytucji powinny zawiera

podstawowe warto

ci stanowi

ce dorobek

cywilizacyjny europejskiego kr

gu kulturowego. Katalog tych warto

ci pojmowany jest w nauce prawa do

ść

jednolicie, a obejmuje takie warto

ci jak: godno

ść

człowieka, wolno

ść

człowieka, równo

ść

wobec prawa, prawo do

ycia, bezpiecze

stwo jednostki, wolno

ść

sumienia i pogl

dów, wolno

ść

działania przewidzian

w granicach

gwarantuj

cych nieszkodzenie innym, prawo do własno

ci itp. Praworz

dno

ść

jest dzisiaj jedn

z zasad

ustrojowych demokratycznego pa

stwa prawnego. Zasad

ustanawia Konstytucja RP w art. 7, stwierdzaj

c w

tej materii: ,.Organy władzy publicznej działaj

na podstawie i w granicach prawa.

27. Akt prawny, przepis prawny, norma prawna

Nazwa „akt prawny" u

ywana jest w j

zyku prawniczym (tzn. j

zyku

rodowisk prawniczych) na okre

lenie dwu

ró

cych si

od siebie zjawisk prawnych, a mianowicie na oznaczenie indywidualnych aktów prawnych i

normatywnych aktów prawnych Trafnie wskazuje si

w literaturze przedmiotu,

e byłoby bezzasadne

przeciwstawianie sobie tych poj

ęć

, bowiem sugerowałoby,

e tylko te ostatnie akty maj

charakter normatywny,

akty indywidualne nie maj

takiego charakteru. W rzeczywisto

ci akty indywidualne tak

e maj

cechy

normatywnosci. Tyle tylko,

e normatywne akty prawne ustalaj

reguły zachowania o cechach generalno

ci, a

indywidualne akty prawne ustanawiaj

indywidualne reguły zachowania Indywidualnymi aktami prawnymi

nazywane s

1) wydawane w sprawach jednostkowych (indywidualnych) na podstawie przepisów obowi

zuj

cego prawa

decyzje organów pa

stwa rodz

ce skutki prawne (orzeczenia s

dowe, decyzje administracyjne), które s

aktami

stosowania prawa.

2) wszelkie czynno

ci prawne rodz

ce skutki prawne.

ród indywidualnych aktów prawnych wyró

na akty jednostronne i dwustronne.

Jednostronnymi s

a) decyzje organów pa

stwa dochodz

ce do skutku niezale

nie od woli podmiotu, którego dotycz

(np. decyzja o

wywłaszczeniu, wyrok skazuj

cy),

b) czynno

ci prawne dochodz

ce do skutku przez o

wiadczenie woli jednej tylko strony (np. sporz

dzenie

testamentu).

Akty dwustronne to:
a) decyzje organów pa

stwa wywołuj

ce nast

pstwa prawne za zgod

lub na wniosek osoby zainteresowanej

(np. wydanie zezwolenia na budow

na wniosek konkretnej osoby);

b) czynno

ci prawne dochodz

ce do skutku moc

wiadczenia woli dwu lub wi

cej stron (np. umowa

cywilnoprawna).

Normatywnymi aktami prawnymi, które stanowi

w tym podrozdziale główny przedmiot naszego zainteresowania,

tworzone (stanowione lub uznane) przez organy pa

stwowe posiadaj

ce kompetencj

prawotwórcz

akty

ró

ne rodzajowo (np. konstytucja, ustawy, rozporz

dzenia), których cech

wspóln

jest jednak to.

e ich moc

ustanawiane s

normy prawne reguluj

ce jaki

stosunek społeczny lub zespół stosunków społecznych. Tylko te

akty zawieraj

przepisy prawne stanowi

ce „materiał" do budowy norm prawnych. Normy okre

laj

reguł)

post

powania o cechach generaino

ci i nie „konsumuj

" w jednym zachowaniu adresatów. Akty normatywne

maj

współcze

nie posta

tekstu drukowanego, ogłoszonego w sposób przewidziany przez prawo. W toku

praktyki tworzenia prawa wypracowano schemat budowy aktu normatywnego.

Bior

c pod uwag

polsk

praktyk

, wyró

na nast

puj

ce elementy w strukturze aktu

normatywnego:
a) nazwa rodzajowa,
b) data uchwalenia (ustanowienia),
c) tytuł,
d) preambuła (uroczysty wst

p),

e) wskazanie podstawy prawnej,
f) cz

ęść

zasadnicza,

g) przepisy ko

cowe,

h) podpis

..Przepis prawny" i „norma prawna" to podstawowe poj

cia nauk prawnych. Nazwa „przepis prawny" wyst

puje

zarówno w j

zyk u prawnym (tzn. j

zyku tekstów prawnych), jak i w j

zyku prawniczym. „Norma prawna" to termin

wła

ciwy wył

cznie dla j

zyka prawniczego. W rozwa

aniach prawoznawstwa mo

na spotka

ró

ne stanowiska

w kwestii stosunku wzajemnego poj

ęć

„przepis prawny" i „norma prawna" Niektórzy autorzy uto

samiaj

oba

okre

lenia. Inni uzasadniaj

e termin „przepis prawny" nale

ałoby traktowa

jako wył

czny, czyni

cy zb

dnym

nazw

, norma prawna". Przewa

jednak nada! pogl

dy, w których dostrzega si

potrzeb

i u

yteczno

ść

ywania obu tych poj

ęć

i oznaczania nimi ró

cych si

od siebie desygnatów. Takie stanowisko zostało, wi

zaprezentowane w tym podr

czniku, gdzie b

dziemy odró

nia

norm

prawn

od przepisu prawnego. Przepisem

prawnym b

dziemy nazywali ka

jednostk

zdaniow

, w sensie gramatycznym, aktu normatywnego Przepis

prawny jest to wi

c zwrot j

zykowy zawarty w akcie normatywnym, stanowi

cy cz

ęść

redakcyjn

, techniczn

tego

aktu. wyodr

bnion

przez prawodawc

w postaci artykułu, paragrafu, punktu lub w innej postaci zdaniowej.

Przepis prawny wyra

ony jest zawsze wprost w akcie normatywnym przez kompetentny organ prawotwórczy. W

nauce prawa dokonuje si

ró

norodnych klasyfikacji przepisów prawnych, w zale

ci od ich budowy

gramatycznej i logicznej oraz kryterium wydzielenia.

Powszechnie wyró

nia si

przepisy

1. nakazuj

ce - spo

ród wielu mo

liwych w danej sytuacji zachowa

wskazuj

one tylko na jedno jako na zgodne

z tym przepisem
2. zakazuj

ce - spo

ród wielu mo

liwych w danej sytuacji zachowa

zabraniaj

jednego z nich okre

lonego w

przepisie
3. uprawniaj

ce (upowa

niaj

ce) - przewiduj

liwo

ść

wyboru przez adresata przepisu sposobu zachowania

w danej sytuacji.

4. przepisy bezwzgl

dnie obowi

zuj

ce zwane te

imperatywnymi; Bezwzgl

dnie obowi

zuj

cy (imperatywny)

charakter przepisów polega na tym.

e w ka

dym przypadku przewidzianym przez dany przepis jego

postanowienia maj

znale

źć

zastosowanie, bowiem me dopuszcza on

adnych mo

liwo

ci odmiennego

zachowania si

podmiotów od tego, jakie sam wskazuje (narzuca).

5. przepisy wzgl

dnie obowi

zuj

ce zwane te

dyspozytywnymi. Przepisy wzgl

dnie obowi

zuj

(dyspozytywne) pozostawiaj

podmiotom stosunku prawnego swobod

kształtowania własnego zachowania i

wzajemnych relacji. Przepisy te znajd

zastosowanie dopiero wówczas, gdy podmioty te pewnych elementów

cego je stosunku prawnego nie ustaliły. Pierwsze

stwo ma, wi

c tu wola stron, a przepisy dyspozytywne

stosuje si

jedynie posiłkowo.

6. przepisy ogólne - Przepis ogólny rozumiany jest jako reguła powszechna.

7. przepisy szczegółowe - przepis szczegółowy (szczególny) ustanawia wyj

tki od postanowie

reguły

powszechnej.
8. przepisy blankietowe - to przepisy ustalaj

ce ujemne skutki prawne (sankcje) za zachowania niezgodne z

bardzo ogólnie zazwyczaj wymienionymi przepisami prawa (np. ró

norakie przepisy o porz

dku ruchu na drogach

publicznych okre

laj

nale

ne sposoby zachowania si

adresatów, inny za

, blankietów przepis prawa wykrocze

ustanawia sankcj

za zachowanie niezgodne z owymi przepisami).

9. przepisy odsyłaj

ce - ustalane s

w celu unikni

cia w tekstach prawnych wielokrotnego powtarzania tych

samych postanowie

. Dokonuje si

to drog

odesłania przez jeden przepis prawny do innych przepisów

dotycz

cych danego zagadnienia.

Norm

prawn

dziemy nazywa

reguł

zachowania, która na podstawie przepisów prawnych została

skonstruowana przez prawoznawców, którzy sprecyzowali jej niezb

dne elementy. Norm

prawn

traktujemy

c jako „zjawisko"

le zwi

zane z przepisami prawa, a mówi

c konkretnie jako znaczenie przepisów prawa

Uznajemy normy prawne za tre

ść

prawa, za

przepisy prawne za jego form

. Za J Kowalskim okre

limy norm

prawn

jako reguł

post

powania stworzon

na podstawie przepisów prawnych, która zawiera warunki

powinnego zachowania si

, reguł

tego

zachowania i konsekwencj

niezastosowania si

do wymogów reguły,2

Jest to jeden z mo

liwych sposobów postrzegania struktury normy prawnej, najcz

ęś

ciej wyst

puj

cy w polskiej

nauce prawa, który mo

na okre

mianem trójelementowej koncepcji struktury normy prawnej Bardziej

szczegółowa analiza zaproponowanej wy

ej definicji dotyczy

dzie dwoi grup zagadnie

1) relacji pomi

dzy norm

prawn

a przepisem prawnym.

2) struktury wewn

trznej normy prawnej.

Stosunek wzajemny mi

dzy norm

prawn

a przepisem prawnym mo

e by

taki,

e jeden przepis prawny mo

zawiera

w swej tre

ci jedn

, dwie lub wi

cej norm prawnych, cz

ęś

ciej jednak zawiera jedynie cz

ęść

normy.

Zwolennicy trójelementowej koncepcji wyró

niaj

w strukturze normy prawnej 3 niezb

dne i

le ze sob

powi

zane elementy – człony:

hipotez

– warunki, których istnienie powoduje mo

liwo

ść

przypisywania komu

obowi

zku lub uprawnienia.

dyspozycj

– wyznacza sposób zachowania adresata, gdy spełnione zostaj

warunki zawarte w hipotezie

sankcj

– okre

la konsekwencje prawne zachowania niezgodnie z obowi

zkiem sformułowanym w

dyspozycji np. sankcja karna, egzekucyjna, niewa

ci.

28.

ródła prawa - poj

cie i system

ródeł

Maj

c na wzgl

dzie ró

ne mo

liwe pojmowania terminu „

ródło prawa", b

dziemy pod tym poj

ciem rozumie

decyzje organów pa

stwowych tworz

ce prawo oraz formy, które przybieraj

akty tworzenia prawa. Nie ka

decyzja organu pa

stwa jest

ródłem prawa.

ródłami prawa s

tylko te decyzje organów władzy publicznej,

skutkiem których s

tworzone nowe (lub uznawane za prawne wcze

niej istniej

ce) normy post

powania -

skierowane do abstrakcyjnie okre

lonego adresata i zakładaj

ce powtarzalno

ść

zachowa

adresatów.

Materialnym wyrazem takich decyzji s

akty normatywne (akty prawotwórcze), które b

dziemy wi

c uwa

ródła prawa. W decyzjach owych ujawnia si

wola pa

stwa wyra

ona we wła

ciwym trybie i we wła

ciwej

formie, przy czym forma odgrywa tutaj bardzo istotn

rol

(wa

ne jest. czy b

dzie to ustawa, rozporz

dzenie,

uchwała itd.) W ka

dym pa

stwie wyst

puje wi

cej ni

jeden rodzaj

ródeł prawa Zazwyczaj mamy do czynienia

ze znaczn

ich ró

norodno

. Ta ró

norodno

ść

ródeł prawa zmusza do ich systematyzacji i hierarchizacji.

Wszystkie

ródła prawa czynne w danym pa

stwie stanowi

pewien system

ródeł prawa. Jak pisze A. Łopatka,

przez system

ródeł prawa w danym pa

stwie rozumie si

całokształt jego

ródeł w ich wzajemnym powi

zaniu,

ujmowanych z punktu widzenia tego, co jest im wspólne i co je ró

nicuje!! Pozycja poszczególnych rodzajów-

ródeł prawa w systemie zale

na jest od trojakiego rodzaju czynników.

1) zasadniczym czynnikiem wyznaj

cym miejsce danego

ródła prawa w systemie jest pozycja, jak

zajmuje w

systemie organów władzy publicznej ten organ, od którego to

ródło pochodzi im organ ten jest wy

ej usytuowany

w hierarchii organów, tym wy

sza jest pozycja danego

ródła prawa w systemie

ródeł prawa. Zale

ść

generalnie daje o sobie zna

w formie

ródła prawa Usytuowanie danego

ródła prawa w systemie wywiera z

kole

bezpo

redni wpływ na moc prawn

zawartych w tym

ródle norm prawnych, im wy

sza pozycja

ródła, tym

normy prawne w nim zawarte maj

moc prawn

. Moc prawna norm prawnych obowi

zuj

cych w danym

stwie nie jest bowiem jednakowa. S

normy maj

ce wy

sza i normy maj

ce ni

moc prawn

(nale

y przy

tym pami

, ze moc obowi

zuj

ca ka

dej normy prawnej jest zawsze jednakowa).

Pozostałe dwa czynniki w mniejszym stopniu wpływaj

na miejsce danego

ródła prawa w systemie

ródeł prawa

Nale

żą

do nich.

2) tre

ść

danego

ródła prawa, a wi

c waga społeczna i polityczna materii, której ono dotyczy; im materia

niejsza, tym pozycja

ródła prawa powinna by

sza.

3) tryb, w jakim dane

ródło prawa powstaje, im tryb ten bardziej precyzyjnie reglamentowany jest przez prawo,

tym pozycja

ródła prawa powinna by

sza.

System

ródeł prawa ka

dego pa

stwa ma struktur

hierarchiczn

. Poszczególne rodzaje

ródeł prawa zajmuj

w tym systemie stał

pozycj

- wy

lub ni

. Mi

dzy

ródłami prawa mog

w systemie

ródeł prawa

zachodzi

dwojakiego rodzaju powi

zania;

1) najwa

niejsze znaczenie maj

powi

zania formalne. Najcz

ęś

ciej s

to powi

zania na zasadzie delegacji,

polegaj

ce na tym,

ródło wy

szego rz

du upowa

nia (lub zobowi

zuje) okre

lony organ władzy publicznej do

wydania

ródła prawa ni

szego rz

du. Czasem owo

ródło ni

szego rz

du uprawnia (lub zobowi

zuje) inny organ

władzy publicznej do wydania

ródła jeszcze ni

szego rz

du. Tak wi

c podstaw

obowi

zywania

ródła prawa

zajmuj

cego ni

pozycj

w systemie

ródeł prawa jest

ródło hierarchicznie nadrz

dne;

2) rzadziej wyst

puj

dzy

ródłami powi

zania materialne (tre

ciowe), polegaj

ce na tym,

e t

sam

dziedzin

stosunków społecznych reguluj

ródła prawa zajmuj

ce ro

ne miejsce w systemie

ródeł (np. sprawy

obrony ojczyzny i słu

by wojskowej normowane s

w Konstytucji, ustawach, rozporz

dzeniach Ministra Obrony

Narodowej). Najogólniej mo

na powiedzie

ródła prawa wy

szego rz

du mog

w pewnym zakresie

wyznacza

tre

ść

norm prawnych zawartych w

ródłach ni

szego rz

du, ale tylko niekiedy tre

ść

przes

dzaj

29. Sposoby tworzenia prawa

Prawo tworzone jest współcze

nie najcz

ęś

ciej albo drog

jego stanowienia, albo w formie tzw. uznania.

Podstawowym sposobem tworzenia prawa jest stanowienie prawa. Przez stanowienie prawa b

dziemy rozumie

wiadome i celowe działania organów władzy publicznej, w wyniku, których powstaj

nowe normy prawne, normy,

których przed tymi działaniami me było. Prawo mo

e by

stanowione samodzielnie przez jeden organ władzy

publicznej (jednoosobowy lub kolegialny), a mo

e te

rezultatem współstanowienia, gdy normy prawne

powstaj

w wyniku decyzji dwu lub wi

cej organów (tak np. dla ustanowienia ustawy niezb

dne s

decyzje

Sejmu, Senatu i Prezydenta RP).

Stanowienie prawa jest aktem sformalizowanym, prospektywnym i konstytutywnym.

◊◊◊◊

Stanowienie prawa jest zawsze bardziej lub mniej sformalizowane. Stanowienie jest procesem, którego przebieg
wyznaczaj

okre

lone normy prawne precyzuj

ce warunki, przy których spełnieniu proces taki musi zachodzi

Normy te nosz

nazw

norm kompetencyjnych Wyznaczaj

one-jaki organ, w jakich sprawach, o jakiej mocy

prawnej, w jakim trybie stanowi

e normy prawne. Spełnienie warunków ustanowionych przez normy

kompetencyjne powoduje,

e okre

lona decyzja organu władzy publicznej staje si

obowi

zuj

norm

prawn

(normami prawnymi). Akty stanowienia prawa maj

charakter prospektywny, co oznacza,

e zwrócone s

przyszło

ci; normuj

sytuacj

(wprowadzaj

pewne nakazy, zakazy, przyzwolenia) w stosunku do nieokre

lonej z

góry liczby stanów rzeczy wskazanych rodzajowo (abstrakcyjno

ść

normy) i wobec rodzajowo wskazanych

adresatów (generalno

ść

normy). Konsekwencj

tego jest równie

przyj

cie zasady, i

prawo me powinno działa

wstecz. Konstytutywno

ść

aktu stanowienia prawa wyra

a si

w tym,

e na mocy decyzji kompetentnego organu

władzy publicznej w akcie stanowienia wprowadzane s

do systemu prawa lub usuwane ze

normy prawne.

Stanowienie tworzy (lub uchyla) normy. Jego celem i skutkiem nie jest natomiast stwierdzenie (deklarowanie, akt
deklaratoryjny) obowi

zywania norm ju

istniej

cych. Pewn

odmian

stanowienia praw a jest zawieranie umów

o charakterze prawotwórczym. Tworzone w taki sposób prawo, nazywane prawem konsensualnym lub
kontraktowym, powstaje nie w wyniku jednostronnej decyzji organu (organów) władzy publicznej, ale w drodze
porozumienia i układu zawartego mi

dzy zainteresowanymi podmiotami. Tworzenie prawa w drodze zawierania

umów (kontraktów, traktatów) jest rozpowszechnione w stosunkach mi

dzynarodowych (prawo traktatowe). W

Polsce w stosunkach wewn

trznych w ten sposób tworzona jest cz

ęść

prawa pracy (w formie tzw, zbiorowych

układów pracy), a tak

e unormowania dotycz

ce stosunków mi

dzy pa

stwem a ko

ciołami i zwi

zkami

wyznaniowymi

Drugim obok stanowienia, znacznie rzadziej wyst

puj

cym w pa

stwie, sposobem tworzenia prawa jest uznanie.

Polega ono na uznaniu przez pa

stwo jakiej

istniej

cej normy społecznej (np. moralnej, obyczajowej) za

norm

prawa. Akt uznania składa si

z dwu elementów: aktu aprobaty danej normy i aktu jej wł

czenia do

zespołu norm prawnych Sam akt aprobaty, bowiem nie wystarczy. Pa

stwo aprobuje olbrzymi

kszo

ść

istniej

cych norm społecznych. Ale tylko niektóre z nich wł

cza do zespołu norm prawnych. Uznanie przez

stwo pewnych norm społecznych za normy prawne nie tworzy nowych norm, powoduje jedynie zmian

charakteru danych norm, które staj

normami prawnymi. Akt uznania mo

e te

zmieni

g adresatów

których uznana norma obowi

zuje. W drodze uznania mo

e sta

norm

prawn

da norma ju

istniej

lub mog

ca powsta

. Szczególnym przypadkiem uznania jest recepcja prawa. Ma ona miejsce wtedy, gdy

stwo przyjmuje jako obowi

zuj

ce w pewnych dziedzinach

ycia na swoim terytorium normy prawne innego

stwa, czasem po niewielkich adaptacjach (tak np. liczne kraje europejskie, w tym Ksi

stwo Warszawskie,

recypowały francuski Kodeks Napoleona), Przedmiotem recepcji mog

równie

, normy prawa

dzynarodowego. Ma to miejsce wtedy, kiedy jakie

stwo przyst

puje do organizacji mi

dzynarodowej,

która w wielu dziedzinach

ycia wytworzyła bogat

regulacj

prawn

i akceptacj

tej regulacji czyni warunkiem

przyj

cia danego pa

stwa do tej organizacji (przykładem mo

e by

tutaj prawo Unii Europejskiej)

30. System

ródeł prawa w RP

Zgodnie z postanowieniami obowi

zuj

cej Konstytucji RP z 02. 04 1997 r.

ródła prawa w Polsce zostały

podzielone na dwie grupy:
1.

ródła powszechnie obowi

zuj

cego prawa

ródła prawa o charakterze wewn

trznym.

Podział taki znany był od dawna w nauce prawu

ródła powszechnie obowi

zuj

cego prawa to takie, których adresatem mog

wszelkie podmioty na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (osoby fizyczne, osoby prawne, inne jednostki organizacyjne) i które na te
podmioty prawa mog

nakłada

ęż

ary i obowi

zki.

ródeł powszechnie obowi

zuj

cego prawa Konstytucja RP zaliczyła:

1. Konstytucj

2. Ustawy,
3. Ratyfikowane umowy mi

dzynarodowe,

4. Rozporz

dzenia

5. Oraz na obszarze działania organów, które je ustanowiły - akty prawa miejscowego (art. 87).

Warunkiem wej

cia w

ycie tych aktów normatywnych jest ich ogłoszenie (art. 88 ust. 1).

ródła prawa o charakterze wewn

trznym mog

obowi

zywa

tylko jednostki organizacyjne podległe organowi

władzy publicznej, który wydał dany akt. S

to wi

c akty normatywne obowi

zuj

ce jedynie wewn

trz systemu

organów władzy publicznej. Konstytucja zaliczyła do

ródeł prawa o charakterze wewn

trznym uchwały Rady

Ministrów oraz zarz

dzenia (Prezesa Rady Ministrów, ministrów i organów im równorz

dnych oraz Prezydenta

RP). Konstytucja nie ustanowiła wymogu ogłoszenia tych aktów normatywnych jako warunku ich wej

cia w

ycie,

co nie stoi jednak na przeszkodzie ich ogłaszaniu. Konstytucja RP przyj

ła koncepcj

tzw. zamkni

tego katalogu

ródeł prawa, co dotyczy głownie

ródeł powszechnie obowi

zuj

cego prawa i oznacza - jak wskazano w

miennictwie -

e nie jest takim

ródłem prawa, a zatem nie ustanawia norm prawnych taki akt. który w owym

konstytucyjnym katalogu nie został wymieniony. Urzeczywistnienie koncepcji zamkni

tego katalogu

ródeł prawa

uznaje si

powszechnie w nauce prawa za zgodne z ide

demokratycznego pa

stwa prawnego.

31. Ogłaszanie aktów normatywnych w RP

lad za A Redeibachem, ogłoszeniem aktu normatywnego nazwiemy tak

jego publikacj

, przez któr

akt ten

nabiera mocy obowi

zuj

cej. Ogłaszanie aktów normatywnych zwi

zane jest wył

cznie z działaniami organów

władzy publicznej, za

normy prawne ustanawiaj

ce obowi

zek ogłaszania aktów normatywnych ustalaj

zarazem sposób dokonania ogłoszenia. W Polsce wyst

puj

dwa sposoby ogłaszania aktów normatywnych:

1) najcz

ęś

ciej mamy do czynienia z publikacj

tych aktów w specjalnych organach publikacyjnych, zwanych te

organami promulgacyjnymi,
2) istnieje te

publikacja tych aktów „w sposób zwyczajowo przy j

ty na danym obszarze", co mo

e dotyczy

jedynie aktów normatywnych prawa miejscowego.

Ustawa z 20. 07. 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych I niektórych innych aktów prawnych* okre

wszystkie wyst

puj

ce w Polsce organy promulgacyjne zbiorcz

nazw

„dzienniki urz

dowe" Do dzienników tych

zalicza: „Dziennik Ustaw" RP, Dziennik Urz

dowy RP „Monitor Polski", „Monitor Polski B", dzienniki urz

dowe

ministrów kieruj

cych działami administracji rz

dowej, dzienniki urz

dowe urz

dów centralnych-jako organy

promulgacyjne o zasi

gu ogólnopolskim, oraz wojewódzkie dzienniki urz

dowe - jako organy publikacyjne o

zasi

gu lokalnym.

32. Obowi

zywanie prawa

Obowi

zywanie prawa oznacza,

e mo

na okre

czy dane normy prawne obowi

zuj

, czy nale

y si

do nich

stosowa

i czy mo

na stosowa

konsekwencje prawne z tym zwi

zane. Aby to ustali

trzeba dysponowa

okre

lonymi kryteriami odró

niania norm prawnych obowi

zuj

cych od nieobowi

zuj

cych W nauce prawa

najcz

ęś

ciej mo

na spotka

podział tych kryteriów na aksjologiczne, behawiorystyczne i formalne (tetyczne), a w

lad za tym wyró

nia si

trzy uj

cia, obowi

zywania prawa''', Obowi

zywanie prawa w uj

ciu aksjologicznym

(psychologicznym) oznacza,

e za obowi

zuj

ce uwa

a si

tylko te normy prawne, które s

oceniane dodatnio,

tzn jako zgodne z podstawowymi warto

ciami lub normami moralnym?. To ujecie charakteryzuje si

tak

zró

nicowanymi koncepcjami, poczynaj

c od radykalnych, polegaj

cych na uznaniu norm stanowionych za

niewa

ne, niesłuszne, niezgodne z poczuciem sprawiedliwo

ci itp.. a przyjmowanych przez zwolenników prawa

naturalnego, a

po koncepcje umiarkowane, postuluj

ce traktowanie kryteriów aksjologicznych jako

pomocniczych wobec formalnego obowi

zywania prawa. Od pogl

dów tych jeszcze bardziej odbiega praktyka

stosowania prawa. Coraz wyra

niej bywaj

głoszone postulaty (rzadziej przez prawników, cz

ęś

ciej przez

polityków) niestosowania norm prawnych uwa

anych za „niesłuszne", „krzywdz

ce", „niezgodne z warto

ciami

moralnymi" itp Zatem w tym uj

ciu uznanie norm za obowi

zuj

ce uzale

nione jest od hierarchii warto

akceptowanej przez oceniaj

cego. Rezultatem takiego stanowiska jest obserwowane zjawisko tzw.

obywatelskiego nieposłusze

stwa

Behawiorystyczne (socjologiczne, realistyczne) obowi

zywanie prawa polega na tym,

e norma prawna

obowi

zuje dlatego, i

jest stosowana w przewa

cej ilo

ci przypadków (w skali masowej), przyczyni motywy,

którym

kieruj

adresaci norm, s

tu oboj

tne. Zatem je

li si

stwierdzi,

e w przewa

cej (masowej skali)

adresaci norm prawnych post

puj

niezgodnie z dyspozycj

normy prawnej w warunkach wskazanych przez jej

hipotez

, a wła

ciwe organy władzy publicznej nie stosuj

sankcji, to uwa

a si

, i

taka norma prawna nie

obowi

zuje. Z uj

ciem behawiorystycznym wi

ąż

e si

zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania

normy prawnej, tzw. odwyknienie. Dotyczy to przypadków, gdy obowi

zuj

ce przepisy prawne wskazuj

norm

prawn

, której praktycznie nikt me przestrzega i nie stosuje, a uprawnione organy władzy publicznej nie

korzystaj

ze swoich kompetencji i me stosuj

adnych sankcji Uznaje si

wówczas,

e wobec braku

zainteresowania pa

stwa ochron

takiej normy prawnej, przestała ona obowi

zywa

. Według kryteriów

behawiorystycznych. okre

lon

norm

prawn

na uzna

za obowi

zuj

dopiero po upływie pewnego

okresu czasu, pozwalaj

cego stwierdzi

wysoki stopie

jej spełniania.

Formalne (tetyczne) obowi

zywanie prawa polega na uzasadnieniu mocy obowi

zuj

cej normy prawnej (a

dokładniej i w sposób łatwiejszy do ustalenia- przepisu prawnego). W tym uj

ciu przyjmuje si

e norma prawna

obowi

zuje, gdy:

♦

zostanie ustanowiona przez wła

ciwy organ w przewidzianym trybie prawotwórczym.

♦

zostanie wła

ciwie ogłoszona,

♦

nie zawiera sprzeczno

ci.

♦

nie została uchylona w okre

lonym trybie

Formalne obowi

zywanie prawa jest powszechnie uznawane w prawie stanowionym. Stosuj

c prawo bada si

czy okre

lone normy prawne obowi

zuj

w znaczeniu formalnym. Oznacza to.

e stosuj

cy prawo nie ocenia

norm prawnych pod k

tem sprawiedliwo

ci, słuszno

ci itd. i kryteria aksjologiczne), a tak

e nie uwzgl

dnia

zaistnienia odwyknienia, tj. długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy prawnej (kryterium
behawiorystyczne), poniewa

w tym przypadku uznaje si

e normy prawne obowi

zuj

tak długo, dopóki nie

zostan

uchylone przepisy, w których s

one zawarte W prawie stanowionym mo

na dosy

precyzyjnie okre

sposób spełnienia formalnych warunków, obowi

zywania prawa. Zakresy obowi

zywania prawa. Przedstawione

kryteria obowi

zywania prawa me wyczerpuj

cało

ść

problemu. Dla ustalenia czy prawo obowi

zuje konieczne

jest okre

lenie adresatów tego prawa, przestrzeni i czasu obowi

zywania norm prawnych W terminologii

prawoznawstwa mówi si

, wi

c na ogół o zakresach obowi

zywania prawa: przestrzennym (terytorialnym),

osobowym (personalnym) i czasowym (temporalnym)

33. Stosowanie prawa

Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wówczas, g&> uprawniony podmiot (najcz

ęś

ciej organ pa

stwowy) na

podstawie generalnych i abstrakcyjnych norm okre

la skutki prawne jakiego

faktu prawnego przez wydanie aktu

indywidualnego w konkretnej sprawie. Jest to, wi

c poj

cie w

ęż

sze, mieszcz

ce si

w przestrzeganiu prawa.

Oznacza te,

e podmiot stosuj

cy prawo musi go jednocze

nie przestrzega

. Post

powanie przeciwne stanowi

podstaw

do weryfikacji rozstrzygni

cia wydanego w wyniku stosowania prawa (np.: w post

powaniu

odwoławczym, za

aleniowym, kasacyjnym). Mo

na wi

c powiedzie

e stosowanie prawa to sformalizowane

działanie kompetentnych podmiotów (organów pa

stwowych lub upowa

nionych ustawowo innych organów lub

osób) polegaj

ce na władczym rozstrzyganiu konkretnych spraw w odniesieniu do indywidualnie oznaczonych

podmiotów;' Stosowanie prawa mo

e polega

zarówno na stosowaniu dyspozycji normy prawnej (np.: decyzja o

wydaniu paszportu), jak i na stosowaniu sankcji przewidzianej przez t

norm

(np. ukaranie mandatem karnym

lub kar

pozbawienia wolno

ci). Stosowaniem prawa zajmuj

głównie organy wymiaru sprawiedliwo

ci (s

dy)

oraz organy administracji publicznej (rz

dowej i samorz

du terytorialnego). Stosowanie prawa ma na celu:

1) ustalenie istnienia lub braku stosunku prawnego mi

dzy stronami i ewentualne sprecyzowanie jego tre

ci, albo

2) stworzenie, zmian

lub zniesienie stosunku prawnego mi

dzy stronami.

liwo

ść

pierwsza ma charakter deklaratoryjny, to znaczy nie tworzy niczego nowego, a stwierdza jedynie

istnienie mi

dzy stronami stosunku prawnego o okre

lonej tre

ci. Druga za

ma charakter twórczy –

konstytutywny. Stosowanie prawa mo

e by

praktykowane według dwóch ró

nych ideologii Wyró

nia si

ideologie decyzji zwi

zanej i ideologi

decyzji swobodnej. Ideologia decyzji zwi

zanej przez prawo opiera si

takich warto

ciach jak: swobody obywatelskie, pewno

ść

prawa i tegalizm działa

władczych. Warto

ci te osi

przez prawne okre

lenie granic i sposobów działania podmiotów stosuj

cych prawo i zdeterminowania tych

działa

tre

norm prawnych. Same normy prawne nie podlegaj

ocenie, a zatem nie maj

wpływu na tre

rozstrzygni

cia. Natomiast ideologia decyzji swobodnej wychodzi z zało

enia,

e warto

ciami podstawowymi w

procesie stosowania prawa s

celowo

ść

, skuteczno

ść

, sprawiedliwo

ść

. Zatem prawo nie jest uwa

ane za jedyny

wyznacznik rozstrzygni

ęć

indywidualnych. Jest ono przedmiotem oceny i korekty przy uwzgl

dnieniu takich

kryteriów jak celowo

ść

, słuszno

ść

, moralno

ść

, sprawiedliwo

ść

itp. W skrajnych przypadkach mo

e to oznacza

uchylenie si

od stosowania prawa.

Wybór ideologii stosowania prawa w swej istocie sprowadza si

do wyboru podstawowych warto

ci stosowania

tego prawa. W demokratycznym pa

stwie prawa nale

y opowiedzie

za ideologi

decyzji zwi

zanej.

Przebieg procesu stosowania prawa. Stosowanie prawa jest procesem działania zmierzaj

cego do wydania

rozstrzygni

cia konkretnego w indywidualnej sprawie (wyroku, aktu administracyjnego). Jak w ka

dym działaniu

na w mm wyró

kilka etapów. W literaturze wyodr

bnia si

sto ró

ilo

ść

etapów i w ro

nej kolejno

ci.

Ze wzgl

dów dydaktycznych mo

na przyj

ąć

wyró

nienie nast

puj

cych etapów:

a) ustalenie stanu faktycznego.
b) wybór przepisu prawnego {tzw. kwalifikacja prawna),
c) wyprowadzenie normy prawnej z przepisów (wykładnia prawa),
d) subsumpcja i ustalenie skutków prawnych,
e) wykonanie rozstrzygni

cia o skutkach prawnych

34. Poj

cie i sposoby wykładni prawa

Wykładnia prawa (niekiedy nazwana interpretacj

prawa) wi

ąż

e si

le z procesem stosowania prawa i bywa

traktowana jako jeden z jego etapów. Najcz

ęś

ciej podkre

la si

e polega ona na: wyja

nianiu sensu przepisów

prawnych, ustalaniu wła

ciwego ich rozumienia, przypisywaniu im odpowiedniego znaczenia i wyznaczaniu ich

zakresu. Terminem „wykładnia" oznaczany jest zarówno proces ustalania znaczenia przepisów prawnych, jak i
sam efekt (wynik) tego procesu. Przedmiotem wykładni s

istniej

ce ju

przepisy prawne, z których dokonuj

wykładni stara si

wyprowadzi

normy prawne. Zatem wykładnia prawa to zespół czynno

ci zmierzaj

cych do

ustalenia znaczenia i zakresu przepisów prawnych. Poniewa

przepisy prawne sformułowane s

w j

zyku

prawnym, to wykładnia zmierza do ustalenia znaczenia i zakresu wyra

zyka prawnego. Jej celem jest

wyprowadzenie (odkodowanie) hipotezy i dyspozycji normy prawnej. Wykładnia jest, wi

c interpretacj

wyra

zyka prawnego i słu

y przede wszystkim usuni

ciu wyst

puj

cych w nim w

tpliwo

ci.

Podstawowe przyczyny tych w

tpliwo

ci to mi

dzy innymi:

♦

generalny i abstrakcyjny charakter norm prawnych,

♦

wyst

powanie w j

zyku prawnym (przepisach prawnych) konsekwencji wykorzystywania j

zyka naturalnego

(potocznego) w postaci zjawisk wieloznaczno

ci, niejasno

ci, nieostro

ci, nieokre

lono

ci itp..

♦

bł

dy j

zykowe (stylistyczne, interpunkcyjne, składniowe itp.) popełnione w procesie tworzenia prawa,

♦

rozbie

ci mi

dzy gramatycznym sformułowaniem przepisu prawnego a celowo

, sprawiedliwo

słuszno

jego postanowie

tpliwo

ci pozaj

zykowe)

♦

starzenie si

regulacji prawnych powoduj

cych rozziew mi

dzy stanem prawnym i stanem rzeczywistym.

Wykładnia słu

y usuwaniu tych w

tpliwo

ci, uelastycznianiu przepisów prawnych i unikaniu ich cz

stych zmian

oraz wydobyciu (wyprowadzeniu) norm prawnych nawet z niejasnych przepisów.
Wykładnia prawa nie tworzy nowych przepisów i ich nie modyfikuje Ma ona na celu ustalenie, jakie normy prawne
s

w nich wysłowione. Ma charakter wtórny, pomocniczy w stosunku do prawa obowi

zuj

cego. Je praktyczne

znaczenie powoduje, i

jest ona przedmiotem wielostronnego zainteresowania nauki prawa, formułuj

cej ró

teorie na jej temat.

Rodzaje wykładni prawa:

a) wykładni

zykow

(nazywan

tak

e: j

zykowo-logiczn

, gramatyczn

, słown

, werbaln

), która polega na

ustalaniu znaczenia i zakresu wyra

tekstu prawnego przy wykorzystaniu reguł semantycznych

(znaczeniowych), stylistycznych, syntaktycznych (składniowych) j

zyka naturalnego oraz reguł logiki formalnej

(poprawnego my

lenia) i logiki prawniczej.

b) wykładnie pozaj

zykowe stanowi

grup

opart

na ró

nych kryteriach pozaj

zykowych obejmuj

•

Wykładni

celowo

ciow

(teleologiczn

), która polega na ustaleniu znaczenia przepisu prawnego przez

odwołanie si

do jego celu. Przy tej wykładni pomocne mog

preambuły aktów normatywnych, w których

ten cel jest najcz

ęś

ciej wskazany,

•

Wykładni

funkcjonaln

, której istota polega na ustalaniu znaczenia przepisu prawnego przez okre

lenie

wszelkich skutków jego zastosowania, zarówno po

żą

danych, jak i ocenianych negatywnie,

•

Wykładni

systemow

(systematyczn

) pozwalaj

pozna

znaczenie przepisu prawnego przez

ustalenie jego rzeczywistego miejsca w strukturze wewn

trznej aktu normatywnego, w gał

zi prawa albo

przez odwołanie si

do zasad gał

zi prawa lub całego systemu prawa. Wykładnia ta opiera si

na zało

eniu,

e miejsce przepisu prawnego wynika ze

wiadomego, racjonalnego działania prawodawcy

uwzgl

dniaj

cego nie sprzeczno

ść

systemu prawa,

•

Wykładni

historyczn

zmierzaj

do ustalenia znaczenia przepisów prawnych za pomoc

materiałów

historycznych dotycz

cych przepisów prawnych wcze

niej obowi

zuj

cych, uzasadnienia projektów

obecnych przepisów, dyskusji nad tymi projektami itp. Wykładnia ta wi

ąż

e si

z wykładni

celowo

ciow

poniewa

materiały historyczne pozwalaj

ustali

tak

e zamierzony cel przepisów prawnych,

•

Wykładni

porównawcz

pozwalaj

ustali

znaczenie przepisów prawa przez porównanie ich z innymi

podobnymi przepisami prawa o ustalonym ju

znaczeniu.

Nie zawsze interpretacja przepisów prawnych dokonana w drodze wykładni j

zykowej, a nast

pnie za pomoc

kryteriów pozaj

zykowych prowadzi do takich samych rezultatów. Cz

sto s

to rezultaty rozbie

ne, z których

trzeba wybra

jedno znaczenie przepisu prawnego. Słu

y temu wykładnia, odnosz

ca si

nie do procesu

interpretowania, lecz do samego rezultatu tego interpretowania. Wła

nie ten rezultat (wynik, efekt) interpretacji

stanowi kryterium podziału wykładni na:

♦

adekwatn

(dosłown

, literaln

, stwierdzaj

), która wyst

puje wówczas, gdy spo

ród ró

nych znacze

uzyskanych za pomoc

odmiennych wykładni zostanie wybrane rozumienie ustalone w drodze wykładni

zykowej,

♦

rozszerzaj

, gdy porównuj

c zakresy przepisu prawnego otrzymane za pomoc

ró

nych dyrektyw

interpretacyjnych, wybiera si

rozumienie wynikaj

ce z wykładni pozaj

zykowej i jest ono szersze od

otrzymanego w drodze wykładni j

zykowej,

♦

ęż

(

cie

niaj

) polegaj

na wyborze (uzyskanego za pomoc

wykładni pozaj

zykowych) w

ęż

szego

rozumienia zakresu przepisu prawnego, ni

zakres wynikaj

cy z wykładni j

zykowej.

Przy tym podziale wykładni punktem odniesienia dla wykładni rozszerzaj

cej i zw

ęż

cej s

rezultaty wykładni

adekwatnej. Posługiwanie si

wykładni

rozszerzaj

i zw

ęż

wymaga szczególnej ostro

ci, gdy

mog

one prowadzi

do interpretacji nadaj

cej normie prawnej tre

ci sprzecznej z wyra

nym brzmieniem przepisu.

35. Moc obowi

zuj

ca wykładni prawa

Pod poj

ciem moc wi

ążą

ca wykładni rozumie si

obowi

zek okre

lonych adresatów wi

zania z pewnymi

przepisami prawa znaczenia ustalonego przez kompetentny organ pa

stwowy. St

d te

wykładnia tego organu

bywa nazywana równie

wykładni

oficjaln

. Wykładnia dokonywana przez wszystkie inne podmioty prawa nie

ma mocy wi

ążą

cej, ma charakter nieoficjalny (prywatny, doktrynalny).

Kryterium mocy wi

ążą

cej pozwala wyró

♦

wykładni

o mocy powszechnie wi

ążą

cej,

♦

wykładni

o ograniczonej mocy wi

ążą

cej,

♦

wykładni

nie maj

mocy wi

ążą

cej.

1. Moc powszechnie wi

ążą

posiada wykładnia autentyczna i wykładnia legalna.

a) Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten organ pa

stwa, który dany przepis ustanowił (np. minister,

który wydał rozporz

dzenie dokonuje wykładni jego przepisów). Opiera si

to na zało

eniu, ze ten kto jest

upowa

niony do stanowienia prawa, mo

e je tak

e interpretowa

. Moc wi

ążą

ca tej wykładni pokrywa si

z moc

prawn

, wynikaj

z miejsca jakie akt normatywny zajmuje w systemie

ródeł prawa.

b) Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ pa

stwa, którego przepisy prawne wyposa

kompetencje do ustalania wykładni o mocy powszechnie wi

ążą

cej. Jest to tzw. wykładnia legalna ogólna W

Polsce me ma obecnie organu dokonuj

cego tego rodzaju wykładni. W łatach minionych takie kompetencje miała

Rada Pa

stwa (1952-1989) i Trybunał Konstytucyjny (1989-1997). W chwili obecnej mo

na si

spotka

jedynie z

wykładni

legaln

delegowan

Kompetencja do jej dokonywania ogranicza si

do interpretacji tylko konkretnych

przepisów i wynika ze szczególnego upowa

nienia ustawowego (np. Minister Finansów dnia 9. X. 1997 roku

dokonał wykładni przepisów dotycz

cych formy zawarcia umowy renty b

cej podstaw

odliczenia od dochodu).

Wykładnia o mocy powszechnie wi

ążą

cej pozwala przepisy prawne zrozumie

tylko w jeden sposób (wskazany w

tej wykładni). Jest to bardzo bliskie ustanowieniu nowego prawa.

2. Ograniczona moc wi

ążą

ca wykładni

polega na tym,

e ustalonym przez interpretatora znaczeniem przepisu

zwi

zani tylko niektórzy adresaci. Zakres mocy wi

ążą

cej w poszczególnych przypadkach mo

e si

znacznie

ró

. Ograniczon

moc wi

ążą

ma.

a) wykładnia praktyczna (operatywna, wykładnia organów stosuj

cych prawo) dokonywana przez organ I instancji

stosuj

cy prawo w konkretnej sprawie (s

d, organ administracji publicznej). Wi

ąż

e ona organ dokonuj

wykładni i podmioty, do których prawo jest stosowane,
b) wykładnia dokonana przez organ odwoławczy (II instancji) w razie uchylenia orzeczenia i zwrócenia sprawy do
ponownego rozpoznania organowi I instancji. Wi

ąż

e ona wówczas i organy 1 instancji, i podmioty wyst

puj

ce w

sprawie.
c) wykładnia dokonywana przez S

d Najwy

szy, która mo

e mie

posta

•

Wykładni zawartej w uzasadnieniu wyroku kasacyjnego. Jest ni

zwi

zany s

d, któremu sprawa zostanie

przekazana do rozpoznania. Wprawdzie nie wi

ąż

e ona innych s

dów; ale z uwagi na to,

e tezy i

uzasadnienia orzecze

du Najwy

szego s

publikowane, wykładnia ta po

rednio oddziałuje na

orzecznictwo innych s

dów.

•

Uchwał S

du Najwy

szego, dotycz

cych rozstrzygni

cia zagadnie

prawnych, budz

cych powa

tpliwo

ci w konkretnej sprawie. Rozstrzygni

cie to wi

ąż

e s

dy rozpatruj

ce dan

spraw

•

Uchwał S

du Najwy

szego, maj

cych na celu wyja

nienie znaczenia przepisów prawnych, budz

cych

tpliwo

ci lub, których stosowanie wywołało rozbie

ci w orzecznictwie. Zapadaj

one w składzie 7

dziów; całej Izby S

du Najwy

szego, poł

czonych izb lub w pełnym składzie S

du Najwy

szego na

wniosek Pierwszego prezesa lub prezesa S

du Najwy

szego, ministra Sprawiedliwo

ci, prezesa Naczelnego

du Administracyjnego, prezesa Urz

du Patentowego, ministra Pracy i Polityki Socjalnej itp. Uchwały

całego S

du Najwy

szego, poł

czonych izb oraz składu całej izby z chwil

podj

cia uzyskuj

moc zasad

prawnych, które wi

ążą

wszystkie składy S

du Najwy

szego, ale oddziaływan

na orzeczenia innych

dów, obawiaj

cych si

zarzutu bł

dnej interpretacji. Uchwały w składzie 7 s

dziów zyskuj

moc zasad

prawnych dopiero na wniosek tego składu.

•

Wytycznych wymiaru sprawiedliwo

ci i praktyki s

dowej, które po opublikowaniu wi

zały wszystkie s

dy w

zakresie wykładni okre

lonych przepisów. Od grudnia 1989 roku instytucj

wytycznych zniesiono. W praktyce

orzeczniczej si

ga si

jeszcze do tych wytycznych, zawieraj

cych ustalone znaczenie okre

lonych przepisów

prawa (np. poj

cie stanu nietrze

ci).

3. Wykładni

nie maj

mocy wi

ążą

cej

jest wykładnia doktrynalna (naukowa). Ma ona w zasadzie charakter

prywatny. Jest dokonywana najcz

ęś

ciej przez teoretyków i wybitnych praktyków prawa. St

d cz

sto jest

oderwana od konkretnego rozstrzygni

cia Przykładem wykładni doktrynalnej s

komentarze do przepisów aktów

normatywnych oraz glosy (tzn. naukowe komentarze do orzecze

dowych, zawieraj

ce ich krytyczn

analiz

wyra

ce stanowisko doktryny) oparte na ocenie konkretnego przykładu (np. wyroku). Ten rodzaj wykładni

nikogo nie wi

ąż

e, ale ma du

e znaczenie dla doskonalenia prawa. Spo

ród zaprezentowanych wykładni

najwi

ksze znaczenie ma wykładnia praktyczna (zwłaszcza s

dowa) jako najcz

ęś

ciej wyst

puj

ca, gdy

to ona w

praktyce rozstrzyga o tym, jak

tre

ść

ma prawo.

36. Stosunki prawne i ich typy

Stosunek prawny to tetyczny (stanowiony) stosunek społeczny regulowany normami prawnymi.

W teorii prawa wyró

nia si

ró

ne rodzaje stosunków prawnych. Najcz

ęś

ciej przyjmuje si

podział stosunków

prawnych na typy, których wspólne cechy regulowane s

przez normy prawne nale

żą

ce do tej samej gał

prawa. W ten sposób mo

na wyró

stosunki cywilnoprawne, prawno-karne, finansowo prawne,

administracyjno prawne, pracy, rodzinne i opieku

cze itp.

Stosunki prawne mog

wyró

nione tak

e ze wzgl

du na metod

regulacji prawnej tzn. cywilnoprawn

prawno administracyjn

i prawno karn

. Te trzy metody wyró

niaj

trzy typy stosunków prawnych, które

wyst

puj

nie tylko na obszarze regulowanym prawem cywilnym, administracyjnym i karnym, ale tak

e w

stosunkach społecznych obj

tych regulacj

innych gał

zi prawa (rodzinnym i opieku

czym, pracy, finansowym).

Te typy stosunków ró

dzy sob

w sposób wyra

ny. I tak stosunki cywilnoprawne charakteryzuje

równoprawno

ść

(równorz

dno

ść

) stron, w zasadzie pełna dobrowolno

ść

nawi

zywania, poza nielicznymi

wyj

tkami swoboda kształtowania przedmiotu stosunku prawnego, uprawnie

i obowi

zków oraz rodzaj sankcji

(niewa

ci lub egzekucyjna). Stosunki oparte na metodzie administracyjno prawnej odznaczaj

takimi

cechami jak. nierównoprawno

ść

(nierównorz

dno

ść

) stron, z których jedn

jest organ władzy publicznej

zajmuj

cy pozycj

władcz

, dobrowolno

ść

nawi

zywania jest najcz

ęś

ciej wył

czona z mocy prawa lub

jednostronnej decyzji organu władzy publicznej, przedmiot, uprawnienia i obowi

zki okre

lane s

przepisami

bezwzgl

dnie obowi

zuj

cymi, obowi

zki egzekwowane s

sankcjami egzekucyjnymi i posiłkowe karnymi.

Natomiast cech

charakterystyczn

dla stosunków prawno karnych jest to, i

podstaw

ich nawi

zania stanowi

popełnienie czyny zabronionego przez ustaw

karn

, strony s

nierównoprawne (z jednej strony pa

stwo

działaj

ce za po

rednictwem kompetentnych organów, z drugiej sprawca czynu), ich pozycj

prawn

wyznaczaj

przepisy bezwzgl

dnie obowi

zuj

ce a podstawow

sankcj

jest sankcja karna i posiłkowo - egzekucyjna.

Kryterium wyodr

bnienia typów stosunków prawnych mo

e by

stopie

indywidualizacji stron, który pozwala

wyró

•

stosunki jednostronnie zindywidualizowane, w których tylko jedna strona jest wskazana co do to

samo

ci, a

inne strony wyst

puj

anonimowo. Takim stosunkiem jest np stosunek własno

ci (znany jest tylko wła

ciciel),

stosunek przyrzeczenia publicznego (znany jest przyrzekaj

cy), stosunek oferty (znany jest oferent), -

stosunki dwustronnie zindywidualizowane, pozwalaj

ce wskaza

co do to

samo

ci wszystkie strony

stosunku prawnego (np przy stosunku kupna-sprzeda

y),

•

stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) w których

adna strona nie jest znana co do

samo

ci (np. konstytucyjny obowi

zek przestrzegania prawa). Koncepcja tego stosunku bud

kontrowersje i jest cz

sto negowana.

Wprawdzie w pi

miennictwie prawniczym powszechnie akceptuje si

pogl

e stosunki prawne s

stosunkami

dwustronnymi, ale nie oznacza to, i

zawsze wyst

puj

tylko dwie strony. Niektóre z nich s

stosunkami

wielostronnymi, w których wyst

puj

trzy lub wi

cej stron (np. w sprawach zwi

zanych z obiegiem czekowym lub

wekslem trasowanym). Spotka

na tak

e z podziałem stosunków prawnych z uwag na podstaw

prawn

ich powstania Wówczas wyró

nia si

•

stosunki prawne materialne (nazywane tak

e wła

ciwymi), których podstaw

nawi

zania stanowi

normy

prawa materialnego. Jest to podstawowy rodzaj stosunków prawnych Taki charakter ma wi

kszo

ść

stosunków prawnych,

•

stosunki prawne procesowe powstaj

ce na tle stosunku materialnego, gdy toczy si

post

powanie przed

uprawnionym organem, w ramach którego stronom przysługuj

okre

lone uprawnienia i obowi

zki,

•

stosunki prawne spornoproceduralne, których podstaw

stanowi

przepisy dopuszczaj

ce mo

liwo

ść

zaskar

enia rozstrzygni

ęć

ostatecznych do niezale

nego organu (np. decyzji administracyjnej do Naczelnego

du Administracyjnego). Cech

charakterystyczn

tego stosunku jest przej

ciowy charakter oraz zrównanie

uprawnie

nierównych przed tym podmiotów.

Zaprezentowane klasyfikacje stosunków prawnych me wyczerpuj

cało

ci zagadnienia. W literaturze spotka

na wiele innych podziałów stosunków prawnych.

37. Fakty prawne i ich rodzaje

Faktem prawnym mo

e by

zarówno ustanowienie lub uznanie okre

lonej normy prawnej, o ile bezpo

rednio

powoduje powstanie, zmian

lub zniesienie stosunku prawnego, jak i wymienione w przepisach prawa

okoliczno

ci, których zaistnienie powoduje takie same skutki Oznacza to,

e przepisy prawa rozstrzygaj

o tym,

które okoliczno

ci s

faktami prawnymi W systemie prawnym pa

stwa istnieje ró

norodno

ść

faktów prawnych,

które w nauce prawa próbuje si

uporz

dkowa

według okre

lonych kryteriów. Wprawdzie jak dot

d nie udało si

stworzy

jednolitej i powszechnie akceptowanej systematyki faktów prawnych, ale przynajmniej w pewnym

podstawowym zakresie znaleziono kryterium powszechnie akceptowane. Odnosi si

to zwłaszcza do dzielenia

faktów prawnych według kryterium zale

ci od woli ludzi, na zdarzenia i zachowania. Zdarzeniami nazywane

okoliczno

ci niezale

ne od woli podmiotów prawa. Zaliczy

do nich mo

na mi

dzy innymi

mier

(powoduje

otwarcie spadku, obowi

zek pochowania zmarłego itp ), urodzenie (nabycie zdolno

ci prawnej), upływ czasu

(poci

gaj

cy np. przedawnienie zobowi

), choroba (wypłata zasiłku), kl

ska

ywiołowa. Natomiast

zachowaniami okre

la si

fakty prawne zale

ne od woli podmiotów prawa.

Nie budzi tak

e kontrowersji podział zachowa

na czyny, któr

to nazw

okre

la si

zachowania rodz

ce skutki

prawne, chocia

podmiot prawa swoim zachowaniem do ich wywołania nie zmierzał, i działania prawne tzn.

wiadome i zgodne z prawem zachowania podmiotów zmierzaj

ce do wywołania skutków prawnych w postaci

powstania, zmiany lub zniesienia stosunków prawnych. Czyny mog

przejawia

zarówno w działaniu, tzn.

wykonywaniu czynno

ci, które daj

pozna

za pomoc

obserwacji zewn

trznej (np. uderzenie człowieka,

zniszczenie mienia), jak i zaniechaniu, a wi

c braku działania powinnego, wymaganego przez przepisy prawa

(np. nie-udzielenie pomocy człowiekowi w poło

eniu stwarzaj

cym, bezpo

rednie zagro

enie dla jego

ycia).

Mog

one wyst

powa

w postaci zachowa

zgodnych z obowi

zuj

cymi w danym czasie normami prawnymi

(nakazanych lub dozwolonych) np, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, lub niezgodnych z tymi normami
(czyny niedozwolone), np. przest

pstwa, wykroczenia, wyrz

dzenie szkody w cudzym mieniu.

ród działa

prawnych mo

na wyró

•

czynno

ci prawne, tzn. działania poszczególnych podmiotów prawa

wiadomie zmierzaj

cych do wywołania

okre

lonych skutków prawnych w drodze o

wiadczenia woli Mog

to by

działania jednostronne (np.

sporz

dzenia testamentu) lub dwustronne (np. zawarcie umowy sprzeda

y),

•

akty stanowienia prawa przez organy władzy publicznej,

•

akty stosowania prawa (wyroki s

dowe, decyzje administracyjne). Chodzi o akty o charakterze

konstytutywnym, bo tylko one powoduj

powstanie, zmian

lub zniesienie stosunków prawnych. Akty

deklaratoryjne nie zmieniaj

istniej

cego stanu prawnego, a wi

c nie rodz

nowych skutków prawnych.

38. Elementy stosunku prawnego

Składniki (poj

cia) tworz

ce konstrukcj

(struktur

) stosunku prawnego okre

la si

mianem elementów stosunku

prawnego Nie zawsze w nauce prawa ta konstrukcja przedstawiana jest jako struktura składaj

ca si

/.tych

samych elementów składowych Brak w tym zakresie zgodno

ci pogl

dów. W literaturze prawniczej spotka

na konstrukcje zawieraj

ce od trzech do kilkunastu elementów składowych.

Stosunkowo najcz

ęś

ciej zwykło si

wymienia

4 typowe dla stosunku prawnego elementy, a mianowicie:

♦

strony stosunku prawnego, nazywane czasem podmiotami

♦

przedmiot tego stosunku,

♦

uprawnienie,

♦

obowi

zek.

Te dwa ostatnie elementy czasem ujmowane s

cznie jako .,tre

ść

stosunku prawnego",

3.1. Strony stosunku prawnego

Stosunki prawne zachodz

w zasadzie miedzy dwiema stronami

Maj

c charakter dwustronny, chocia

zdarzaj

i stosunki wielostronne (np. w prawie zobowi

zaniowym).

Stronami stosunków prawnych mog

tylko podmioty prawa, przy czym liczba tych podmiotów nie musi

pokrywa

z liczb

stron stosunku prawnego (np. jedn

ze stron mo

e by

kilka podmiotów prawa).

Poj

cie „podmiot prawa" nie ma jednolitego znaczenia. W ka

dej gał

zi prawa mo

na wskaza

ne typy

podmiotów prawa.

•

W prawie konstytucyjnym podmiotem prawa mo

e by

stwo, jego organy (np. Rada Ministrów), organy

samorz

du terytorialnego, obywatele, posłowie, radni itp

•

W prawie administracyjnym, chocia

w niektórych działach tego prawa modyfikuje si

nieco podmioty prawa

cechami podmiotów z prawa cywilnego (np, krajowa osoba fizyczna, zagraniczna osoba prawna, jednostki
organizacyjne nieposiadaj

ce osobowo

ci prawnej). Ma to miejsce tak

e w stosunkach prawnych z zakresu

prawa finansowego.

•

W prawie karnym podmiotami prawa s

głownie organy wymiaru sprawiedliwo

ci oraz sprawcy przest

pstw.

Ale i tu w stosunkach prawno karnych jako pokrzywdzeni mog

wyst

powa

podmiot)' zbiorowe (a nie tylko

osoby fizyczne).

•

W prawie cywilnym podmioty prawne przybieraj

posta

osoby fizycznej i osoby prawnej.

Najcz

ęś

ciej w literaturze przedstawia si

podmioty prawa jako osoby fizyczne lub osoby prawne. Wi

ąż

e si

zapewne z rym, i

konstrukcja stosunku prawnego wywodzi si

z prawa cywilnego.

3.2. Przedmiot stosunku prawnego

na przyj

ąć

ogólne okre

lenie, i

przedmiotem stosunku prawnego jest wszystko to, z powodu, czego

podmioty prawa staj

stronami tego stosunku i co stanowi obiekt (przedmiot) ich wzajemnych uprawnie

obowi

zków. Tym obiektem (przedmiotem) wzajemnych praw i obowi

zków mog

dobra materialne (rzecz}),

dobra niematerialne (np. prawa osobiste) lub okre

lone zachowania (np. wykonanie usługi). Dobra materialne

(rzeczy) i dobra niematerialne wskazanym jest traktowa

w znaczeniu ustalonym w prawie cywilnym, (o czym

szerzej traktuje rozdział XI). Natomiast zachowania (ich posta

i charakter) nale

y przedstawia

zgodnie z

przepisami prawa odnosz

cymi si

do poszczególnych rodzajów stosunków prawnych (np. stosunków pracy,

stosunków prawno karnych, stosunków prawno administracyjnych, stosunków podatkowych)

3.3. Uprawnienie i obowi

zek (tre

ść

stosunku prawnego)

Uprawnienie i obowi

zek s

elementami stosunku prawnego i składaj

na tre

ść

stosunku prawnego. We

wszystkich konstrukcjach stosunku prawnego uprawnienia i obowi

zki traktowane s

jako korelacja polegaj

ca na

tym,

e ka

demu uprawnieniu jednej strony odpowiada obowi

zek drugiej strony i odwrotnie: ka

demu

obowi

zkowi jednej strony odpowiada uprawnienie drugiej strony.

Uprawnienie to ustalona w przepisach prawa lub postanowieniach umownych mo

liwo

ść

wyboru okre

lonego

zachowania si

, która poci

ga za sob

obowi

zek drugiej strony do zachowania si

odpowiedniego do tego

wyboru. Chodzi o tak

sytuacj

, w której jedna ze stron wpływa na zachowanie drugiej strony i mo

e si

od niej

domaga

tego zachowania z wszelkimi konsekwencjami prawnymi. Nie zawsze uprawnienie jednej strony

stosunku prawnego musi ł

czy

z obowi

zkiem działania innej strony. Uprawnienie skonkretyzowane,

skierowane do oznaczonej strony z

żą

daniem spełnienia okre

lonego obowi

zku nazywa si

roszczeniem. Jako

szczególny rodzaj uprawnie

wymieni

na przywileje, polegaj

ce na tym,

e strona uprawniona jest do

podejmowania działa

w sposób wył

czny albo szczególnie korzystny w porównaniu z innymi podmiotami.

ęś

ciej wyst

puj

zespoły uprawnie

, które w prawoznawstwie okre

la si

mianem prawa podmiotowego

podlegaj

cego silniejszej ochronie prawnej (np. takim prawem jest prawo własno

ci, prawo nietykalno

osobistej, prawa wyborcze). Do grupy uprawnie

sto zaliczane s

tak

e kompetencje, chocia

obejmuj

one

tak

e obowi

zki. Ich istot

jest przyznanie pewnemu „podmiotowi prawa" upowa

nienia do dokonywania pewnych

czynno

ci w sposób prawnie wa

ny i wi

ążą

cy, tzn. powoduj

cy powstanie po stronie innego podmiotu jakiego

obowi

zku (np. do wydania decyzji administracyjnej, decyzji podatkowej) Przedmiotem kompetencji mo

e by

stanowienie norm prawa i wówczas mówi si

o kompetencji normatywnej lub prawotwórczej. Za szczególn

posta

kompetencji uwa

a si

prerogatywy, tzn. uprawnienia głowy pa

stwa (w Polsce prezydenta) do

podejmowania aktów urz

dowych niepodlegaj

cych kontrasygnacie, a wi

c wył

czonych spod kontroli

parlamentarnej.

Przez obowi

zek na ogół rozumie si

nakazany lub zakazany przez przepisy prawa lub postanowienia umowne

sposób zachowania si

strony stosunku prawnego, z którym w razie zachowania odmiennego wi

ąż

e si

liwo

ść

przymusowego wyegzekwowania zachowania wymaganego (np.

wiadczenia nale

nego drugiej

stronie). Jeszcze krócej ujmuje to A. Łopatka stwierdzaj

e obowi

zki istniej

wtedy, gdy norma prawna

przewiduje dla swojego adresata w danych okoliczno

ciach tylko jeden sposób post

powania, przy czym

oboj

tne jest. czy dane zachowanie jest nakazane, czy zakazane. Istot

obowi

zku jest to,

e adresat (strona

stosunku prawnego) nie ma mo

liwo

ci wyboru.

39. System prawa, jego zasady i cechy

System prawa posiada -jak ka

dy system - wewn

trzn

struktur

. Mi

dzy jego elementami, tj. normami

prawnymi, zachodz

ró

norodne powi

zania i wyst

puj

wzajemne oddziaływania. Jak wskazuje si

w literaturze

przedmiotu, w systemach prawa stanowionego daje si

dostrzec wyst

powanie mi

dzy normami trojakiego

rodzaju zwi

zków tre

ciowych, formalnych, hierarchicznych. Zwi

zki tre

ciowe wyra

w istnieniu wspólnej

podstawy aksjologicznej (wspólnych warto

ciach) norm nale

żą

cych do systemu oraz w jednolito

ci poj

ęć

zyka

prawnego Wi

ęź

formalna polega na tym. ze stanowienie norm prawnych odbywa si

w ramach okre

lonych

prawem kompetencji i procedur, czyli z uwzgl

dnieniem wymogów formalnych. Istnienie zwi

zków

hierarchicznych oznacza,

e norma wy

sza okre

la warunki tworzenia i uznania za obowi

zuj

normy ni

szej.

Struktura systemu prawa porz

dkowana jest według dwu zwłaszcza czynników:

1) hierarchicznego układu norm prawnych, tworz

cych pionow

struktur

systemu prawa,

2) podziału norm prawa na gał

zie, tworz

ce poziom

struktur

systemu prawa.

Ad. 1)

Normy prawne s

w systemie prawa uporz

dkowane według okre

lonej hierarchii, adekwatnej do

hierarchii aktów prawnych, w których s

zawarte. Normy stanowi

, wi

c swoistego rodzaju piramid

, na szczycie,

której znajduj

normy konstytucji, wyposa

one w najwy

moc prawn

. Najwa

niejsz

konsekwencj

hierarchicznej struktury systemu prawa jest to,

e normy prawne zawarte w aktach prawnych ni

szego rz

du nie

mog

sprzeczne z normami zawartymi w aktach prawnych wy

szego rz

du.

Ad. 2)

ne znaczenie w systemie prawa ma podział ogółu norm prawnych na gał

zie prawa Pod poj

ciem

gał

zi prawa rozumie si

najcz

ęś

ciej ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych reguluj

cych

okre

lon

dziedzin

ycia społecznego (grup

stosunków społecznych), wyodr

bniony według jednolitej metody

regulacji prawnej (cywilna, administracyjna, karna). W definicji tej wskazano, ze podstaw

podziału prawa na

gał

zie s

dwa kryteria: przedmiot regulacji prawnej oraz metoda regulacji prawnej. Niektórzy autorzy dodaj

tego trzecie kryterium, uznaj

c za takie rodzaj podmiotów, do których adresowane s

normy prawne' (na

podstawie tego kryterium wyodr

bnia si

np. prawo karne wojskowe). Zaliczenie okre

lonych norm prawnych do

danej gał

zi prawa nie ma w wielu przypadkach charakteru „sztywnego", gdy

niektóre z nich plasuj

„na

styku" dwu lub nawet trzech gał

zi prawa.

Warto zwróci

uwag

e ka

da z gał

zi prawa ma swoj

wewn

trzn

systematyk

, ułatwiaj

przestrzeganie i

stosowanie nale

żą

cych do niej norm. Gał

zie prawa maj

swoje własne zasady prawne, które s

niejako

„przedłu

eniem" zasad systemu prawa i ich rozwini

ciem na gruncie danej gał

zi. Trzeba mie

na uwadze,

podział prawa na gał

zie nie jest czym

stałym i niezmiennym. W rozwoju historycznym pewne rodzaje

stosunków społecznych pojawiaj

i dojrzewaj

do tego, aby reguluj

ce je normy wyodr

bni

w osobn

gał

ąź

prawa (tak było w Polsce w ostatnich kilkudziesi

ciu latach z prawem rodzinnym), inne za

zanikaj

, a w

konsekwencji przestaje istnie

i gał

ąź

prawa reguluj

ca dany typ stosunków (tak stało si

w ci

gu ostatnich

kilkunastu lat z prawem rolnym). W ramach gał

zi prawa mieszcz

instytucje prawne. Pod tym poj

ciem

dziemy za A. Łopatk

rozumieli wyodr

bniony i stanowi

cy funkcjonaln

cało

ść

zespól norm prawnych,

reguluj

cych pewien typowy dla danej gał

zi prawa stosunek społeczny 4 Mo

emy, wi

c mówi

o instytucji

sprzeda

y, mał

stwa, stanu wy

szej konieczno

ci, kontrasygnaty, podatku, umowy o prac

itd.

Pisz

c o porz

dkowaniu prawa w ramach systemu prawa (ale tak

e w ramach poszczególnych gał

zi),

wspomnie

nale

y zwłaszcza o dwu zabiegach porz

dkuj

cych, do jakich nale

y kodyfikacja i inkorporacja prawa

(kompilacja prawa). Działalno

ść

kodyfikacyjna, w wyniku której powstaje kodeks, wi

ąż

e si

le z procesem

stanowienia prawa. Działalno

ść

prowadz

zawsze organy władzy publicznej. Kodeks jest aktem

prawotwórczym (w Polsce ustaw

), reguluj

cym w sposób stosunkowo pełny okre

lon

sfer

stosunków

społecznych (kodeks cywilny, rodzinny i opieku

czy, karny, pracy, post

powania administracyjnego, celny i inne).

Kodyfikacja jest najdoskonalszym sposobem porz

dkowania materiału prawnego. Pozwala nie tylko na

usystematyzowanie, ale i na wydatne zmniejszenie ilo

ci przepisów, co ułatwia posługiwanie si

nimi. Kodeks jest

aktem prawotwórczym opartym na jednolitych zasadach, uznaje pewien jednolity system warto

ci. Nowoczesne

ustawodawstwo zmierza do kodyfikacji, która pozwala na najbardziej zwi

złe uj

cie materii przepisów prawnych.

Nie jest natomiast zwi

zana z procesem stanowienia prawa inna czynno

ść

słu

żą

ca porz

dkowaniu prawa, a

mianowicie inkorporacja prawa (kompilacja prawa). Polega ona na zebraniu w jedn

cało

ść

(zbiór)

obowi

zuj

cych w jakiej

dziedzinie norm prawnych, nierzadko wielokrotnie nowelizowanych oraz na ich

uporz

dkowaniu według tre

ci. Jest to działalno

ść

systematyzuj

ca, ułatwiaj

ca posługiwanie si

tymi normami,

w której toku i wyniku prawo obowi

zuj

ce nie ulega zmianie. Działalno

ść

kompilacyjna mo

e mie

charakter

urz

dowy (np wydanie jednolitego tekstu ustawy) lub prywatny (np. wydanie przez wydawnictwo zbioru przepisów

z zakresu prawa celnego, bankowego czy ubezpieczeniowego).

Ka

dy system prawa ma swoje zasady, stanowi

ce pewnego rodzaju „fundament"' porz

dku prawnego całego

stwa. Termin „zasada prawa” jest wieloznaczny zarówno w j

zyku prawnym, jak i prawniczym. Jedni autorzy

skłonni s

uznawa

za zasady prawa normy prawne, które w danym systemie prawnym maj

charakter

zasadniczy (a tak

e uznane konsekwencje tych norm). Inni zaliczaj

do nich tak

e podstawowe postulaty prawne

wła

ciwe danemu systemowi prawa, niezale

nie od tego, czy i w jakiej mierze zostały sformułowane w

przepisach prawnych. Jedni i drudzy podkre

laj

zgodnie,

e w ka

dym systemie zasady prawa odgrywaj

istotn

rol

. Wskazuj

one kierunki przyszłych rozwi

prawodawczych, wytyczaj

c „granice", w których inne normy

powinny si

„mie

”. S

nymi dyrektywami dla wykładni prawa, zwłaszcza dla wykładni celowo

ciowej

(funkcjonalnej). Okre

laj

ramy korzystania przez adresatów norm prawnych z przyznanych im praw

podmiotowych.

Mo

na powiedzie

, ze zasady prawa maj

fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania całego systemu prawa

w danym pa

stwie Du

a ich cz

ęść

zawarta jest wi

c w akcie prawnym najwy

szej rangi, czyli w konstytucji.

Współczesne konstytucje zawieraj

wyra

one wprost doniosłe zasady prawa, takie jak: wolno

ść

człowieka,

równo

ść

wobec prawa, suwerenno

ść

narodu, praworz

dno

ść

, podział władzy, pluralizm polityczny, tolerancja,

ochrona własno

ci, nadrz

dna pozycja konstytucji w systemie

ródeł prawa i szereg innych Zasady takie zawiera

tak

e Konstytucja RPzl997r. Wszystkie systemy prawa charakteryzuj

dwiema, co najmniej cechami

niesprzeczno

ci (koherentno

ci) systemu oraz zupełno

ci systemu Niesprzeczno

ść

systemu oznacza,

e je

eli w

systemie tym pojawi

normy prawne niezgodne ze sob

, a nawet sprzeczne, to nauka prawa oraz organy

stosuj

ce prawo potrafi

- zwłaszcza drog

wykładni - usun

ąć

te sprzeczno

ci (niezgodno

ci). Zupełno

ść

systemu

zakłada,

e dla ka

dej sprawy spornej i dla ka

dego sporu prawnego podmiot stosuj

cy prawo jest w stanie

znale

źć

norm

pozwalaj

na rozstrzygni

cie tego sporu lub sprawy. Oznacza to. ze nawet je

eli w systemie

prawnym wyst

puj

luki, to istniej

skuteczne sposoby ich wypełnienia, polegaj

ce na umiej

tnym zastosowaniu

opisanych wy

ej wnioskowa

przez analogie oraz przy zastosowaniu reguł inferencyjnych.

40. Prawo publiczne a prawo prywatne, prawo materialne a prawo formalne

Zhierarchizowanie norm prawnych oraz podział prawa na gał

zie to nie s

jedyne zabiegi porz

dkuj

ce, jakich

dokonuje si

w systemie prawa. Nauka prawa przeprowadza tutaj inne jeszcze zabiegi systematyzacyjne,

zwłaszcza zaliczaj

c normy prawne według pewnych kryteriów do prawa publicznego lub prawa prywatnego,

według innych za

do prawa materialnego lub prawa formalnego Próby wydzielenia w systemie prawnym prawa

publicznego i prawa prywatnego maj

swoj

bardzo dług

histori

. Autorem tego podziału był

cy na

przełomie I i II w. naszej ery wybitny rzymski prawnik (Ulpianus). Kryterium podziału uczynił interes, jakiemu słu

żą

dane normy: normy maj

ce na uwadze interes pa

stwa rzymskiego zaliczył do prawa publicznego, natomiast

normy maj

ce na uwadze głównie interes jednostki zakwalifikował do prawa prywatnego. W okresie feudalizmu,

gdy nie odró

niano tego, co publiczne od władzy płyn

cej z tytułu własno

ci, podział ten utracił na znaczeniu.

Przydatno

ść

podziału na prawo publiczne i prawo prywatne ujawniła si

w okresie kapitalizmu, zwłaszcza w

zwi

zku ze znaczeniem własno

ci prywatnej w tym ustroju. E. Bierling i F. Somlo zaproponowali kryterium

podmiotowe. Według ich koncepcji prawo publiczne reguluje stosunki prawne pomi

dzy organami pa

stwa oraz

pomi

dzy tymi organami a obywatelami, prawo prywatne za

stosunki prawne pomi

dzy obywatelami. G. Jellinek,

stosuj

c tak

e kryterium podmiotowe, przedstawił nieco inny podział prawa na publiczne i prywatne. Uznał,

stosunki prawne regulowane przez prawo publiczne s

stosunkami nierównorz

dno

ci (stosunki subordynacji)

podmiotów uczestnicz

cych w tych stosunkach, zas prawo prywatne reguluje stosunki prawne, w których

wyst

puj

podmioty równorz

dne (stosunki koordynacji).

A. Thón starał si

upowszechni

podział prawa na publiczne i prywatne stosuj

c kryterium ochrony prawa

(sposobu dochodzenia uprawnie

). Je

eli normy prawne upowa

niaj

do dochodzenia uprawnie

z urz

du, tj.

przez organ publiczny, to mamy do czynienia z normami prawa publicznego, je

eli z inicjatywy zainteresowanych

obywateli - to mamy do czynienia z normami prawa prywatnego. Łatwo, zauwa

e przedstawione wy

ej trzy

kryteria podziału prawa na prawo publiczne i prawo prywatne cz

ęś

ciowo si

uzupełniaj

, cz

ęś

ciowo za

wzajemnie wył

czaj

. W zwi

zku z tym podziały te nie daj

przeprowadzi

konsekwentnie.

W pa

stwach socjalistycznych negowano przydatno

ść

podziału na prawo publiczne i prawo prywatne wychodz

z zało

enia,

e wszystko w tym ustroju jest spraw

publiczn

. Niektórzy jednak autorzy równie

wtedy wskazywali

na przydatno

ść

tego podziału dla prawa pa

stwa socjalistycznego, proponuj

c czasem interesuj

ce, cz

ęś

ciowo

nowe kryteria klasyfikacji. Obecnie w naszym kraju kształtuj

warunki uzasadniaj

ce powrót do podziału

prawa na publiczne i prywatne. Warto jednak zwróci

uwag

e wła

ciwie

adna z gał

zi prawa nie zawiera

wył

cznie norm prawa publicznego czy prawa prywatnego. W ramach ka

dej gał

zi mo

na wyró

normy

nale

żą

ce do prawa publicznego i normy nale

żą

ce do prawa prywatnego, chocia

jedne lub drugie mog

ramach danej gał

zi przewa

. Tak wi

c przewaga norm prawa publicznego wyst

puje współcze

nie np. w

prawie konstytucyjnym, prawie administracyjnym czy prawie finansowym, za

norm prawa prywatnego np w

prawie cywilnym czy prawie pracy. Podziałem norm prawnych na prawo materialne i prawo formalne zajmuje si

aktualnie niewielu polskich teoretyków prawa. Wskazuj

oni,

e na prawo materialne składaj

wszystkie te

normy, które reguluj

pierwotne uprawnienia i obowi

zki podmiotów (jednostek, osób prawnych), ich zachowania

yciu społecznym. Na prawo formalne składaj

natomiast te normy prawne, które słu

żą

urzeczywistnianiu

tych pierwszych norm S

normami wtórnymi, pomocniczymi w stosunku do norm prawa materialnego. Nie znaczy

to jednak,

e s

mało wa

ne. Niejednokrotnie normy prawa materialnego nie mog

bez norm prawa

formalnego przestrzegane, ani stosowane. One bowiem okre

laj

organizacj

organów pa

stwowych stoj

cych

na stra

y prawa, reguluj

tryb dochodzenia uprawnie

i egzekwowania obowi

zków wyznaczonych przez normy

prawa materialnego.

Granice mi

dzy prawem materialnym a prawem formalnym nie s

zbyt ostre. Wynika to z dwu powodów:

1) prawo formalne tak

e czasem przewiduje uprawnienia i obowi

zki obywateli oraz zainteresowanych organów

stwowych i organizacji społecznych;

2) normy prawa materialnego i formalnego s

sto zamieszczane w tych samych aktach prawnych.

Maj

c powy

sze na uwadze mo

na wskaza

e do prawa materialnego nale

y np. zdecydowana wi

kszo

ść

norm prawa konstytucyjnego, cywilnego czy karnego, za

do prawa formalnego w przewa

cej mierze np.

normy post

powania karnego, cywilnego czy administracyjnego.

41. Prawo wewn

trzne a prawo mi

dzynarodowe

Prawo mi

dzynarodowe prywatne, wbrew swojej nazwie, nie jest wła

ciwie prawem mi

dzynarodowym, ale

prawem wewn

trznym pa

stwa. Przepisy prawa mi

dzynarodowego prywatnego maj

charakter odsyłaj

cy -

wskazuj

, jakiego systemu prawnego normy nale

y zastosowa

w przypadku kolizji.

ródłami tego prawa s

przede wszystkim ustawy wewn

trzne danego pa

stwa, a pomocniczo takie umowy mi

dzynarodowe, normy

prawa zwyczajowego i zasady przyj

te w orzecznictwie s

dowym W Polsce podstawowym

ródłem prawa

dzynarodowego prywatnego jest ustawa z 1965 r. - Prawo prywatne mi

dzynarodowe.

Prawo mi

dzynarodowe publiczne,

tradycyjnie nazywane prawem narodów, zdefiniowa

na jako zespół

norm prawnych obowi

zuj

cych przede wszystkim w stosunkach pomi

dzy pa

stwami i reguluj

cych te stosunki.

Normy te s

przez pa

stwa ustanawiane lub uznawane. Prawo to nie stanowi cz

ęś

ci prawa wewn

trznego

stw. W swej istocie jest ono wła

ciwie prawem mi

dzypa

stwowym

Prawo mi

dzynarodowe publiczne

jest, wi

c czym

innym ni

prawo wewn

trzne pa

stwa. Ró

nice te

widoczne s

-jak si

wskazuje - zwłaszcza w nast

puj

cych obszarach:

a) w zakresie przedmiotu regulacji prawnej
Prawo wewn

trzne pa

stwa reguluje stosunki społeczne wewn

trz tego pa

stwa.

Prawo mi

dzynarodowe publiczne reguluje głównie stosunki miedzy suwerennymi pa

stwami

b) w zakresie adresata regulacji prawnej.
Podmiotami prawa wewn

trznego s

osoby fizyczne, osoby prawne, organy pa

stwowe i inne podmioty

wewn

trzne

Podmiotami prawa mi

dzynarodowego s

- według tradycyjnego pogl

du - suwerenne pa

stwa;

c) w zakresie charakteru

ródeł prawa.

Normy prawa wewn

trznego s

wytworem jednego pa

stwa.

Normy prawa mi

dzynarodowego publicznego wymagaj

dla ich ustanowienia współdziałania przynajmniej dwu

stw

d) w zakresie zabezpieczania i egzekwowania realizacji norm prawnych.
Naruszenie norm prawa wewn

trznego poci

ga za sob

całkowicie skuteczne sankcje ze strony danego pa

stwa

Normom prawa mi

dzynarodowego publicznego brak skutecznego przymusu

W literaturze przedmiotu trafnie wskazuje si

e prawo wewn

trzne pa

stwa i prawo mi

dzynarodowe publiczne

nie tylko wykazuj

sygnalizowane ró

nice, ale

e maj

tak

e pewne cechy wspólne. Jedno i drugie nazywa si

prawem. Jedno i drugie składa si

z norm maj

cych charakter ogólny; jedne i drugie normy powstaj

za spraw

stw, a ich naruszenie poci

ga za sob

niekorzystne dla sprawcy tych narusze

reakcje pa

stw. Aktualny stan

prawa mi

dzynarodowego publicznego jest wynikiem rozwoju trwaj

cego tysi

ce lat. Prawo to powstało najpierw

jako prawo wojny Dzisiaj jest przede wszystkim prawem współpracy pa

stw i ich pokojowej rywalizacji. Jego rola

nieustannie ro

nie. Reguluje ono ju

stosunki, które jeszcze niedawno uwa

ano za nale

żą

ce do wył

cznej

kompetencji poszczególnych pa

stw (np. transport, ochrona

rodowiska, podatki). Sytuacja taka powoduje,

poszczególne sprawy mog

stawa

przedmiotem regulacji zarówno norm prawa wewn

trznego jakiego

stwa, jak i norm prawa mi

dzynarodowego publicznego obowi

zuj

cych to pa

stwo. Je

eli owe regulacje

ró

dzy sob

, to mamy do czynienia z kolizj

norm prawa wewn

trznego i prawa mi

dzynarodowego.

Rodzi si

wówczas pytanie istotne nie tylko z teoretycznego, ale i z praktycznego punktu widzenia: normom,

którego prawa da

pierwsze

stwo?

Na temat stosunku prawa wewn

trznego pa

stwa do prawa mi

dzynarodowego publicznego

sformułowane zostały ró

ne koncepcje.

1) koncepcja monistyczna głosi,

e prawo wewn

trzne i prawo mi

dzynarodowe tworz

jeden system norm

prawnych i wywodz

z tego samego

ródła. Koncepcja ta wyst

puje w trzech wariantach:

a) prymatu prawa wewn

trznego – dane pa

stwo decyduje, czy okre

lone normy prawa mi

dzynarodowego

publicznego uzna

za wi

ążą

ce dla siebie;

b) prymatu prawa mi

dzynarodowego – normy prawa mi

dzynarodowego publicznego zawsze maj

pierwsze

stwo przed normami prawa wewn

trznego;

c) wariantu relatywistycznego – na gruncie nauki prawa nie mo

na dokona

jednoznacznego „na zawsze"

wyboru mi

dzy wariantami wskazanymi w pkt. a) i w pkt. b), bowiem wyboru jednego z tych wariantów mo

dokona

jedynie w konkretnej Sytuacji, i to na podstawie kryteriów pozaprawnych (np. politycznych czy

moralnych);
2) koncepcja dualistyczna głosi,

e prawo wewn

trzne i prawo mi

dzynarodowe publiczne to dwa odr

bne

systemy prawne, nie maj

ce ze sob

nic wspólnego, obowi

zuj

ce w ró

nych sferach (sfera wewn

trzna, sfera

zewn

trzna) i to niezale

nie od siebie;

3) koncepcja pluralistyczna głosi,

e mi

dzynarodowy porz

dek prawny i porz

dki prawne poszczególnych

stw s

ęś

ciowo samodzielne, a cz

ęś

ciowo pozostaj

dzy sob

w zale

ci.

4) koncepcja prawa po

redniego wskazuje,

e wyró

nienie prawa wewn

trznego i prawa mi

dzynarodowego

publicznego nie wyczerpuje sprawy Bior

c pod uwag

e niektóre organizacje mi

dzynarodowe stanowi

własne

akty prawotwórcze, koncepcja ta głosi, ze oprócz prawa wewn

trznego i „czystego" prawa mi

dzynarodowego

publicznego istnieje nowy rodzaj prawa - tzw. prawo po

rednie, o charakterze ponadnarodowym czy

ponadpa

stwowym. Zdaniem zwolenników tej koncepcji, ów nowy porz

dek prawny b

dzie stopniowo wypierał i

prawo wewn

trzne, i prawo mi

dzynarodowe publiczne, ł

c cechy jednego i drugiego.

W praktyce mi

dzynarodowej wychodzi si

z zało

enia,

e kwestia uregulowania stosunku mi

dzy prawem

wewn

trznym a prawem mi

dzynarodowym publicznym nale

y do prawa wewn

trznego poszczególnych pa

stw

kszo

ść

demokratycznych pa

stw przyjmuje zasad

nadrz

dno

ci prawa mi

dzynarodowego publicznego nad

prawem wewn

trznym. Zasada ta znajduje wyraz tak

e w Konstytucji RP z 1997 r.

42. Gał

zie prawa w RP

W systemie prawa polskiego wyró

nia si

zazwyczaj nast

puj

ce gał

zie prawa:

a) prawo konstytucyjne,
b) prawo administracyjne,
c) prawo finansowe,
d) prawo cywilne (materialne i procesowe)
e) prawo rodzinne i opieku

cze,

f) prawo pracy,
g) prawo karne (materialne i procesowe)

Warto zwróci

uwag

e wymienione gał

zie prawa nale

żą

do tzw. gał

zi podstawowych, wydzielonych wg

kryteriów opisanych wcze

niej w tym rozdziale. Oprócz nich wyró

nia si

czasem w systemie prawa tak

e tzw.

gał

zie kompleksowe, wyszczególniaj

c je na podstawie jednego kryterium - przedmiotu regulacji prawnej (np.

prawo gospodarcze, prawo transportowe). Normy zaliczane do gał

zi kompleksowych prawa mog

nale

ró

nych gał

zi podstawowych. Wi

kszo

ść

wymienionych wy

ej gał

zi podstawowych prawa została bli

scharakteryzowana w drugiej cz

ęś

ci podr

cznika. W tym miejscu nale

y wi

c po

nieco uwagi tym

gał

ziom, które

wiadomie zostały tam pomini

te. Dotyczy to zwłaszcza prawa rodzinnego i opieku

czego oraz

prawa karnego materialnego i procesowego.

Prawo rodzinne i opieku

cze

wyodr

bniło si

z prawa cywilnego w XIX wieku, głównie z uwagi na odmienn

tre

ść

stosunków prawnych kształtowanych na gruncie obu gał

zi prawa. Prawo rodzinne i opieku

cze obejmuje

normy reguluj

ce m.in. stan cywilny, zawarcie i uniewa

nienie mał

stwa, wzajemne prawa i obowi

zki

mał

onków, mał

ski ustrój maj

tkowy, rozwód, władz

rodzicielsk

, przysposobienie, opiek

i kuratel

Podstawowym

ródłem tej gał

zi prawa jest ustawa z dn. 25. 02. 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku

czy.

Prawo karne

materialne obejmuje normy zakazuj

ce pod gro

kary czynów społecznie niebezpiecznych.

Czynami takimi s

przest

pstwa lub wykroczenia. Cech

wyró

niaj

prawo karne od innych gał

zi prawa

stanowi to,

e jest ono zespołem norm powinno

ciowych - zakazów i nakazów, których przekroczenie zagro

one

jest sankcj

karn

. Z uwagi na stosowane

rodki represyjne wkraczaj

ce gł

boko w interesy jednostki,

ródłami

prawa karnego mog

wył

cznie ustawy. Podstawowymi

ródłami prawa karnego materialnego s

; ustawa z

6. 06. 1997 r. - Kodeks karny. ustawa z 20. 05. 1971 r. - Kodeks wykrocze

(ta ostatnia wielokrotnie

nowelizowana).

Prawo karne procesowe

obejmuje zespół norm reguluj

cych post

powanie przed organami orzekaj

cymi

(aktualnie przed s

dami i kolegiami d/s wykrocze

, te ostatnie zaprzestan

działalno

ci najpó

niej do 16. 10.

2001 r.) w sprawach o przest

pstwa i wykroczenia, zmierzaj

c do realizacji prawa karnego materialnego. Do

prawa tego mo

na zaliczy

przepisy reguluj

ce wykonywanie orzecze

w sprawach o przest

pstwa i

wykroczenia. Podstawowymi

ródłami prawa karnego procesowego s

: ustawa z 6. 06 1997 r. - Kodeks

post

powania karnego; ustawa z 6. 06. 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy; ustawa z 20. 05. 1971 r. - Kodeks

post

powania w sprawach o wykroczenia (ta ostatnia wielokrotnie nowelizowana).