Zakres

i podzial literaturoznawstwa
por6wnawczego

Por6wnywanie od najdawniejszych czasow towarzyszy reflek.
sji nad literaturl:l; gdy w roku

1780

Carat pisal w "Mercure

de France", ze "un etude comparee des ecrivains dont s'hono-
rent les nations qui

une litterature est sans doute ce qu'il

y a de plus propre

a

fonder

et

a

multiplier les talents ..." -

m6g1 powolac si~ na licz e "par alleles" czy "comparaisons",
w kt6rych konfrontowan

z sobl:lutwory r6znych pisarzy, wy-

kazywano ich podobien wa i r6znice i wyprowadzano stqd

wnioski uog6Iniakc;e:'

ystarczy przypomniec -

z r6znych

epok -

"SyD.KrYz~"

Plutarcha przy biografiach Demostenesa

i Cycerona, topos kontrastowania poezji poganskiej i chrzeSci-
janskiej w Sredniowieczu, A Comparative

Discourse of our

English Poets with the Greek, Latin and Italian Poets

(1598)

Francisa Meresa, Comparaisons

(1668)

Rene Rapina, Paralleles

I

•

des AnClens et des Modernes

(1688-1693)

Perraulta, rozpraw~

Von der Ahnlichkeit

der mittleren

englischen und deutschen

Dichtkunst

(1777)

Herdera, Comparaison entre,la Predre de Ra-

cine et celle d'Euripide

(1807)

A.

W.

Schlegla. Pocz~_lliL

Rene~<l!}sJJ

pojawiajq si~ podr~czniki Po~~i,j26ZnieJ

"kursy

Jijeratury"

za~~~ce

przy1dadY'Yzr~te z roznych-ifteratur,-

,,;

a "od"·:Wi."el{uXIX

talcie'szKlcowe lub obszerne syntezy histo- -

'ryczn,-e'"trak1UJllG.e

w:

spos"6b"lqczny

0'

literaturach rozriyCICria-

rod6w (de Stael, A.

W.

Schlegel, Sismondi).

'

-Termin "litterature

comparee" wyst~puje j~dnak dopiero "

w-poczqtkaCli-XIX-wleku.;"zapewne podwplywem

Anatomie-

comparee Cuviera

(1800-1805);

w roku

1810

ukazuje si~ Cours

de peinture et de litterature comparee Sobry'ego, w roku

1816

Noel i La Place oglaszajqwypisy pod nazwl:lCours de litterature
comparee.

W

roku

1838

Villemain we wst~pie do Cours de

litterature

fraru;aise m6wi

0

"etude de litterature comparee".

Termin ten wsp61zawodniczydlugo z okresleniami innych, jak

"histoire comparative de la litterature", "histoire des littera-

tures comparees" (J. J. Ampere,

1830-1833),

"histoire com-

paree des litteratures", a takze "critique comparative", "me-
thode comparative"

(J.

Texte, 1898).Zdaniem F. Baldensper-

gera do zwyci~stwa terminu "litterature comparee".przyczynil

si~ w duiym stopniu Sainte-Beuve swoim artykulem

0

J. J. Am-

pere, ogloszonym w "Revue des Deux Mondes" w roku

1868,

gdzie pisal

0

"la branche de l'etude qui est comprise sous Ie

titre de litteratnre comparee", nie dajl\c jednak jej definicji.

W

Niemczech przyj~lo si~ -

jak wiadomo -

sformulowanie

nieco inne: "vergleichende Literaturgeschichte"; wyst~puje one
juz w tytule ksil\Zki Moritza Carriere Grundziige und Winke
zur

vergleichenden

Literaturgeschichte

des

Dramas

(1845),

a rozpowszechnilo si~ od zalozenia w roku

1886

przez Maxa

Kocha "Zeitschrift fur Vergieichende Literaturgeschichte"; do-
piero w najnowszych opracowaniach znalezc mozna termin

"vergleichende Literaturwissenschaft".

W

krajach j~zyka an-

gielskiego przyjl\l si~ termin "comparative literature", uiy-
ty w tytule glosnej ksil\Zki malo' znanego poza tym autora

(profesora 'uniwersytetu

w

Auckland), H.

M.

Posnetta

(1886).1

W

por6wnaniu z tymi danymi w Pols~wiedni

tennin

I

~wia

~~ zadziwiajl:lco"~nJ.~:..J~z

w rok!L182l...r~~,lg'n>t

~misji

rZl:ldowejyowierza Ludwikowi QEE~~~~mup~owadze- ,

niew

Uruwersytecie

Warszawskim wykladu "literatury por6w-

---·-,,-2---~··-----,_..

- -

- ...

'.."

-~~-"-

'

Znaczenia wszystkich tych termin6w byly zmienne; ich

1

0

dziejach

terminu

par.

F.

Baldensperger,

Litterature

com-

paree: le mot et la chose, "Revue

de Litterature

Comparee"

1921,

nr 1; P.v. Tieghem, La litterature

comparee, Paris

1931; R. Wellek,

Begriff und Idee der vergleichenden Literatur~is,senschaft, ••Ar~-
dia" 1967, z. 3; C. Pichois, A. M. Rousseau,

La htt~rature c~mparee,

Paris 1967; U. Weisstein, Einfilhrung

in die verglezchendeLzteratur-

wissenschaft, .Stuttgart

1968.

2

Por. Badania por6wnawcze w literaturoznawstwie

polskim

w

tymze tomie.

wspolnym

mianownikiem

bylo to tylko, ie oznaczaly on~

.da~

?~ejmu.Bce swym zasiegiem zjawiska 'pr~~~!l_~~Co

(yt

rS,

n~Jmm~-d;W6c~~~~~,h.!i!~~~~_~

gr~nc~r~~~k1~/

I

.,~lano

"littera~~IflCQ.rrm_a..ree"s!.os~~1iI),9-P.Q~~dOsYmez-

\'o,.)

~ist~~~!1y-c:n!

..!r.:~"ktujq<:ych

lqcznie

0

kilku

r6znydllitera!il=-

~ach}~b.o.

literaturze

francuskiej

mi tle mi~dzynarodowym-;

"'p.6Jme] znaczeniE!"zdecydowanie

si~ zmieriilo' __przediniotem

.,,~itterat~~qJ:~~''-.~a!Y

bye ~~

faktyczne"'"ttj.

:opat:"

- te na k~ntiiKtach) stosunki

mi~dzy zjaw}Skarnfjiat.e~llcYmldo

! .•;;,;"

.d_W6~h~tera~ur, ..a .c.~ naj~iej

~l?ei

stoSU!!!~~!~d.:lY~ia.::..

Ii

_~§KaIfll~.!..xksze]

hczbY:..h.t~.t'!tl!r. Na przekOr nazwie -

czy-

.1

ste por6wnanie

morfologiczne,

wykrywanie

podobieiistw

nie

uwarunkowanych

przez oddzialywanie

i recepcj~ oraz tworze-

nie na" tej podstawie

uogolnieii. -

przez dlugi czas usuwano

poza zasi~g "litterature

comparee".

H. M. Posnett

natomiast

rozumial

przez "comparative

lite-

rature"

nauk~ nomotetycZIlIl, ustalajqCIl powszechne prawidlo-

wosci r~zwoj~ ~iterat~ry; p6zniej ~~,js~a,pgi~i!t~-

~-.EEzYJ~lo

Sle 'Szerokle, elastyczne zastosowanie tego terminu'

w najrozleglejszym

znaczeniu jest

to;";llie"sruay

oIHfe6ifur~n.

bey.ond ~he c..

Vn ines of one particular

country,

and the study

of

relatlOnshlp

between

literature

[...

J

and other

areas

of

knowledge and

elief".3

"

i

c -ee

"vergleichende

Lit~raturgeschichte"

traktowa-

na byla ~a

asnie szeroko przez MaxiCRocnaczy

W. Wetza,

.

~jednak

"P9.d_t~J~ia~e.!!!.~ajmowano

sie tu g~Qwnie

~ ;;U\~~~.~:t:lian:u~i~dzynarodowych

w~dr6wek-·teii1atowTmotyw6w.

,

".~:-

podoorlle Jak w"Innycli-l{rijachpoza-FrancI&'=-iQ"-

.. ~mie

sie przez "vergleichende

Literaturwissenschaft"

wszelkie

"

'j

'.l:>~cL·1?rieKr~~.~e

grant<;e- ?k~esloner Jitej~tu!,y. ~~rodo-

_':Y:~.'._~~za~y'~~"ezCl.mi

obejmujqcymi

caloseJl!:.9.cesu roz.wojOW'E;-

...Ji.~Q~ycf.il!teratw:..

.

,- .'"

'....

):,:th'l.-

-..,;r~~_~!~_

wic!.ac,.poj~cie "literatury

por6wnawczej"

zawsze

.(\8~

J~,;~;~~ac::.}ra;;..~:..J)~i9an~

j1"acrIT~~af~r!W~eso-Jijw

rub

3

Por.

H. H.

Remak,

Comparative

Literature.

Its

Definition

and

Function,

w:

Comparative

Literature.

Method

and

Perspectives.

Ei. by

N.

P. StaIlknecht and

H.

Frenz, Carbondale 1961(tam:i:eprz;-

glqd d~finic.iii rozumowana bibliografia). Wedlug propozycji R. Wel.
leka (Jw.) llteraturoznawstwo por6wnawcze poslugujqc si~ r6:i:nymi
metodami "will die gesamte Literatur aus internationaler Sicht und

mit dem Bewusstsein der Einheit aIler literarischen Schopfungen
und Erfahrungen untersuchen".

narodu i na og61 nie Qbejmuje ca~<?~.kg.u.b.adaJ'Ln~~;Llite~

raht.rami

SWlata.

W

zaleznoScrod

zakreslonych .grani~ ..~~,,:tal-

.~wa&

si~-zwiqzane

i

nim pojecia t:!opel~il:lj.li~~,jc:!.~.Ji!~a.t~.ra

i.~12~a

(WeIthtetatur,

litterature

universelle),..llieratura-.po-

_ v.:.szechJl.~_J.g~r~a

ogolna (litterature

generale, General Lite-

rature).

Przesledzeni"elCh historii nie miesci si~

w

ramach te-

go artykulu;

dla przykladu

moina

przytoczye .~~!.:emat t~nni-l

nologicznyP.

van ~e~~ma~

Rozr6inil oI1}!...

a~t.~p.l1jli~~~ie~z~i\

IlY b<:t"ct@::A:::-L1teratura

narg"?iowa(np. pozycja

Nowej Heloizy!

w powiesci francuskiej),

B~."~it~~~tura 1ll.~.9-_zY.!l_~()c:l_q~a:_a)

li-I

teratur~wnaw~

__

"badaj~a

.£tos.un...kibinarne

mi~dzy na1

_dawcC}a ~rcll

(czasem .p!'zy udzial~ posreanik~)w.d!V6chj

r6i.N£h litfi!ratura.£Q.(n,p. wplyw Richardsona

na Rousseau),..!?).

._literat.~~:i.Qgc:>~!1a:~~J]j~

fskty wsp61ne ~~~Jitfratu~oml

ta~~~_ wzgledu

na zaleinosci,jak

i zbieznoscl(np.

powiesd

sentymentatna"

w

'Europie poci wpiywein

Richardsona

i Rous-.

seau).

!

Zar6wno Yl dziedzinie-li~rY...l2..QJ:"Q.'!Yllil~.ej,_

:@~-i lite-

1

.-ratury

oioln~~.

Tie~he~~.1:odr~~I?:i(l~ .~astepujqce'

·~0rn.::-.,

..J?leksy zagadnien:.r-gatUn11

1 style (genologla),

2.

fematy, ty- ;

py i legendy

(tematologia),

3. idee i uczucia, 4. sukces i od-

dili~y.wanie

(doksologia), 5. irodla

(krenologia),

6. posrednicy

literatury

(mezologia).

RozgranicZenie literatury

porownawczej

i og6lnej wzbudzilo

zastrzeienia

nawet

wsr6d

tradycjonalistycznie

nastawionych

komparatyst6w

francuskich

ze wzgl~du na formalnll zasad~ bi-

narnosci; nie ma r6inicy

problemowej

czy metodycznej -

ar-

gumentowano

-

mi~dzy badaniem

wplywu

Richardsona

na

powiesc francuskq i jego wplywu na powiese europejskq. We-
wnetrzny

podzial badaii

por6wnawczych

proponowany

przez

van Tieghema rejestruje

pewne rozpowszechnione

w praktyce

wykroje tematyczne, ale pod wzgl~dem logicznym nie jest kon-
sekwentny:

wyst~pujll w nim po cz~sci r6zne elementy i aspek-

ty rozpatrywanych

dziel literackich

(1-3),

po cz~sci kategorie

stosunkow, kt6re miedzy nimi zachodzq

(4-6).

Z tq tradycjll

francuskq

zdecydowanie

zrywa

najnowszy

podrecznik

La litterature comparee

(1967) pi6ra Claude Pichois

i Andre M. Rousseau. Literatura

por6wnawcza

przyjmuje

tu

znaczenie szerokie -

jest to "description

analytique,

compa-

raison methodique

et differentielle,

interpretation

synthetique

des phenomenes litteraires

interlinguistiques

ou inter<:ulturels"

(s. 176). Na tak szeroko zakreslonym

obszarze wyr6iniajq

au-

Zakres i podzial ~ife1'(1turoznawstwapor6wnawczego

,

torzy nast~pujqce

dziedz;i~.

mi~dzynarodowa

wyrniana lite-

rack a (tj. roihe-fcn'my

kontaktow

literackich

i ich uczestnicy),

2. ogolna historia

literatury

(a. literatura

og6lna, tj. wyja'snia-

nie mi~dzynarodowych

zjawisk literackich

przez odwolanie si~

do wspolnej tradycji

literackiej

lub czynnikow pozaliterackich,

b. literatura

swiatowa,

c. filozofia literatury,

tj. teoria litera-

tury w naszym rozumieniu),

3. historia idei, tj. badanie relacyj

mi~dzy literaturq

a ideami filozoficznymi,

moralnymi,

religij-

nymi, politycznymi,

prqdami

uczuciowosci i sztukq, 4. struk-

turalizm literacki

(!), tj. analiza por6wnawcza

utwor6w podob-

nych pod wzgl~dem struktury

lub funkcji, lecz nie polqczonych

bezposrednimi

zwiqzkami

przyczynowymi

(a. tematologia,

b.

morfologia

literacka,

c. estetyka

przekladu).

I tu, jak widac,

uszeregowano

tylko

tradycyjnie

przyj~te

sposoby tematyzacji

badan literackich

w aspekcie mi~dzynarodowyrn,

nie troszczqc

si~ zbytnio

0

logicznq poprawnosc podzialu.

Po dlugim okresie

niech~ci i atakow .,prohlematyka

kompa-

'" ratystycma

podjlilta

zostal.<Lrowniei przez literaturoznawstwo

( adzieckie~.Z$iqzku

R.?-Q.zi.~ki~I:!U"aJaCliaemOKracjT

ltid6':'

w.

ZSRR (gdzie istniala zresztq' znakomita

tradycja

stu-

diow porownawczych

A. N. Wiesiolowskiego, okreSlonych mia-

nem· "srawnitielno-istoriczeski

metod") badania

te wznowiono

poc

tkowo pod naZWq "izuczenije wzaimoswiaziej

twzaimo':'

di

stwij", zaproponowailliprzezLG.NiEmpokojewq.

Nazwa to

~. Jednak nie tylko niewygo~~,!-p!,zez __

t_o-,.~e~_yga .L.trud_na

do

'prz-e1OzenliCna'iiieldore'j~zyki

("badania

wzajemnych

zw£iz-

kow

i

wia1ei'f11TYC1loCIazl~I~Iij,

~~le zarazem niejasna(jaka

jesrrozruca'

rill~dzy':::w.:~ajen1ll-ymizwiClZkam.i"

.a:

w~a,j~mnymi

oddzialywaniElnii"?;

wydaje

si~, ie

wzajemne

oddzialywania

Sq jak~§- odmian~wzajemnych

zWiqzkow) i

mylqca

(moina

mowic np.

0

oddzialywaniu

Szekspira na Puszkina, ale nie

0

ich

oddzialywaniu

wzajemnyrn).

Totei iJ;!£!badacze marksistowscy

_\Vo~_q

m6~_~

"p(}J.:~~C!Wc.~@~_~,?y'

.,histor:Y,czlto",porownaw-

czym badaniu

Hteratur",

jesli nie uzywajq tradycyjnych

okre-

4 POI'.

Wzaimoswiazi i wzaimodiejstwije

nacjonalnych

litieratur.

Matierialy

diskussji

11-15

janwaria

1960g., Moskwa

1961;

"Prze-

glqd Humanistyczny"

1961, nr 5; La litterature

comparee en Europe

Orientale. Conference de Budapest 26-29

octobre1962,

Budapest

1963;Aktuelle Probleme der vergleichenden Literaturforschung,

Ber-

lin 1968; D. DurHHn, Vergleichende Literaturforschung,

Bratislava

1972.

N"

",p,h(; ~

t;);"_~;,;Aj/Q.~

b~1

\-~

r''\1Jx\ ,

\,vvJ\j

Za'<res

i

podzial

meraturoznawstwa

por6

'nawczego

czosci Iiterackiej),

oraz zaleznosci (suvislosti

t

ologi zne dzie-

lqce si

na s oleczn~

Ifferackie

i psychologiczne,5

.' odzial

te budzq

jednak

r6zne

wqtpliwoscr;-oto'

naiwaz-

niejsze

z

nich: wsracrzwUlz1Cow kontaktowycn

znahz'-;'si~

-falC':

...n:...£6znop~mowe,-jak-

np.

zagrarucztia "recepc~=~zYtehi~?~

utyy'or..IJ)J~~(:tCl~e~E.e.ziIlta

tem tej recepcji -'O'aq.z~?'!YWanig

j~.,gQ.na

i~l'_~!:'?!.6r. Zwiqzek gel1~tYCZl))"J~~m~l!s!.,,~X£,

rezulta-

tem kon~1l;.,£zasem

moze bye rezultatem

z.ale~ng§.kLodws"POI="

tl~

zr6dla. Omawiany

po(firar'riIe-uwzg1~dnia

wreSZCle badari,

clzi.s coraz cz~stszych,

w kt6rych

utwory

literackie

konfrontu-

'jemy z sobq w r6znych

celach (zar6wno

idiograficznych,

jak

uog61niajqcY'ch),nie

zajmujqc

1iJ~

w og6le kwestiq istnienia

czy

~ieistnienia

genetyczrtych-z'W:!qzR6w mi~dzy nimi. Mozna z po-

woazeniem

np.

por6wnywat·

Beniows1Ctego' z Don

Juanem

i Onieginem,

jako r6zne odmiany

poematu

dygresyjnego,

nie

; zastanawiajqc

siEL.IJ.ad"~

~

jstni!tia.mi.e~..u.imi_~~~Ig-;:-

• ~~l'lfter'"Chbcoy

nawet byly one widoczne. Innymi slowy: moz-

__~a zaJmowac postawe zwa~

tu t'ypolo,g!.~~~_tl.l.kzewobec'trtwo':

_ .r:

6w~~c;y:ch

w zWiqzkach kontaktowych.

-- ,

.2.:e..~y

0

termi.noIQgf~na-ogol

iri~

niewielkie.. i Sq

nierozstrzygalne;

w pewnym stopriiu jednak

liczq si~ tu argu-

menty

pragmatyczne.

Ot6z"typologia:'

j~st terminell!..-==- by

tak rzec -

semantycznie

przeclqzonym:

OZIla,Gz.a

przeciez za-

r6wnonauk~

0

cha'iaI(teraCh'1UdZkich,'jak

ip~wi~n

rodzaj sys-

-tem.atyz~.cjJ wy;roznia,jetcy"z okreSlonegu zbiurll.PDdzbiury w spo-

sob niecalkowity

i nierOzlqczny przez wskazanie

pewnych znaj-

dUjqcyc1ij!'~ poz'!:i;Qiore

fi.1

kQustrukt6w

lub Qiekt6rych elemen-

t6w zbioru

(typ6w) jako reprezentatywnych,

do kt6rych

inne

elemerity wmniejszej

lub wi~kszej mierze si~ zblizajq.6 Ponadto

w nauce

0

literaturze

przeciwstawia

si~ niekiedy

poj~ciom his-

torycznym

-

poj~cia typologiczne,

jako kategorie

stosowalne

wobec zjawisk

literackich

w bardzo

szerokim

zasi~gu czaso-

przestrzennym

(np. realizm

jako

metoda

tw6rcza

w przeci-

wienstwie

do realizmu

jako prqdu

literackiego

XIX wieku).7

Problematyka

typowosci postaci i sytuacji literackich

powoduje

jeszcze wi~ksze obciqzenie

semantyczne

terminu

i moze pro-

5

Nalezaloby

raczej m6wic

0

zwil:\zkach genetycznych

i stosunkach

typologicznych.

-

Por. tez D. Durisin,

Podstawowe

typy

zwiqzk6w

i zaleznosci

literackich,

"Pami~tnik

Literacki"

1968, z. 3.

6

Por. T. W6jcik,

Zarys

teorii

klasYfikacji,

Warszawa

1965, s. 16I.

7

Par.

np. L. Turek,

Wok6l

problem6w

typologii,

"Studia

Filozo-

ficzne" 1962, nr 2.

8

Ze nie sll to obawy nieuzasadnione

-

swiadcUl m. in. prZYtkt~dY'-'

przytoczone

przez

F. Wollmana,

Typologicnost

w srovnavac

t

e-

niT1ii

vMe

Slavia"

1967, nr 2.

.,

d

9

W

Z

'" unski

Epiczeskoje

tworczestwo

slaunansktch

naro

ow

i

prob'le~~rr;rawnitielnogO

izuczenija

eposa,

Moskwa

1958, s. 6-7.

rr

,

418J

Zakres i podzial UteratuToznawstwa

poroumawezego

;

I

'.,__

d~W

..idualne dziela .utera~.i~~J.C.!t,po

...,.~~~~.~.Qln.e

frag~_en,ty, sklad-

, .1!!.~t~uJ;l-,~~~~

.~~.pe~E~ zespolydziellite

ckicJ::1(twor-

,CZOSc.

pl~ar2;l:l.,

gatuneIt 11t~rackitk}erunek l~b prll .. literacki, li~

: termu~a narodowa oraz szersze i~owanie

lit~t.\.!.r) bqdi po-

s~czego!~~.~ra?m~n!y,

skladniki

Iu!>'~osci

tych

zespo-

. }ow', Zespolyte

mogll bye traktowane

addytywnie'lub'genera-

~iZUJqco,s~atycznie Iub procesualnie.

Ex definitione

wynika,

.:t;~Z~d~~i;tOrOwn~wczt:~t~,.IE~:>~iec.

charakter

co

paJmme] dwuc

;"czTonytemogq

bye zaKresowo row no-

rZ~dn~ (lyowa Heloizar-werIer-=(iwa'dzteta

indywidualne)

l~b

Dlerownorz~dne

(Piesni

Osjana a romantyzm

francuski

i niemiecki -

dzielo indywidualne

i prqdy literackie w dwoch

r6znych literaturach).

]

r.e~.

ba~a.~.."po.r6wna~.s~Y£Q"sj:ap.ow..lli-~~l}ki_m,i~dzy

.~~:~ll~nyml

tu obleli'taml przynaleznymi

do literatur

r6Zno-'

i~zY2~!;1Y~ETu?:

J~~~~~¥i~~~:-h,

lec~:r~fnO"~a~,o~?~Y<;~:~

Sto~u~-

kl te mog~,bycrozpatrywane

w kilku r6znych

asp

e k t a'c h

.i1glianowicie

jako:

..

',_0<.

.

.

•

,

. .1.:.~~o'it t a'k:Ty'interliterackie

~publikacje, przeklady, infor-

/

macje, czyteinictwo);

2:~ ~..:c;:_~~e~,i

~:n.;r.

interliterackie,

,t,L opisowo . ujmowane

podoD!enstwa 1 rozmce w obiektach nalezqcych dor6znych

Ii-

teratur;

, .~: f

i I i a c j e, tj. paraleliZllly uwarunkowane

kontaktami

li-

-ieIa~1iI!TIT:~aryriel{1a~y Ctlumaczenia;wolne

przeidady,

para-

frazy),.!?) zaIeznosci (plagiaty, zapozyczenia -

ideowe

tema-

~yczne, kompozycYfne, stylistyczne,

tekstuaIne,

transfo~macje,

mwers;e, reminiscencje

nieswiadome, impulsy tw6rcze), c) na-

wiqzania (nasiadowania,

stylizacje, aluzje, trawestacje,

kOnty-

nuacje, polemiki, parodie, pastisze), d) Lntemrt;!tacje (recenzje,
analizy itp.);

.

'

_.!.-...!l-~.l!?-.2.L~g

ie interliterackie,

tj. paralelizmy

uwarunko-

wane kontaktailli-'"ie wsp6lnym

pierwowzorem' Iiterackim'

1>...,

a pal

Q

g i.e.._jp..t~.l_i~erackie,

tj. paralelizrriy uwarunko~a-

ne nie kontaktami,

lecz innymi czynnikami (np. podobienstwem

.materialu

tematycznego

zaczerpni~tego z rzeczywistosci poza~

literackiej,

zblizoriq sytuacjq

spoleczno-kulturalnq,

przynaIez-

nosciq tw6rc6w do tego samego typu charakterologicznego

itp.).

Plaszczyzna badawcza kontakt6w i zwiqzk6w filiacyjnych za-

kresiona jest czasem w ten spos6b, ze tworzy calosc sensownq
tylko ze wzgI~du na "nadawc~"

(np. echa Wertera wJiteratu-

rze polskiej) Iub tylko ze wzgl~du na "odbiorc~" :(np. zr6dla

literackie

.flana

Tadeuszar.W

k'airlym. z,wymieniQnych tu iiSpek-

tow mozliwe je~t ujl;Cie identyfikujq~

(z~ierzajqce

do ..

v.,ydo.

bycia zbieznosd)

lub r6znicujqce, .(zlllier.zajqcedowydobycia

r6znic), ujf;cie wylqcznie opisowe (rejestruj'lce) lubopisowo •.wy-
jasnia}<,\ce,przy {:zym·opisowi towarzyszycmoi.ewartoSciowa-

nie (poza aspektem }wntakt6w).

, .

_ Wyroznione tu aspektx t!ig....P9?;Ost~.WLsi~~i~ _~.s!<?s~~I1_

. rozlqcznosci. Tak wi~c-!!£:...J:>E~~kl~<!.

m~ze bY(,!.-~atr'yw.~n'y

~~

puejaw

znajomosci danego utworu

za granicCl w aspek-

de ko~!!ili.t~~-::}iUerIite~.iif::k.ich,

jako zas diielolit~rackie

wy-

wolan.~.'pr~~.oryginaf

-

w aspekcie filiacji interliterackich;

to sa...n:2.:.9-0!lczy

r,§~ji.

Filiacje i homologie zawsze splecio.,

n.e Sq z analogiarni i oddzielenie .ich to jedno z najtrudniejszych,
czasem niewy.kanalnyCh; zadaii badawczych .

_ W postt:pow2!1~ komparatystycznym.

n.~ek:~edy

wiedza

_(J

kon-

_ taIaach .~~~je.sit: ala

nas .boozcem do.~.posZtl~!'\£..~lli9-.!iliacii;

na

og6Ijednali"raZll

.pierwszq

jest

stwierdzenie.· .paralelizmu .

Je~ICz

tego stanowiska

opisowego .przechodzimy

na' opisow~

-wyjasniajqce,

w6wczasparalelizmy

interpretujemy

jako filia-

cje, homologie czy analogie.

z·

kolei WQbec fUiacji i homologii

mbzna zajqc stanowiskotylkoopisowe

lub opisowo-wyjasniar-

jqce; w tym drugimprzypadku.

staramy

Bi~ ustalic przyczyny

czy warunki

ich powstawania. Rezygntljemy:natomiast

zazwy-

czaj z dalszego wyjasniania

rozpoznanych

juz analogii, gdyz

bylby to regressusa.d infinitum.

-...W.,gy.stkie~~~Z<LI1~-.lli...a1,>~Is~j

.uj~1~.~jqsunk6w,mit:-

_pzy obiekJ:~~Ult~ra~~i~

(poza problematykq przeklad6w)~naj-

dujq zastosowanie r6wniez w badaniacQpor6.wnawczychmiesz-·

c~cych

si~ w 6br~bie Iiteratury

narodowej;

gdy wychodzimy

poi<,iruq, .rozszeria si~ tylko zakres obiekt6w badawczych.Nie-

wqtpliwie jednak badania te wtedy stajq.si~ bardziej sk~mpli~
kowane;

~klada si~ na to odmiennosctworzywa

j~zykowego,

roznice\Y tradycji

isytuacji

lit~rac1<:i~L~.

kulturalne1. Yl.ktorej

znajdujq ~if; porowl1ywane utwory lub ich z~~poiy,-cz~s.t~"obe_c-
IlQ£C._<;~y'nnikapoSredniczqceg()(przeJd~dy) w k6i1.taktach

c.zy-

,ttllniczy~h'i fiiiacJach:'siild'tez

zjawiska analogiczn~

pod

wzgl~-

dem opisowym spelniac mogq

W

·kontekstach r6znych literat~r

odmienne funkcje.

Najszersze uog6Inienia b~dqce rezultatami

hadan por6wnaw,.

czych w aspekcie

c

paralelizm6w

i analogii stajq sif; poj~ciami

system.atycznymi i twierdzeniami

og6lnymi wiedzy 0 literatu-

rze, a wif;CCZf;sciqskladowq teorii literatury.

Przy szerokim r

.y!..

res ich

wmez s

t

,"wyieciU opi:;owxm lub opisowQ.::lU·

procesuaInym

literattiij"r6~noj~~

ratura

wieIoj~zyczna-je

," 'o-narodu,

p. literatura

szwajcar-

ska;

wielonarodowa

literatu

.

go j~zyka, np. literatura

anglo-amerykanska;

wieIoj~zyezna i wielonarodowa

literatura

jednego panstwa,

np. literatura

radziecka;

literatura

grupy j~_

zykowej, np. literatura

slowianska;

literatura

regionukulturo-

wego, np. literatura

srodkowoeuropejska;

literatura

kr~gu kul-

turowego,

np. literatura

etiropejska;

literatura

powszechna).

Zadania

jednak

(opisowo-wyjasniajqce

i wartosciujqce)

takiej

syntezy Sq szersze nii zadania komparatystyki

literackiej

sen-

su. strtcto, tj. badan

s t

0

sun

k 6 w

mi~dzy obiektami

przy-

naIeznymi

do r6znych

literatur.

Oczywiscie, w praktyce

np.

studium por6wnawcze

romantyzmu

w r6znych literaturach

Eu-

ropy przygotowuje

syntez~ historycznq

tego prqdu w literl:itu-

rze europejskiej,

i na odwr6t

-

synteza

taka

musi

miesclc

w sobie takze

obserwacje

por6wnawcze.

Synteza

obejmujqca

kilka literatur

moze stac si~ elementem badan komparatystycz-

nych szerszego zasi~gu (np. synteza romantyzmu

slowianskie-

go w badaniach

komparatystycznych

nad romantyzmem

euro-

pejskim).

Nie trzeba

chyba dodawac, ze perspektywa

kompa-

ratystyczna

jest r6wniez

niezb~dnym

aspektem

calosciowych

badan nad poszczeg6Inym dzielem literackim,

tw6rczosciq

pi-

sarza

czy literaturq

narodowq.W

niekt6rych

pracach

(np.

W. Kubackiego) perspektywa

ta jest rozbudowana

tak, ze znaj-

d~

si~ one juz na pograniczu

badan nad danq literaturq

na=

\

rO~OWqi komparatystyki

literackiej .

.\

Do lite'Olu'Oznawsl!Y$- "oro.'W.

nawczeg

o

~cza

si~ rL.w.

n.iez

czaseM nast~pujqce

dziedziny badan:

1. mi~dzynarodowe

per-

~~E!...~2!!~.a..k!y liter~~l

·2'-' zagramczna

te

m1

.ryK-a-'ULiJlwo-

l.r.act!. <:l.!i.n,~Jiterah,~F.Y-

Di;l[Q<:lgwej

(l'etranger

tel qu'on Ie voit),

i ~.

~i~~aI.<2d:0.w.e

zW~ki.Jiteratury

Li!LI1]'1Tli-~zied&!2-~qli

i kul.turt

(f~I0:l?~1.q,.QoktE:Y!!~ll1i

spolecznymi, sztuKl:}l PrzynaIez-

/ nose tych zakres6w problemowycn-~ystyki

literac-

kiej jest

0

tyle sporna, ze jeden z ich ezlon6w. (przy kontak-

tach personalnych

-

nawet oba czlony) odnosi si~ do obiekt6w

badawczych

znajdujqcych

si~ poza plaszczyznq

literatury.

!!~:w~~~~

-PQ~~~'poz~al~jq

wysnuc wrU.o~ki dotyczqce

". -Ee16wbadan

por6~nawczych:.L

dQst~",one..wiedzy

fakto-:

~:.:.r!.:j

o_dzi~t~~!0C':!~!~y literackiej wplaszczyinie

mi-:dzy--:-

narodowej, 2..._~Yl!!§[e-mail]

cz~Scj.gem:!~U2.osu:zeg61n)lCh

lItW.~

row,i proces 'przeinian his!.i:i.ryc~!1Qliterackich,3 POZW.alaj'l.dQ~
strzec cechy swoiste dziel literackich

lul?

ichzpspo16w .•.

o.kl:e.ilic

_~n..lliiQryWxUi!fi.oscTluh 'wt6i-il

q

ffici,

z~~!~t§,~~

jch

_9.c:l":

dzialywania,

a przez to ulatwiaja. ich zasadne wartosciowanie,

4-:lljiiwm--a.me1

kornentujqc

sWi~.do~~ ..~~~i1LZ{1..Iil~

'ymc,#iwLa-"

}a. wlasci~

int~rpre"tacj~ ·s~nsuamilizowanych_c:l.zi...e.l

]iterackich,

15..:....

pozwalajq

WYKonsti~owac w oparciu o:rnat~ri~l empiryczny

_~"JE!.ra§tii?ojfjcio~~ i. t\vierdzenia

teorii liter<\t\.lry, .6. I?r:z:ygo,,:,

towujq

syntez~ historycznq

literatur

r6znoj~zycznych i r6zno-

narodowych.

---

-;fak-~dzie,

tak i w nauce

0

literaturze

istniejq przyplywy

i odplywy zainteresowan

badawczych,

mody i tabu naukowe,

przy czym nieraz zmiana terminu

(motyw -

topos) wystarczy

de rehabilitacji

problemu.

Zalecac tego, co zgodne z koniunk-

tura. badawczq (np. badania topos6w czy analogii), nie trzeba;

warto natomiast

podkreslic,

ze wobec r6znych luk w wiedzy

o kontaktach

literackich

Polski z zagranica. nie ma powodu,

bysmy si~ zrazali zniech~ceniem, kt6re na Zachodzie wywolala
inflacja studi6w tego rodzaju, a naduzycia wplywologiinie

po-

winny

nam przyslonie

poi;ytk6w,;jakie

wyjaSniajqcej

historii

literatury

przynoszq nalei;ycie prowadzone badania filiacji i ho-

mologii literackich.

10

.

10

Niekt6re z problero6w poruszonych w tyro artykule (ro. in. po-

j~cie literatury narodowej, wplywy, zaleznooci i zbieznosci literac-
kie) oSwietlajll Actes du IVe Congres International

de Litterature

Comparee, FribQurg 1964,ogloszone

VI

r. 1966.

/'