1
Integracja systemu kształcenia i rynku pracy w Polsce i UE
Wraz z globalizacją kapitał ludzki zyskuje na znaczeniu w
porównaniu z kapitałem finansowym1. Uznając nadrzędność
zasobów ludzkich w rozwoju gospodarczym, ważną rolę należy
przypisać edukacji. Kapitał ludzki trzeba stale powiększać
poprzez stwarzanie możliwości kształcenia i szkolenia w każdym
wieku. Inwestycje w tym zakresie winny mieć priorytet.
Rynek pracy i edukacja zawodowa choć są względnie
autonomiczne, to jednak ich powiązania stają się coraz silniejsze.
Wyraża się to przede wszystkim w dostosowywaniu edukacji
zawodowej do postulatów pracodawców i wymogów zmieniającego
się rynku siły roboczej. Mowa tu zarówno o kształceniu zawodowym
realizowanym w systemie szkolnym, jak i o edukacji ustawicznej.
Słowo ustawiczna wskazuje, że nigdy nie można posiadać dosyć
wiedzy, lecz powinno się rozwinąć potrzebę (głód) wiedzy i te
potrzebę systematycznie spełniać2.
Reforma polskiego systemu kształcenia zawodowego stanowi
warunek konieczny do podniesienia konkurencyjności naszej
gospodarki i sprostania warunkom otwartego rynku. Jednakże jest
to tylko przedsięwzięcie komplementarne w stosunku do
bezpośrednich działań związanych z przystąpieniem Polski do UE.
Kształcenie i szkolenie zawodowe oraz całość edukacji pozostają
bowiem, zgodnie z artykułami 126 i 127 Traktatu z Maastricht, w
wyłącznej kompetencji krajów członkowskich. Stąd też tak
Narodowa Strategia Integracji, jak i reforma systemu edukacji nie
przewidywały formalnych zadań dotyczących integracji w sferze
kształcenia i szkolenia zawodowego. Wyjątek stanowią kwestie
nowelizacji polskiego prawa w zakresie uznawalności dyplomów i
kwalifikacji zawodowych wszędzie tam, gdzie wymagają tego unijne
dyrektywy. Przystąpienie Polski do programów edukacyjnych Unii
Europejskiej, w tym m.in. do programu Sokrates, czy Leonardo da
Vinci, ma natomiast posłużyć włączeniu naszego kraju w unijne sieci
współpracy i wymiany doświadczeń.
1
S. Strange, Who are EU? Ambiguities in the Concept of Competitiveness, [w:] Journal of Common Market
Studies, Vol. 36, No 1/1998, str. 101-114.
2
A. Polańska, Studia wyższe a kwalifikacje zawodowe człowieka, [w:] Studia a rzeczywistość zawodowa:
materiały konferencyjne, A. Kryński i in., Wydaw. Akademii Polonijnej w Częstochowie Educator,
Częstochowa 2003, str. 51.
 2
Pojęcie zawodu i zadania ogólne kształcenia zawodowego
Zawód, jako pojęcie, trudno zdefiniować. Treść tego pojęcia
zmienia się wraz z przeobrażeniami w społeczeństwie, jego kulturze,
obyczajach, poziomie życia oraz w społecznej świadomości.
Wydaje się, że z dużą dozą trafności zwięzłą definicję zawodu
podał w 1961 roku Komitet Pracy i Płac, który przez zawód lub
specjalność rozumiał  oparte na kwalifikacjach (wiadomościach i
umiejętnościach) wykonywanie w celach zarobkowych
wynikającego z podziału pracy zespołu czynności (robót)
społecznie użytecznych 3.
Do takiej definicji składnia się również Tadeusz Nowacki,
rozwijając pojęcie zawodu jako  możliwe dzięki opanowaniu przez
pracownika podstawowych koniecznych umiejętności
wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych,
wyodrębnionych na skutek podziału pracy, powtarzanych
systematycznie i będących z
ródłem utrzymania dla pracownika i
jego rodziny 4.
Występuje tu wzajemne sprzężenie obydwu pojęć: osiągnięcie
określonego stopnia doskonałości w zawodzie, nie jest możliwe bez
kształcenia, a z kolei bez wykonywania zawodu praktycznie eliminuje
się szansę odniesienia sukcesu i życiowej satysfakcji.
Zgodnie z założeniami reformy polskiego szkolnictwa
ponadgimnazjalnego, główny cel edukacji w szkole zawodowej to
przygotowanie uczniów do uzyskania kwalifikacji zawodowych, a
także  jak w każdym rodzaju szkoły  do pracy i życia w
warunkach współczesnego świata5.
3
Instrukcja nr 58 Komitetu Pracy i Płac z dnia 31.10.1961 r., [w:] T. Nowacki, Zawodoznawstwo, Instytut
Technologii Eksploatacji, Radom 1999, str. 64.
4
T. Nowacki, Podstawy Dydaktyki Zawodowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977.
5
Zob. Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne. Projekt  materiały do dyskusji, Warszawa
2000.
 3
Zadania ogólne kształcenia zawodowego  c.d.
Art. 1, pkt. 14 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie
oświaty zobowiązuje placówki oświatowe do  przygotowania
uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia 6. W związku z
tym ramowe statuty szkół ponadpodstawowych nakładają na
dyrektorów i rady pedagogiczne  obowiązek organizacji
wewnątrzszkolnego systemu doradztwa oraz zajęć związanych z
wyborem kierunku kształcenia, a także organizację współdziałania z
poradniami psychologiczno  pedagogicznymi, w tym poradniami
specjalistycznymi, oraz innymi instytucjami świadczącymi
poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom .
Z uwagi na fakt, iż zapisy te wymagały pewnych uzupełnień w
postaci określenia definicji i założeń wspomnianego systemu
doradztwa, Wydział Poradnictwa Zawodowego Krajowego Ośrodka
Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej w roku 2002 podjął
próbę sprecyzowania koncepcji działań szkolnego doradcy
zawodowego jako osoby odpowiedzialnej za organizację i
funkcjonowanie tego systemu7.
Zatem do zasadniczych elementów systemu kształcenia
zawodowego zalicza się nie tylko różne formy nauki oraz
zdobywania kwalifikacji zawodowych, ale również system
poradnictwa zawodowego i edukacyjnego, a także system
zapewnienia jakości8.
6
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572.)
7
Zob. Szkolny Doradca Zawodowy (projekt), Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej,
Warszawa, marzec 2003. http://www.koweziu.edu.pl/pliki/Szkolny%20doradca%20zawodowy.doc; dane z dnia
03.02.2006.
8
J. Dretkiewicz-Więch, Kształcenie zawodowe w Polsce, [w:] pr. zb. pod red. U. Jeruszki, Efektywność
kształcenia zawodowego. Kształcenie zawodowe a rynek pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2000, str. 204.
 4
Podstawowe modele kształcenia zawodowego
Niezależnie od ogromnej rozmaitości form przygotowania
zawodowego w różnych krajach, wyróżnia się trzy podstawowe
następujące modele kształcenia zawodowego:
1) model rynkowy (market-based model)  przeważający w
Wielkiej Brytanii. Jego podstawę stanowi zasada career
education zakładająca, aby uczeń z dowolnej wyższej klasy
szkoły mógł przejść do wybranej przez siebie pracy, mając
ogólną orientację w zawodowych czynnościach na
najrozmaitszych polach działalności gospodarczej. Ważną rolę
odgrywa poradnictwo zawodowe w szkołach, połączone z
wprowadzaniem podopiecznych w rozmaite dziedziny
gospodarki narodowej. Interwencja państwa sprowadza się do
minimum, a system kształcenia nie jest bezpośrednio
połączony ze szkoleniem zawodowym, które skupia się
głównie na potrzebach przedsiębiorstw. Pozostawiono tu
otwartą drogę dla inicjatywy indywidualnej uczniów w zakresie
wyboru drogi zawodowej, stosownie do ich możliwości i
zdolności, przy ustanowieniu szeregu przejść ze szkoły do rynku
pracy i odwrotnie. To uczeń ponosi odpowiedzialność za swoje
wybory, kształtuje swoją karierę zawodową i kolejne etapy
kształcenia. Pracodawcom pozostawiono troskę o dobór
personelu i starania o najlepsze przygotowanie pracowników;
2) model szkolny (school model)  stosowany przede wszystkim
we Francji i w Hiszpanii. Brak tu bezpośrednich relacji
kształcenia zawodowego z rynkiem pracy. W modelu szkolnym
to szkoła przejmuje ciężar przygotowania kadr dla
gospodarki. Cechuje go rozległy interwencjonizm państwa w
planowaniu i kierowaniu kształceniem zawodowym, podobnie
do idei gospodarki planowej. Państwo bierze na siebie
obowiązek przygotowania do pracy w odpowiednio
zorganizowanych szkołach, posiadających odpowiednie środki
i urządzenia do nauczania praktycznych umiejętności
zawodowych. Przyjmuje też na siebie odpowiedzialność za
zapewnienie każdemu miejsca w szkole zawodowej, a
następnie miejsca pracy;
 5
Podstawowe modele kształcenia zawodowego  c.d.
3) model dualny, przemienny (dual system)  rozpowszechniony
głównie w Szwajcarii (87% uczniów szkół zawodowych i
technicznych uczy się zawodu w dualnym systemie kształcenia),
Niemczech (odpowiednio 69% uczniów), Czechach (58%
uczniów), czy w Austrii (47%)9. Mimo że poprzez państwowe
szkoły zawodowe jest on włączony w system edukacji i
znajduje się pod kontrolą państwa, utrzymuje ścisłe związki
z przedsiębiorstwami, które zapewniają znaczącą część
kształcenia zawodowego. Przygotowanie zawodowe odbywa
się przede wszystkim w przedsiębiorstwie, a szkoła pełni funkcję
pomocniczą. Teoria i praktyka wiążą się ze sobą. Występują
dwa miejsca kształcenia zawodowego  szkoła (kształcenie
teoretyczne) i firma (kształcenie praktyczne) oraz dwie grupy
nauczających  nauczyciele w szkole i instruktorzy w
przedsiębiorstwie. Uczniowie-praktykanci zawierają umowę z
przedsiębiorstwem o naukę i pracę. To w firmie uczą się i
pracują przez większą część dni w tygodniu, według programów
opracowanych w przedsiębiorstwie lub z jego udziałem. Za
wykonywaną pracę otrzymują wynagrodzenie. Kilka dni w
każdym tygodniu spędzają na uczeniu się teorii w szkole10.
Co istotne, analiza stóp bezrobocia w wybranych krajach
europejskich w latach 1990-2002 uwzględniająca dominujący w
nich model edukacji zawodowej wskazuje, iż w państwach, w
których dualny system kształcenia zawodowego odgrywa znaczącą
rolę, takich jak wymienione powyżej Szwajcaria, Niemcy i Austria,
stopa bezrobocia młodzieży jest zbliżona do ogólnej stopy
bezrobocia, a nie  znacznie od niej wyższa11. Przemienny system
kształcenia tworzy bowiem naturalne mechanizmy koordynacji
edukacji i rynku pracy.
9
M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004, str. 194.
10
U. Jeruszka, Trzy podstawowe modele kształcenia zawodowego, [w:] pr. zb. pod red. U. Jeruszki, Efektywność
kształcenia zawodowego. Kształcenie zawodowe a rynek pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2000, str. 95-96.
11
M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004, str. 193.
 6
Edukacja zawodowa w Polsce
W Polsce, pomimo reformy systemu edukacji, która rozpoczęła
się 1 września 1999 r., wciąż przeważa szkolny system kształcenia.
Natomiast łączny udział słuchaczy polskich szkół zawodowych
(zasadniczych i średnich) uczących się w modelu przemiennym
szacuje się tylko na około 18-20%12.
Reformując system edukacji narodowej przyjęto, że
obowiązek praktycznej nauki zawodu spoczywa w jak
największym zakresie na zakładzie pracy. Możliwe jest także
kształcenie praktyczne w warsztatach szkolnych (decyduje o tym
organ prowadzący), w pracowniach ćwiczeń praktycznych, gdzie
uczniowie nabywają te umiejętności praktyczne, które nie wymagają
zastosowania kosztownego wyposażenia, czy też w centrach
kształcenia praktycznego, gdzie kształtuje się umiejętności
wymagające zastosowania kosztownych stanowisk dydaktycznych13.
W obliczu trudności z organizacją praktycznej nauki zawodu
Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje inicjatywy
tworzenia płaszczyzny współdziałania szkół zawodowych z
organizacjami pracodawców i innymi partnerami społecznymi.
Ministerstwo zawiera na przykład umowy z organizacjami
pracodawców, samorządami gospodarczymi oraz organizacjami
pozarządowymi. Jednak wyniki badania stopnia realizacji
porozumień z organizacjami pracodawców wskazują m.in. na
niewielkie zainteresowanie ze strony przedsiębiorców realizacją
ustaleń14. Okazuje się, że w sytuacji wysokiego bezrobocia
nieopłacalne jest szkolenie nowych pracowników, gdy na rynku
pracy łatwo pozyskać kandydatów już wykwalifikowanych. Przyjęcie
młodocianych praktykantów niesie z sobą zagrożenia tj. możliwość
zniszczenia powierzonego im sprzętu i maszyn, czy konieczność
12
M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004, str. 199.
13
J. Dretkiewicz-Więch, Kształcenie zawodowe w Polsce, [w:] pr. zb. pod red. U. Jeruszki, Efektywność
kształcenia zawodowego. Kształcenie zawodowe a rynek pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2000, str. 209-210.
14
J. Kobyliński, J. Podłowska, Realizacja porozumień na rzecz poprawy jakości kształcenia zawodowego w roku
szkolnym 2003/2004, [w:] E-duk@tor Z@wodowy artykuł opublikowano dnia 10 września 2004.
http://www.koweziu.edu.pl/edukator/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=48, dane z dnia
03.02.2006.
 7
nadzoru ze strony własnych pracowników. Pracodawcy wskazują
także na słabe przygotowanie merytoryczne samych uczniów.