STRES W MIEJSCU PRACY

STRES W MIEJSCU PRACY

Praca jako zjawisko korzystne

Praca jako zjawisko korzystne

y

Praca należy do najważniejszych form aktywności człowieka.

Pietraszkiewicz (1990), pracę zdefiniowała jako „zespół czynników

zmierzających do zaspokojenia własnych potrzeb i potrzeb innych

ludzi (rodziny, społeczeństwa) oraz warunkujących rozwój

osobowości i człowieka jako podmiotu tych czynności” (s.9).

Warunki pracy, jak i związane z nią czynności, powinny odpowiadać

możliwościom funkcjonowania człowieka.

y

Praca zawodowa może dawać poczucie tożsamości i odpowiedni

status, stwarzać możliwości uczenia się nowych umiejętności i

radzenia sobie z nowymi wyzwaniami. Może przynosić nagrody,

zaspokajać potrzebę przynależności grupowej oraz dostarczać

poczucia bezpieczeństwa płynącego z doświadczania akceptacji i

szacunku w zespole. Praca może stwarzać możliwość nawiązywania

przyjaźni i poznania ludzi o podobnych zainteresowaniach, stanowić

czynnik przyśpieszający rozwój jednostki, jej sprawności, wiedzy i

osobowości. Praca wreszcie może być źródłem satysfakcji oraz

źródłem utrzymania siebie i swojej rodziny w dobrej kondycji

materialno-społecznej.

Praca jako zjawisko niekorzystne

Praca jako zjawisko niekorzystne

y

Dla wielu ludzi praca jest źródłem stresu.

y

Przeciętnie człowiek spędza w pracy 41

godzin tygodniowo (25% aktywności

życiowej).

y

Stres jest spostrzegany jako jeden z

głównych, podstawowych i najbardziej

powszechnych zagrożeń

związanych z

miejscem pracy. Jest wymieniany przez

pracowników jako drugi, po hałasie,

czynnik szkodzący zdrowiu (Cieślak,

Łuczyńska-Cieślak, 2001).

Stres i radzenie sobie ze

Stres i radzenie sobie ze

stresem

stresem

y

We wczesnych koncepcjach stres był ujmowany

zasadniczo jako (Makowska, Poprawa, 2001):

a) szczególnego rodzaju sytuacja (trudne,

„stresujące” wydarzenie życiowe) lub zespół

szkodliwych czynników oddziałujących na

człowieka (stresory)

b) niespecyficzny lub specyficzny stan

psychofizjologiczny (organizmu) wyrażający się

przede wszystkim negatywnymi emocjami.

y

We współczesnej psychologii stres odnosi się do

określonego rodzaju relacji (interakcji, transakcji)

między nimi.

Transakcyjne uj

Transakcyjne uj

ę

ę

cie stresu

cie stresu

y

Dokonana przez Lazarusa i Folkman (1984) próba wyjaśnienia zjawiska

stresu, w oparciu o wzajemną, dynamiczną interakcję (transakcję) między

człowiekiem a otoczeniem (Cooper, Dewe, i O’Driscoll, 2001; Dewe,

Cox, i Ferguson, 1993; Lazarus, 1981; Lazarus i Folkman, 1984).

„Transakcja” u Lazarusa oznacza, że jednostka wraz z aktualnym

kontekstem sytuacyjnym stanowią

całość

o właściwościach

niesprowadzalnych do sumy elementów składowych.

y

Wyróżnione są dwa podstawowe psychologiczne procesy, ocena

poznawcza (cognitive appraisal) i radzenie sobie (coping), traktowane jako

czynniki pośredniczące.

y

W ujęciu Lazarusa stres jest „określoną relacją między osobą a

otoczeniem, która oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca lub

przekraczająca jej zasoby” (Lazarus, 1986, s. 8).

y

Radzenie sobie jest procesem zdefiniowanym jako „poznawcze i

behawioralne wysiłki, by radzić sobie z określonymi zewnętrznymi i/lub

wewnętrznymi wymaganiami, które są oceniane jako obciążające albo

przewyższające zasoby jednostki”.

y

Podstawowym celem tych procesów jest osiągnięcie lub utrzymanie

określonego dobrostanu (well-being) oraz adaptacji do wymogów

własnych i stawianych przez środowisko zewnętrzne.

Procesy poznawcze w stresie i radzeniu

Procesy poznawcze w stresie i radzeniu

sobie z nim

sobie z nim

y

Ocena sytuacji stresowej przybiera dwie formy: oceny pierwotnej i

wtórnej. W ocenie pierwotnej osoba dokonuje osądu znaczenia danej

transakcji dla swego dobrostanu, odnośnie tego, czy dana konfrontacja z

otoczeniem spowoduje zaangażowanie ważnych osobistych wartości lub

celów (Folkman, Bernstein, Lazarus, 1987).

y

Ocena taka może być następującej treści:

a) transakcja nie ma znaczenia, jest nieistotna,
b) ma walor sprzyjająco-pozytywny ,
c) jest stresująca (Coyne, Lazarus, 1980; Lazarus, 1981; Folkman, 1984).

y

Sytuacja oceniana jako nieistotna jest obojętna dla oceniającego. Gdy jest

obdarzona sprzyjająco-pozytywnym znaczeniem, znaczy to, że jest

postrzegana jako korzystna czy pożądana ze względu na dobrostan

(Coyne, Lazarus, 1980). O stresującym charakterze sytuacji decydują oba

procesy oceny: ocena pierwotna („Co to dla mnie znaczy?”) i ocena

wtórna („Co mogę z tym zrobić?”).

y

Proces oceny wtórnej polega na dokonaniu oszacowania możliwości

radzenia sobie z daną sytuacją stresową.

y

W rzeczywistości nie dokonuje się wyraźnego rozróżnienia obu procesów

oceny. Procesy takie zachodzą najczęściej bezrefleksyjnie, nieświadomie, a

nawet automatycznie i dzieją się w oparciu o wyuczone, częściowo już we

wczesnych etapach rozwojowych, wzorce znaczeń

afektywnych

(Makowska, Poprawa, 2001).

y

Zarówno ocena pierwotna jak i wtórna prowadzą do ustalenia, czy

konkretna transakcja między osobą a środowiskiem wpływa na jej

pomyślność, dobrostan.

y

Jeśli tak, ocena może przybrać jedną z trzech form:
a) szkoda/strata
b) zagrożenie
c) wyzwanie

y

Wyrażają one różny charakter danej transakcji dla osoby, wpływając na

sposoby radzenia sobie z nią. Wyzwanie to potencjalna możliwość

zdobycia czegoś. Ocena sytuacji jako mogącej wyrządzić szkodę,

spowodować

stratę

lub zagrożenie powoduje pojawienie się

negatywnych emocji, na przykład złości, strachu, lęku. Gdy sytuacja jest

postrzegana przez osobę jako wyzwanie, generowane są w osobie

emocje pozytywne, takie jak np. podniecenie, zainteresowanie

(Folkman, 1984).

Rola emocji w procesie radzenia

Rola emocji w procesie radzenia

sobie ze stresem

sobie ze stresem

y

Uczestnik stresowej transakcji podejmuje wysiłki mające na celu

uporanie się zarówno z niekorzystnymi warunkami sytuacji, jak i z

pojawiającymi się negatywnymi i nadmiernymi emocjami (Griner i

Smith, 2000).

y

Istnieją dwie podstawowe funkcje radzenia sobie (Fleming, Baum,

Singer, 1984; Lazarus, Folkman, 1984; McCrae, Costa, 1986):
a) regulacja stresowych emocji, czyli radzenie sobie

skoncentrowane na emocjach;
b) zmiana

stresogennej

sytuacji, czyli radzenie sobie

skoncentrowane na rozwiązaniu problemu.

y

Pierwsza monografia Lazarusa dotycząca stresu i radzenia sobie

(Lazarus, 1966) opierała się na konstrukcie oceny. Stres i emocja

zależą od tego jak osoba oszacowuje transakcje ze środowiskiem.

y

W latach 90-tych XX w. – Lazarus przeformułowuje koncepcję,

proponując zastąpienie terminu „stres” słowem „emocje” (Lazarus,

1990, 1993b).

Strategie stosowane w procesie

Strategie stosowane w procesie

radzenia sobie ze stresem

radzenia sobie ze stresem

y

Dwie funkcje radzenia sobie: regulacja negatywnych emocji (radzenie sobie

skoncentrowane na emocjach) i zajmowanie się problemem powodującym stres (radzenie

sobie skoncentrowane na rozwiązaniu problemu).

y

Powszechnie stosowany jest inny podział: radzenie sobie skoncentrowane na rozwiązaniu

problemu, radzenie sobie skoncentrowane na emocjach, radzenie sobie skoncentrowane

na unikaniu (Endler i Parker, 1994; 1999).

y

Radzenie sobie skoncentrowane na rozwiązaniu problemu to wysiłki skierowane na

rozwiązanie lub poradzenie sobie z problemem, który jest przyczyną stresu. Poznawcze

przekształcenie polega na zbieraniu informacji, podejmowaniu decyzji, planowaniu i

rozwiązywania konfliktów, nabywaniu zasobów radzenia sobie z problemem.

Instrumentalne radzenie sobie, czyli zmiana sytuacji dotyczy podejmowania specyficznych

dla sytuacji, ukierunkowanych na zadanie działań (Lazarus i Folkman, 1984).

y

Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach - tendencja do koncentracji na sobie,

głównie na niepożądanych myślach i emocjach, które są pobudzane przez stresory (np.

fantazjowanie i myślenie życzeniowe), ukierunkowane na zmniejszenie napięcia

emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Gdy to się nie udaje, może pojawić się

przeciwny efekt w postaci zwiększonego poczucia stresu, wzrostu napięcia lub

przygnębienia.

y

Radzenie sobie skoncentrowane na unikaniu odnosi się do angażowania się w

aktywności (np., rozrywka, społeczne wycofanie, używanie środków psychoaktywnych)

niezwiązane ze stresującą sytuacją (Endler i Parker,1990; Lazarus i Folkman,1984). Osoby

u których ten sposób radzenia sobie dominuje, mają tendencję do wystrzegania się

myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowych (Wrześniewski, 2000).

Adaptacyjno

Adaptacyjno

ść

ść

strategii

strategii

y

Strategie radzenia sobie skoncentrowane na rozwiązaniu problemu są ogólnie

adaptacyjne w łagodzeniu negatywnego wpływu stresu (Endler i Parker, 1994; Marx i

Schulze, 1991).

y

Strategie skoncentrowane na emocjach uznawane są najczęściej jako nieadaptacyjne

(np. Aldwin i Revenson, 1987; Chan i Hui, 1995; Holmes i Stevenson, 1990; Terry, 1991).

Jednakże, w niektórych badaniach (np., Baum, Flamand, i Singer, 1983; Levenson, Mishra,

Hamer, i Hastillo, 1989) ujawniono, że takie strategie mogą być adaptacyjne w sytuacjach

o ograniczonej możliwości kontroli. W sytuacjach kontrolowalnych badacze zgodnie

stwierdzają adaptacyjną wartość strategii skoncentrowanych na rozwiązaniu problemu

(Collins, Baum, i Singer, 1983; Forsythe i Compas, 1987; Mattlin, Wethington, i Kessler,

1990; Vitaliano, DeWolfe, Maiuro, Russo, i Katon, 1990; Zakowski, Hall, Klein, i Baum,

2001).

y

Tzw. bierne strategie: skoncentrowane na emocjach lub na unikaniu mogą być także

skuteczne w odpowiedzi na ważne wydarzenia życiowe, jak zgon członka rodziny, rozwód

(Forsythe, Compas, 1987) i traumatyczne stresory, w rodzaju katastrofy żywiołowej czy

wypadku (Collins i in., 1983; Forsythe i Compas, 1987), ale są nieefektywne w odpowiedzi

na codzienne wydarzenia życiowe o mniejszym znaczeniu dla osoby i drobne codzienne

utrapienia (Bowman i Stern, 1995; Forsythe i Compas, 1987; Roberts, 1995).

Style radzenia sobie ze stresem

Style radzenia sobie ze stresem

y

Brak jednoznacznej definicji stylu. Pojęcie stylu na

ogół odnoszone jest do względnie stałej,

specyficznej dla jednostki tendencji,

wyznaczającej przebieg radzenia sobie ze

stresem, czyli ma status zmiennej

osobowościowej (Krone, 1996; Wrześniewski,

1996b).

y

Pomiędzy radzeniem sobie w rozumieniu stylu i

rozumieniu aktualnego zachowania zachodzi

zależność typu cecha-stan. Takie rozróżnienie

między stylami i strategiami przyjmują na przykład

Endler i Parker (1990). Carver i Scheier i

Weiuntraub

(1989) proponują

podobne

rozróżnienie: style to dyspozycje, strategie

natomiast odnoszą się do sytuacyjnego radzenia

sobie.

Elastyczno

Elastyczno

ść

ść

radzenia sobie

radzenia sobie

y

Efektywne radzenie sobie łączy się z posiadaniem

zróżnicowanego i szerokiego repertuaru strategii zaradczych

i umiejętności ich właściwego stosowania w zmieniających się

warunkach konfrontacji stresowej. Wiąże się to z

elastycznym radzeniem sobie, zarówno w odniesieniu do

oceny sytuacji, jak i doboru sposobów radzenia sobie

(Heszen-Niejodek, 1992). Brak elastyczności prowadzi do

nieprzystosowania w różnych obszarach życia.

y

Elastyczność zachowania, czyli łatwość jego dostosowania do

aktualnych wymagań sytuacji, jest warunkiem skuteczności

radzenia sobie. Elastyczność radzenia sobie należy obok

liczby stosowanych strategii i różnorodności repertuaru

zaradczego do jednych z głównych różnic indywidualnych w

procesie zmagania się ze stresem, związanych z adaptacyjnym

charakterem procesu radzenia sobie.

Proaktywne

Proaktywne

radzenie sobie ze

radzenie sobie ze

stresem

stresem

y

Uwzględnienie kontekstu czasowego nie było włączone do

koncepcji sformułowanej przez Lazarusa i Folkman.

y

Kwalifikacja obejmująca 4 różne trodzaje radzenia sobie

(Schwarzer i Taubert, 1999) :
a) reaktywne, którego celem jest kompensacja doznanej

krzywdy lub straty;
b) antycypacyjne, polegające na przygotowaniu się do

wydarzenia mającego wystąpić w niedalekiej przyszłości;
c) prewencyjne, które łączy się z gromadzeniem zasobów

służących zmniejszeniu skutków przyszłych sytuacji

stresowych;
d) proaktywne, mogące obejmować gromadzenie zasobów i

nabywanie umiejętmości, które nie są przeznaczone do

radzenia sobie z jakimiś szczególnymi, określonymi w czasie

sytuacjami stresowymi. Opiera się ono przede wszystkim na

poszukiwaniu wyzwań, służących rozwojowi poczucia własnej

skuteczności.

Koncepcje stresu zawodowego

Koncepcje stresu zawodowego

y

Transakcyjny model stresu Coxa

y

Veroński model stresu zawodowego

y

Koncepcja stresu miejsca pracy Kahn i

Byosiere

y

Teoria indywidualno-środowiskowego

niedopasowania Van Harrisona

y

Model wymagań-kontroli R.Karaska

y

Model nierównowagi między wysiłkiem

a nagrodą Siergista

y

Witaminowa koncepcja Warra

Transakcyjny model stresu

Transakcyjny model stresu

Coxa

Coxa

y

Rola w wywoływaniu stresu przypiasna jest zarówno

czynnikom sytuacyjnym (wymagania, fizyczne i społeczne

warunki pracy) jak i charakterystykom indywidualnym

jednostki (aspiracje, zdolności, system nastawień, wiedza,

doświadczenie, stan zdrowia).

y

Efekt wystąpienia stresu zależy od interakcji zachodzącej

między czynnikami. Ocena sytuacji jako stresogennej (strata,

zagrożenie, wyzwanie) powoduje wywołanie reakcji

emocjonalno-behawioralnej, której towarzyszą

reakcje

fizjologiczne.

y

Postrzeganie sytuacji jako będącej źródłem stresu, może

powodować pojawienie się silnych emocji, które mogą

sparaliżować efektywne działanie człowieka.

y

Przenosznie stresu na niezwiązane z pracą dziedziny

funkcjonowania człowieka wywoływanie niekorzystnych

konsekwencji (Ogińska-Bulik, 2006).

Vero

Vero

ń

ń

ski

ski

model stresu

model stresu

zawodowego

zawodowego

y

Stres, odnoszony do relacji między obciążeniem pracą a

możliwościami jednostki, pojawia się gdy wymagania pracy

przewyższają możliwości pracownika (Fąfrowicz i Marek,

1999).

y

Stres według Marka (1995) wynika głównie z deficytu zasobów i

występuje gdy sytuacyjne wymagania są większe niż możliwości

osoby, a sama sytuacja jest oceniana jako szkodliwa, zagrażająca lub

wymagająca zbyt dużego wysiłku (Marek, 2000).

y

Fąfrowicz i Marek (1999) wprowadzają pojęcie wysiłku. Im

większe obciążenie, większa rozbieżność między wymaganiami w

pracy a możliwościami jednostki, tym potrzebny jest większy

wysiłek. Występuje on zarówno w przypadku zmęczenia, jak i

stresu. Autorzy wyróżnili dwa typy wysiłku: wysiłek psychiczny

związany z poziomem trudności wykonywanego zadania oraz

wysiłek kompensacyjny – związany z kontrolą stanów organizmu.

Zdaniem autorów, wysiłek psychiczny można przyporządkować

obciążeniu psychicznemu, natomiast wysiłek kompensacyjny –

stresowi i zmęczeniu psychicznemu.

Koncepcja stresu miejsca pracy

Koncepcja stresu miejsca pracy

Kahn

Kahn

i

i

Byosiere

Byosiere

Koncepcja ta również mieści się w nurcie relacyjnym, a stres jest w niej

rozumiany jako proces, opisywany na pięciu poziomach, na które składają

się:

y

Zdarzenia stresowe przedorganizacyjne:

◦

sygnały zwiastujące stres,

◦

charakterystyka organizacji (wielkość, struktura).

y

Stresory związane z organizacją:

◦

środowisko fizyczne (hałas, oświetlenie),

◦

środowisko psychospołeczne (dwuznaczność roli, konflikty itp.).

y

Ocena poznawcza oraz ocena własnych możliwości radzenia sobie ze

stresem.

y

Bezpośrednie skutki stresu:

◦

somatyczne (sercowo-naczyniowe, biochemiczne itp.),

◦

psychologiczne (depresja, lęk),

◦

behawioralne (np. nieprzystosowanie się do wymagań organizacyjnych).

y

Długoterminowe konsekwencje stresu:

◦

zdrowotne (choroby psychosomatyczne),

◦

psychologiczne (pogorszenie funkcjonowania, złe samopoczucie, utrata sensu pracy),

◦

społeczne (gorsze funkcjonowanie w roli, zmiana pracy).

Teoria

Teoria

indywidualno

indywidualno

-

-

ś

ś

rodowiskowego

rodowiskowego

niedopasowania

niedopasowania

Van Harrisona

Van Harrisona

Według modelu Van Harrisona (1987), (P-E, person-environment fit) stres

zawodowy jest wynikiem dynamicznego niedopasowania

jednostki i

otaczającego środowiska. Odwołuje się ona także do nurtu relacyjnego.
Model zawiera cztery podstawowe elementy:

y

obiektywne środowisko, obejmujące wszystkie elementy otaczające jednostkę,

niezależnie od jej sposobu percepcji (np. środowisko fizyczne, środowisko

społeczne),

y

subiektywne środowisko, czyli sposób, w jaki jednostka postrzega i odczuwa

środowiska pracy,

y

obiektywna osoba, czyli rzeczywiste właściwości osoby, jej względnie trwałe

potrzeby, nawyki, wartości, zdolności itp.

y

subiektywna osoba, czyli sposób, w jaki jednostka spostrzega swoje właściwości,

indywidualne spostrzeganie obiektywnego obrazu samego siebie, czy poczucia

własnej tożsamości.

Cztery rodzaje relacji między podstawowymi elementami.

y

relacja między obiektywnym środowiskiem a obiektywna osobą, określana jako

obiektywne dopasowanie,

y

relacja między subiektywnym środowiskiem a subiektywną osobą, określana jako

subiektywne dopasowanie,

y

relacja między obiektywnym a subiektywnym środowiskiem, określana jako

kontakt z rzeczywistością,

y

relacja między obiektywną a subiektywną osobą, nazywana dokładnością

samooceny

Teoria

Teoria

indywidualno

indywidualno

-

-

ś

ś

rodowiskowego

rodowiskowego

niedopasowania

niedopasowania

Van Harrisona

Van Harrisona

y

Dobre dopasowanie istnieje wtedy, gdy środowisko pracy może

dostarczyć poszukiwanych przez osobę środków zaspokojenia potrzeb

oraz gdy osoba potrafi się wykazać potrzebnymi dla środowiska

zdolnościami. Stopień dopasowania może być obiektywny (dopasowanie

jednostki obiektywnej i obiektywnego środowiska – czyli dopasowanie

niezależne od indywidualnych wzorców percepcji) lub subiektywny

(dopasowanie subiektywnej jednostki i subiektywnego środowiska – czyli

zgodność percepcji jednostki z jej indywidualno-środowiskowym

dopasowaniem) (Van Harrison, 1987).

y

Stres pojawia się, gdy uzdolnienia i możliwości pracownika nie są

odpowiednie do wymagań i potrzeb pracy oraz gdy w otoczeniu jednostki

powstają przeszkody nie pozwalające na zaspokojenie ważnych dla osoby

potrzeb lub osiągnięcie pożądanych wartości.

y

Stres zawodowy, wynikający z niedopasowania w środowisku pracy, może

powodować napięcia psychologiczne (niezadowolenie z pracy, lęk,

zaburzenia snu), fizjologiczne (podwyższone ciśnienie krwi, zwiększony

poziom cholesterolu itp.), behawioralne (np. nadużywanie substancji

psychoaktywnych).

y

Narażenie pracownika na różnego rodzaju napięcia, będące wynikiem na

przykład nakładania się napięć z poszczególnych kategorii, może

powodować konsekwencje zdrowia fizycznego i psychicznego.

Model wymaga

Model wymaga

ń

ń

-

-

kontroli

kontroli

R.

R.

Karaska

Karaska

y

Wyróżnienie dwóch psychospołecznych właściwościach pracy: wymaganń i

zakresu kontroli, zwanej też swobodą podejmowania decyzji (R. Karasek, 1979).

Interakcja wysokich wymagań i niskiego zakresu kontroli (ograniczona swoboda

podejmowania decyzji) w warunkach pracy jest czynnikiem szczególnie stresogennym.

Sytuację taką określa się mianem wysokiego napięcia.

◦

Karasek wyróżnił cztery główne sytuacje różniące się stopniem nasilenia krytycznych

wymiarów wymagań i kontroli:

y

wysokie wymagania-mały zakres kontroli. Sytuacja taka jest szczególnie

stresogenna, gdyż osoba ma do wykonania szczególnie trudne lub angażujące ją zadania,

nie mając możliwości swobodnego ich wykonania. Wysokie wymagania, jakim poddany

jest pracownik, bez możliwości wpływu na ich realizację, zwykle wywołują u niego stan

napięcia psychofizycznego i powodują konsekwencje w postaci: niepokoju, depresji, ryzyka

pojawienia się choroby psychosomatycznej;

y

wysokie wymagania-duży zakres kontroli. W tej sytuacji pracownik ma możliwość

rozwoju, gdyż mimo otrzymania trudnych zadań, może modelować swe zachowania

służące osiągnięciu postawionych przed nim celów;

y

niskie wymagania-mały zakres kontroli. W takiej sytuacji, z powodu niskich

wymagań, nie ma wystarczającego pobudzenia do działania, ani możliwości samego

działania. Może to prowadzić do nadmiernej pasywności i niemożności rozwoju i w

konsekwencji do zjawiska „wyuczonej bezradności”, opisanego przez Seligmana (1995);

y

niskie wymagania-duży zakres kontroli. Sytuacja taka wywołuje najmniej napięć u

pracownika. Wysoki zakres kontroli w wystarczającym stopniu umożliwia osobie

optymalne reagowanie na pojawiające się wymagania. W przypadku tym istnieje też

najmniejsze ryzyko pojawienia się

złego samopoczucia, czy konsekwencji

psychosomatycznych.

Model nier

Model nier

ó

ó

wnowagi mi

wnowagi mi

ę

ę

dzy

dzy

wysi

wysi

ł

ł

kiem a nagrod

kiem a nagrod

ą

ą

Siergista

Siergista

y

Model przykłada uwagę do dwóch głównych charakterystyk

pracy, wysiłku włożonego w pracę i nagrody uzyskiwanej za ten

wysiłek. Stres wywołuje sytuacja, w której wysiłki przeważają

nagrody powoduje negatywne konsekwencje zdrowotne (Siegrist,

1996).

y

Za wysiłki przyjmuje się tu wymagania i zobowiązania, określane

jako wysiłki zewnętrzne (presja czasu, przeszkody w wykonaniu

zadań, nadmierna odpowiedzialność) i wewnętrzne - nadmierne

zaangażowanie jednostki, na które składają się cztery wymiary

radzenia sobie: potrzeba aprobaty, skłonność do rywalizacji i

utajonej wrogości, niecierpliwość i nadmierna wrażliwość,

niezdolność do wycofywania się ze zobowiązań zawodowych (Le

Blanc i. in., 2003).

y

Nagrody, jakie pracownik może otrzymać za poniesione

wysiłki określane są na trzech wymiarach: 1) aspekt finansowy i

status, 2) poważanie (szacunek i wsparcie), 3) bezpieczeństwo

zatrudnienia i możliwość rozwoju kariery.

Witaminowa koncepcja

Witaminowa koncepcja

Warra

Warra

y

Koncepcja ta odnosi się do dobrostanu jednostki i jego wyznaczników (Warr, 1999). Przyjmuje się tu, że tak jak witaminy
wpływają na zdrowie fizyczne człowieka, tak psychologiczne warunki środowiska, przede wszystkim właściwości pracy,
oddziałują na zdrowie psychiczne.

y

Autor rozróżnia dobrostan dotyczący pracy i dobrostan ogólny. Na dobrostan dotyczący pracy w tym ujęciu, składają się
następujące czynniki: zadowolenie z pracy, zaangażowanie w organizację, lęk i napięcie związane z pracą, wypalenie, nuda i
zmęczenie. Dobrostan opisywany jest za pomocą trzech niezależnych wymiarów: przykrość-przyjemność, niepokój-
uspokojenie i depresja-entuzjazm.

Warr utworzył także listę 10 wyznaczników dobrostanu (za: Cieślak, Klonowicz, 2004):

y

możliwość wpływu (kontroli), czyli samodzielne podejmowanie decyzji w różnych sytuacjach w pracy, autonomia, swoboda
w określaniu własnych działań, wolność wyboru;

y

możliwość wykorzystania własnych zdolności i umiejętności;

y

narzucone cele, czyli wymagania ilościowe i jakościowe dotyczące pracy, a także sprzeczność i konfliktowość tych wymagań;

y

różnorodność, określana jako brak monotonii oraz zróżnicowanie treści i formy wykonywanych zadań;

y

„przezroczystość” sytuacji, czyli dostępność informacji odnośnie skutków własnych działań, przyszłych wydarzeń, jasność
roli i pewność zatrudnienia;

y

wynagrodzenie, czyli poziom dochodu i zasobów materialnych;

y

bezpieczeństwo fizyczne, określane jako dobre fizyczne warunki pracy, brak zagrożeń ze strony środowiska pracy,
ergonomiczność wyposażenia i dostępnych urządzeń;

y

wsparcie ze strony przełożonych i efektywne zarządzanie;

y

możliwość kontaktów społecznych, odnosząca się do jakości relacji interpersonalnych, ich ilości, adekwatności i dobrej
komunikacji interpersonalnej;

y

ceniona pozycja społeczna, określana przez status społeczny związany z zajmowanym stanowiskiem, prestiż, szacunek
społeczny, znaczenie pracy i jej sensowność.

Ź

Ź

r

r

ó

ó

d

d

ł

ł

a stresu w miejscu pracy

a stresu w miejscu pracy

y

Każde miejsce pracy może być źródłem stresu, miejscem,

gdzie pracownik ma szansę zetknąć się z czynnikami, które

będą wywoływać u niego stan napięcia i silne emocje.

Czynniki takie określa się mianem stresorów. Łoboda (1990)

przez stresory rozumie wszelkie formy interakcji jednostki z

otoczeniem, powodujące doświadczanie przez nią stresu.

Dudek i in. (1999) mianem stresorów określają każdą cechę

pracy i warunki, w jakich jest ona wykonywana, która w

wyniku oddziaływania na pracownika i subiektywnej

interpretacji jej znaczenia, wywołuje u jednostki stan napięcia

zwany stresem. Natomiast Sutton i Kahn (za: Ogińska-Bulik,

2006) mianem stresogennych czynników określają każdy

subiektywnie lub obiektywnie istniejący czynnik zewnętrzny

w postaci wymagania, nacisku, ograniczenia lub deprywacji,

który powoduje napięcie objawiające się niezadowoleniem,

obniżeniem wydajności lub dolegliwościami somatycznymi.

Stresory

Stresory

zawodowe wed

zawodowe wed

ł

ł

ug

ug

Cooper

Cooper

i

i

Marschall

Marschall

(1987)

(1987)

Sześć źródeł stresu organizacyjnego:

y

czynniki związane z wykonywaną pracą, takie jak: złe warunki pracy,

przeciążenie lub niedociążenie, presja czasowa, praca zmianowa,

właściwości materialnego środowiska pracy,

y

czynniki związane z rolami pełnionymi w organizacji, obejmujące

niejednoznaczność roli, konflikt ról, odpowiedzialność za

podwładnych, brak udziału w podejmowaniu decyzji,

y

złe stosunki w pracy (złe stosunki z szefem, współpracownikami,

podwładnymi a także trudności z delegowaniem

odpowiedzialności),

y

czynniki związane z rozwojem zawodowym (zbyt szybki lub zbyt

wolny awans, brak pewności zatrudnienia, niezaspokojone ambicje),

y

czynniki wynikające ze struktury organizacyjnej i atmosfery w

organizacji (ograniczenie odpowiedzialności, polityka etatowa),

y

pozaorganizacyjne źródła stresu (problemy rodzinne, problemy

finansowe, kryzysy życiowe, konflikty miedzy wymaganiami

organizacji a potrzebami rodziny).

y

Złe warunki pracy (ciasne pomieszczenia, chłód, słabe oświetlenie, hałas i zawodny sprzęt.

„Syndrom niezdrowego budynku” - odnosi się do lokali biurowych, gdzie warunki stają się

przyczyną przygnębienia i apatii pracowników.

y

Przeciążenie pracą. Istotna zależność przeciążenia pracą, zarówno ilościowego (zbyt dużo

pracy), jak i jakościowego (praca zbyt trudna), od takich wskaźników stresu jak: szukanie

zapomnienia w alkoholu, absencja w pracy, niska motywacja do pracy czy zaniżone poczucie własnej

wartości. Przeciążenie pracą pociąga za sobą niezadowolenie z pracy, napięcie spowodowane pracą,

niskie poczucie własnej wartości, a nawet poczucie zagrożenia.

y

Rola organizacyjna. Zakłócenia procesu przekazywania wymagań roli organizacyjnej przybierają

różne formy. Gdy pracownik odbiera jednocześnie dwa lub więcej sprzecznych przekazów roli,

występuje konflikt roli. Inną przyczyną procesu przekazywania roli jest brak istotnych informacji

niezbędnych do efektywnego jej pełnienia, a także nieumiejętne ich przekazywanie przez nadawców

roli. Jest to tzw. wieloznaczność roli. Z kolei zakłócenie przekazu roli może polegać na tym, że

nadawcy roli wysuwają pod adresem jej nosiciela takie wymagania, których on w określonych

warunkach nie jest w stanie spełnić. Mamy wówczas do czynienia z przeciążeniem roli.

y

Odpowiedzialność – wiąże się z rolą jaką jednostka pełni w pracy związana jest również.

Głównie dotyczy ona odpowiedzialności za współpracowników lub podwładnych, i wiąże sie przede

wszystkim z nadzorowaniem pracy innych oraz składaniem sprawozdań w ściśle określonym

terminie.

y

Charakter stosunków pracownika z przełożonymi, podwładnymi i współtowarzyszami pracy.

y

Rozwój zawodowy:
a) niepewność pracy, obawa redukcji etatów, dezaktualizacji lub wcześniejszego przeniesienia w

stan spoczynku itp.;
b) niezgodność statusu np. wolny lub za szybli awans, frustracja z powodu osiągnięcia pułapu w

karierze zawodowej.

Konsekwencje stresu

Konsekwencje stresu

zawodowego

zawodowego

Negatywne następstwa doświadczania silnego i permanentnego stresu w

środowisku pracy :

y

zmiany w stanie zdrowia, czyli dolegliwości, zaburzenia i choroby

somatyczne;

y

zmiany w sferze emocjonalno-poznawczej, do których zaliczane są m.in.:

wzrost napięcia psychicznego, lęk, irytacja, obniżone samopoczucie,

depresja, skłonność do hipochondrii, osłabienie kontroli emocji, poczucie

bezradności i bez­nadziejności, permanentne niezadowolenie z siebie i

wykonywanej pracy, poczucie braku kompetencji, osłabienie (bądź brak)

zainteresowań, osłabienie krytycyzmu, składające się na zespół wypalenia

zawodowego;

y

zmiany w zachowaniach, których wskaźnikami są: obniżenie wydajności

pracy i energii życiowej, rezygnacja z wytyczonych celów, podatność na

wypadki, wzrost skłonności do agresji, przemocy, nadużywania alkoholu,

nikotyny czy narkotyków; wzrost absencji, zrzucanie odpowiedzialności na

innych, nasilenie postawy cynicznej wobec klientów, pacjentów czy

współpracowników, wzrost liczby popełnianych błędów, pogorszenie

zdolności do organizowania i planowania działań, skłonność do

ignoro­wania nowych informacji, odmowa pełnienia obowiązków (Ogińska-

Bulik, 2006).

y

Środowisko pracy zawodowej podobnie jak rodzinne, w istotny

sposób oddziałuje na funkcjonowanie człowieka, przyczyniając się

także do wywołania konsekwencji zdrowotnych. Doświadczanie

nadmiernego i stałego napięcia psychicznego, niepokoju, poczucia

niepewności i zagrożenia przyczyniają się do wzrostu ryzyka

wystąpienia chorób psychosomatycznych czy stresopochodnych

(Cooper, Payne, 1987, Everly, Rosenfeld, 1992, Dudek, 1998, Jones,

1998). Wśród zdrowotnych skutków stresu w miejscu pracy

wyróżnić można: choroby układów: krążenia, pokarmowego i

nerwowego oraz choroby związane z funkcjonowaniem układu

immunologicznego (Dudek, Waszkowska, 1996a).

y

Szczególnie istotnymi czynnikami przyczyniającymi się

do

wywołania zaburzeń zdrowia fizycznego i psychicznego są

psychiczne obciążenie pracą i poczucie braku kontroli (Karasek i

Theorell, 1990; Widerszal-Bazyl, 2000). Najgroźniejsze dla zdrowia

pracownika jest takie psychospołczne środowisko pracy, które

stawia pracownikowi wysokie wymagania, w którym jednostka ma

mały poziom kontroli nad jej wykonywaniem oraz nie może liczyć

na wsparcie społeczne (Karasek, 1988).

Zesp

Zesp

ó

ó

ł

ł

wypalenia zawodowego

wypalenia zawodowego

Jednym z najżniejszych psychologicznych następstw chronicznego stresu

zawodowego jest zespół wypalenia zawodowego (burnout syndrome).

Najczęściej przyjmowane jest rozumienie tego zjawiska za pomocą trzech

składających się na nie czynników, zaproponowane przez Maslach i Jackson

(1984, 1986). Według badaczy na konstrukt wypalenia składają się trzy

czynniki:

y

wyczerpanie emocjonalne, które jest związane ze znacznym obciążeniem

emocjonalnym związanym z pracą, traktowane przez niektórych autorów

jako kluczowy aspekt wypalenia (Krawulska-Ptaszyńska, 1992, Maslach,

Leiter, 1997, 2000);

y

depersonalizacja, której przejawem jest cynizm, dystansowanie się i

ignorowanie problemów i potrzeb innych ludzi (klientów, pacjentów).

Wymiar ten traktowany jest często jako konsekwencja wyczerpania

emocjo­nalnego lub sposób radzenia sobie z nim (Krawulska-Ptaszyńska,

1992, Maslach, 1998, Moore, 2000);

y

obniżone poczucie osiągnięć osobistych rozumiane jako spadek bądź brak

poczucia kompetencji i sukcesu zawodowego, stanowiące poznawczy

aspekt wypalenia zawodowego.

y

Pojęcie wypalenia jest często utożsamiane ze stanem stresu

Wypalenie to głównie wyczerpanie emocjonalne (Westman i Eden,

1997).

y

W ujęciu Maslach (Maslach, Jackson, 1986, Maslach, Leiter, 2000)

uwzględnienie trzech wymiarów w ogólną koncepcji wypalenia

umożliwia szersze ujęcie konsekwencji związanych z pracą w

porównaniu z tradycyjną koncepcją stresu w pracy. Emocjonalne

wyczerpanie określane jest szerzej, jako sposób poznawczego i

emocjonalnego dystansowania się od pracy, a także radzenia sobie

z psychicznym obciążeniem pracą. Depersonalizacja wiąże się

natomiast z zaburzonymi stosunkami interpersonalnymi, zaś

obniżone poczucie osiągnięć osobistych dotyczy samooceny

pracownika znajdującego się pod wpływem stresu zawodowego.

y

Autorka podkreśla fazowy przebieg wypalenia ze zwiększaniem się

ilości symptomów. W pierwszym stadium tego procesu pojawiają

się objawy emocjonalnego wyczerpania, po czym pracownicy

przejawiają skłonność do nadmiernego dystansowania się od

trudnych spraw zawodowych i przedmiotowego traktowania

klientów, a w końcowej fazie występują: niechęć do pełnionych ról,

zanik zaangażowania i brak satysfakcji zawodowej.