WYBRANE ASPEKTY PSYCHIATRII WOJSKOWEJ
Psychiatria wojskowa  jest dziedziną psychiatrii społecznej, dla której selekcja i
profilaktyka są zadaniem pierwszoplanowym, które niekiedy jest wyżej stawiane od
leczenia samych zaburzeń psychicznych.
W psychiatrii wojskowej problematyka medyczna musi wiązać się nierozerwalnie z
problemami psychospołecznymi żołnierzy.
Problemów tych nie zawsze jest się w stanie rozwiązać w tradycyjnie pojmowanych
relacjach lekarz-pacjent.
W wojsku występuje tendencja do postrzegania i jednoznacznego oceniania całościowo
zespołów ludzkich, przy jednoczesnym jakby zapominaniu o tym, że każdy człowiek jest
niepowtarzalną indywidualnością, której rozwój psychiczny był i jest nieustannie
warunkowany przez znacznie więcej czynników, niż te które udaje się zidentyfikować
podczas codziennych kontaktów służbowych dowódca-przełożony.
Szczególnie zostaje to uwidocznione w procesie kształtowania i wdrażania zasad
dyscypliny wojskowej poborowym w początkowym okresie służby.
SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Specyfika służby wojskowej, a zwłaszcza zadania jakie mają do wykonania żołnierze, to
szczególna dbałość o zdrowie psychiczne żołnierzy jest przedsięwzięciem nie tylko bardzo
ważnym, lecz jednocześnie złożonym i trudnym do realizacji.
Służba wojskowa nakłada na żołnierzy liczne obowiązki wynikające z potrzeb i organizacji
sił zbrojnych, a co ma służyć jak najlepszemu przygotowaniu wojska do działań bojowych.
Zadania do jakich szkolone jest wojsko już same w sobie zawierają liczne elementy
wywołujące różne napięcia psychiczne u żołnierzy, wynikające z istoty współczesnego
szkolenia wojskowego, zwłaszcza w niektórych formacjach, takich jak: wojska powietrzno-
desantowe, siły szybkiego reagowania, wojska operacyjne i.t.p.
Ochrona zdrowia psychicznego żołnierzy powinna polegać przede wszystkim na
ograniczeniu i zmniejszeniu negatywnych skutków napięć emocjonalnych oraz
eliminowaniu ze środowiska wojskowego stresu psychologicznego.
c.d. SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Konieczność oddziaływań psychoprofilaktycznych została zawarta w Ustawie o Ochronie
Zdrowia Psychicznego. Po raz pierwszy w akcie tej rangi, służba wojskowa została
zaliczona do instytucji stwarzającej zagrożenie dla zdrowia psychicznego żołnierzy 
zobowiązując agendy rządowe do podjęcia działań skutecznie zapobiegającym tym
zagrożeniom.
O przydatności do służby wojskowej powinny decydować umiejętności kompensowania
występujących nieznacznych dysfunkcji psychicznych oraz zdolności adaptacyjne, a nie
samo rozpoznanie kliniczne.
Pokutuje pogląd u lekarzy psychiatrów i psychologów cywilnych, że każde stwierdzenie
nawet niewielkich zaburzeń nerwicowych, powinno dyskwalifikować poborowego do służby
wojskowej.
Jak dotychczas w Polsce funkcjonuje niewłaściwy model prawno-organizacyjny
nakładający na cywilne organy administracyjne obowiązek przeprowadzania poboru do
wojska.
c.d. SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Zasady doboru i selekcji do służby wojskowej
Orzekanie o zdolności psychofizycznej poborowych do odbycia czynnej służby wojskowej,
1 z 6
oparte jest o działalność powiatowych komisji lekarskich i wojewódzkich komisji lekarskich.
Komisje powołuje wojewoda w porozumieniu z szefami wojewódzkich sztabów
wojskowych oraz przewodniczącymi okręgowych izb lekarskich.
W skład PKL wchodzi 3 lekarzy (w tym internista i chirurg). Podobny jest skład WKL.
Podstawowym zadaniem komisji jest kwalifikacja poborowego do jednej z kategorii
zdolności do czynnej służby wojskowej:
Kategoria A  zdolny do służby wojskowej,
Kategoria B  czasowo niezdolny do służby wojskowej,
Kategoria D  niezdolny do służby wojskowej w czasie pokoju,
Kategoria E  trwale niezdolny do służby wojskowej w czasie pokoju oraz w czasie
ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
c.d. SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Najczęściej występujące zaburzenia psychiczne u żołnierzy
Obecnie obserwuje się występowanie różnych zaburzeń psychicznych w populacji ogólnej,
a zwłaszcza zaburzeń określanych jako stany graniczące między zdrowiem, a chorobą, co
oznacza, że osoby te niewiele różnią się pod względem zachowań od osób nie
wykazujących żadnych uchwytnych odchyleń od stanu psychicznego.
W populacji młodzieży odsetek osób z różnego rodzaju dysfunkcjami psychicznymi ocenia
się na 22-40%.
Zaburzenia psychiczne stanowią najczęstszą przyczynę niezdolności oraz niepowodzeń w
odbyciu czynnej służby wojskowej.
Najczęściej rozpoznawane zaburzenia psychiczne u żołnierzy to:
Zaburzenia adaptacyjne  ok. 50%,
Zaburzenia osobowości  ok. 25%,
Upośledzenie umysłowe  ok. 11%,
Zaburzenia nerwicowe  ok. 8%,
Psychozy  ok. 2%,
Inne zaburzenia psychiczne  ok. 4%.
c.d. SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Zadania psychiatrii wojskowej:
Wczesne wykrywania i eliminowanie z wojska żołnierzy wykazujących zaburzenia
psychiczne,
Współpraca psychiatrów wojskowych z konsultantami ds. profilaktyki w jednostkach
wojskowych i dowódcami, którzy najwcześniej spotykają się z przejawami dezadaptacji u
żołnierzy,
Żołnierze wykazujący nieznaczne dysfunkcje psychiczne, przy stworzeniu pewnych
warunków powinni kontynuować służbę wojskową,
Bezwzględnie zwolnienia z wojska wymagają żołnierze, u których rozpoznano:
Psychozy,
Dysocjalne zaburzenia osobowości,
Upośledzenie umysłowe,
Trwałe uszkodzenie o.u.n.
2 z 6
c.d. SA
UŻBA WOJSKOWA A ZDROWIE PSYCHICZNE
Patologia społeczna w wojsku:
Nieformalne struktury wśród żołnierzy, tzw.  fala ,
Problematyka uzależnień od alkoholu i narkotyków,
Zachowania autoagresywne.
Zjawisko  fali
Jedną z przyczyn wpływającą na występowanie zaburzeń adaptacyjnych u żołnierzy są
wadliwe stosunki między żołnierzami różniącymi się między sobą stażem w służbie
wojskowej.
Powszechnie jest wiadomo, że w wojsku ma miejsce nieformalna i poza regulaminowa,
lecz akceptowana przez przełożonych hierarchia ważności, uzależniona od stażu służby
wojskowej, gdzie najbardziej uprzywilejowaną grupą są  rezerwiści .
W celu zapewnienia bezwzględnego posłuszeństwa  rezerwiści uciekają się do
zastraszania, szantażu, a nawet przemocy fizycznej oraz różnych wyrafinowanych form
znęcania się psychicznego i fizycznego nad  młodymi żołnierzami.
Stosowanie przemocy wobec młodszych jest przejawem psychopatologii, a żołnierzy
przejawiających takie skłonności cechuje: niechętny a nawet wrogi stosunek do słabszych
i niewłaściwie pojmowana potrzeba akceptacji i uznania, błędne poglądy aprobujące
odgrywanie roli społecznej  twardego i silnego żołnierza oraz zaniżone poczucie winy.
Żołnierze z krótkim stażem w służbie wojskowej zmuszani do funkcjonowania w
warunkach permanentnego lęku, poniżania i upokorzenia, doprowadzani do poczucia
beznadziejności, dokonują samowolnych oddaleń z jednostki lub aktów autoagresji.
Prowadzone badania dowodzą, że około 40% żołnierzy aprobuje praktyki  fali , a 70%
popiera  falowe sprzątanie rejonów.
Niepokojącym zjawiskiem jest, że 16% żołnierzy zawodowych akceptuje falę, a dalsze
30% przyzwala w dowodzonych przez siebie pododdziałach na niektóre elementy  fali .
Aż 43% żołnierzy uważa, że  rezerwiści mają prawo wymuszać posłuszeństwo wobec
 młodych , również przy użyciu przemocy fizycznej, a tylko 5% okazywało dezaprobatę.
Obecnie zjawisko  fali w wojsku zostało znacznie ograniczone w następstwie
skoordynowanych działań profilaktycznych.
Problematyka uzależnień żołnierzy
Problemy alkoholowe żołnierzy mogą dotyczyć różnorodnych następstw spożywania
alkoholu i obejmować pojedynczych żołnierzy, jak i całe grupy.
W każdym przypadku chodzi o następstwa negatywne  skutkujące pogorszeniem stanu
zdrowia psychofizycznego żołnierzy, zakłócenia stosunków międzyludzkich, naruszenia
zasad dyscypliny i regulaminów w siłach zbrojnych i.t.d.
W wojsku powinno się bardziej skutecznie niż dotychczas prowadzić działania zmierzające
do ograniczenia skali zjawiska, bowiem w warunkach wojska można wcześnie wykryć
problemy alkoholowe żołnierza i podjąć bardzo skuteczne sposoby zapobiegawcze.
Mit o prohibicji w naszej armii został już dawno obalony. Jednak niepokojące jest to, że
nadal w środowisku wojskowym picie alkoholu jest akceptowane i stanowi niejako trwały
element zachowań kulturowych związanych z ważnymi lub mniej znaczącymi sytuacjami w
życiu żołnierza.
3 z 6
Alkohol zmieniając stan psychiczny jest bardzo atrakcyjnym środkiem towarzyszącym i
podtrzymującym nadzieję, że człowiek może bezpośrednio regulować i kontrolować
własne stany emocjonalne.
Każda chwila przyjemności towarzysząca alkoholowi umacnia potrzebę powtarzania jej,
zwłaszcza w pełnym sytuacji stresowych i napięć emocjonalnych środowisku wojskowym.
W wojsku polskim mimo licznych prób i przedsięwzięć nie udało się wypracować w miarę
skutecznego modelu postępowania z żołnierzami mającymi problemy alkoholowe.
Nadal wielu dowódców mało zdaje sobie sprawę, że postępowanie lekarskie w
uzależnieniu od alkoholu przynosi mały efekt i w zasadzie ogranicza się do detoksykacji i
terapii awersyjnej.
Należałoby skorzystać z metod postępowania z żołnierzami mającymi problem alkoholowy
wypracowanych w innych armiach.
Narkomania w wojsku
Do połowy lat dziewięćdziesiątych problem klasycznie pojmowanej narkomanii nie
występował.
Miały jedynie miejsce nieliczne przypadki, że do służby wojskowej były powoływane osoby,
które w okresie poprzedzającym wcielenie do wojska zetknęły się kiedyś lub
eksperymentowały z narkotykami.
Przeprowadzone pod koniec lat osiemdziesiątych badania poborowych wykazały, że tylko
1% stających do poboru deklarował eksperymentowanie z narkotykami.
Badania prowadzone w połowie lat dziewięćdziesiątych na populacji poborowych
wykazały, że do kontaktów z narkotykami przyznało się około 50% poborowych.
Najczęściej były to: marihuana lub haszysz  45%, amfetamina  19%, LSD  16% i inne
narkotyki  20%.
Prowadzone pod koniec lat dziewięćdziesiątych badania na populacji żołnierzy pełniących
czynną służbę wojskową wykazały, że 5% żołnierzy stosowało narkotyki w trakcie
odbywania służby wojskowej, a około 1% wykazywało objawy uzależnienia od substancji
psychoaktywnych, a 25% żołnierzy deklarowało stosowanie okazjonalne marihuany i
amfetaminy.
Czynnikami usposabiającymi żołnierzy do brania narkotyków były:
Początkowy okres służby wojskowej,
Przejściowe lub długotrwałe obciążenia przekraczające psychofizyczną wydolność oraz
zdolności przystosowawcze funkcjonowania w sytuacjach stresujących,
Brak pewności siebie i zaniżona samoocena,
Nadmierna wrażliwość.
Warunki służby wojskowej mogą skłaniać żołnierzy wykazujących zaburzenia
adaptacyjne do sięgania po narkotyki w sytuacjach psychologicznie trudnych.
Zachowania autoagresywne żołnierzy
Do zachowań autoagresywnych zalicza się:
" Samookaleczenia,
" Samozatrucia,
" Próby samobójcze,
" Samobójstwa dokonane ze skutkiem śmiertelnym.
Prowadzone wieloletnie obserwacje i badania dowodzą, że częstość zachowań
agresywnych oraz ich przyczyny mają różne uwarunkowania psychopatologiczne i
4 z 6
psychospołeczne.
Nierzadko zachowanie autoagresywne żołnierza może być pierwszym objawem
wskazującym na obniżona sprawność psychofizyczną i pojawiające się zaburzenia
adaptacyjne do służby wojskowej.
Żołnierze wykazujący problemy adaptacyjne do warunków służby wojskowej
charakteryzują się m.in.: skłonnością do reakcji lękowo-depresyjnych, brakiem motywacji
do jej kontynuowania, frustracją, gwałtowną zmiennością nastroju.
Nierzadko żołnierze o słabszych predyspozycjach psychicznych przejawiają bezradność
nawet wobec prostych spraw i problemów służbowych oraz osobistych, łatwo wchodzą w
konflikty i reagują autoagresją.
PATOLOGIA SPOA
ECZNA W WOJSKU  autoagresja
W ocenie psychiatrów i psychologów wojskowych przyczyny i uwarunkowania zachowań
autoagresywnych żołnierzy są liczne i złożone.
Stosunkowo rzadko występuje tylko jeden powód, a najczęściej jest ich kilka i stanowią
one konstelację, a sam proces powstawania zamiaru dokonania aktu autoagresji powstaje
i narasta przez pewien okres.
Określenie skali zjawiska samookaleczeń i samozatruć wśród żołnierzy należy do
trudniejszych problemów badawczych, z uwagi, że jest to w wielu przypadkach
nieujawniane przez przełożonych.
Badania dowodzą, że w większości przypadków zachowania autoagresywne miały na celu
wymuszenie wcześniejszego zakończenia służby wojskowej lub uniknięcie
odpowiedzialności za popełnione wykroczenie dyscyplinarne.
W praktyce rzadko daje się ustalić czy czyn autoagresywny żołnierza jest zachowaniem
przestępczym mającym na celu uzyskanie określonej korzyści, jednak jak uczy
doświadczenie zdecydowana większość tego typu zachowań ma charakter instrumentalny
lub wynikają one z braku umiejętności rozładowania negatywnych emocji i braku
uruchomienia innych form okazania niezadowolenia z zaistniałej sytuacji.
PATOLOGIA SPOA
ECZNA W WOJSKU  autoagresja
Próby samobójcze i samobójstwa dokonane
Zachowania autoagresywne obejmują też próby i samobójstwa dokonane.
Próba samobójcza jest zachowaniem autodestrukcyjnym, które w zamiarze sprawcy ma
nie doprowadzić do jego śmierci, a więc można przypuszczać, że w takich przypadkach
dążenie do odebrania sobie życia było słabo wyrażone i niejednoznaczne.
Dla wielu żołnierzy usiłujących pozbawić się życia charakterystyczna jest postawa
ambiwalentna co do własnej śmierci.
Nierzadko próba samobójcza może oznaczać wyraz
ną chęć przeżycia i niedoprowadzenia
do zgonu, a równocześnie jest sygnałem dla otoczenia, że ta osoba potrzebuje pomocy.
Musimy pamiętać, że niekiedy próba samobójcza może doprowadzić do śmierci i dlatego
nigdy nie można takich zachowań żołnierza bagatelizować.
c.d. PATOLOGIA SPOA
ECZNA W WOJSKU  autoagresja
Jeżeli chodzi o skalę zjawiska samobójstw dokonanych w wojsku polskim to ich wskaz
nik
kształtuje się raczej na stałym poziomie w okresie ostatnich 25-ciu lat i wynosi 12-19 / 100
tys. żołnierzy.
Jednak każde samobójstwo dokonane przez żołnierza z uwagi na specyfikę wojska
5 z 6
odbierane jest przez społeczeństwo w sposób szczególny, bowiem w każdym przypadku
dokonywane jest przez osobę wyselekcjonowaną pod względem zdrowia psychicznego i
fizycznego.
W ocenie suicydologów wojskowych, przyczyny i uwarunkowania samobójstw żołnierzy są
liczne i złożone, jednak najczęściej są to: odpowiedni stan psychiczny (depresja,
zaburzenia osobowości, uzależnienia), czynniki środowiskowe oraz impuls, który wyzwala
ostateczną decyzję.
Należy również pamiętać, że do służby wojskowej powoływani są poborowi, u których z
punktu widzenia kształtowania osobowości proces ten nie został zakończony.
Musimy też uwzględnić bardzo płynną granicę między psychologią a psychopatologią u
tych osób, u których proces dojrzewania nie został zakończony, a w takich przypadkach
może przebiegać bardzo burzliwie, co sprawia, że w sytuacjach kryzysowych żołnierze ci
mogą przejawiać skłonności samobójcze.
W przeprowadzonych badaniach wykazano, że wśród uwarunkowań
psychopatologicznych samobójstw popełnionych przez żołnierzy służby czynnej
dominowały: zaburzenia osobowości  47% i zaburzenia depresyjne  21%. Natomiast z
uwarunkowań środowiskowych: trudności adaptacyjne  48%, zawód miłosny, zdrada 
28%, lęk przed karą  27%.
Wśród żołnierzy zawodowych z uwarunkowań psychopatologicznych najczęściej miały
miejsce: zaburzenia depresyjne  35% i zaburzenia osobowości  19% oraz zaburzenia
psychiczne spowodowane nadużywaniem alkoholu  14%. Z uwarunkowań
środowiskowych: nieporozumienia małżeńskie  46% i konflikty z przełożonymi  31%.
Zachowania samobójcze stały się elementem w rozwiązywaniu trudnych sytuacji
osobistych przez żołnierzy emocjonalnie niedojrzałych.
Zapobieganie autoagresji w wojsku winno zmierzać w kierunku dalszego ograniczenia
tego niekorzystnego zjawiska przez wczesne identyfikowanie pojawiających się czynników
ryzyka samobójczego.
6 z 6