Metody pracy kuratora sądowego

Wstęp
1. Społeczny kontekst funkcjonowania kurateli sądowej

1.1. Geneza i stan obecny kurateli sądowej

2. Probacja jako systemowa podstawa oddziaływania kuratorskiego
3. Wybrane metody pracy kuratorów sądowych

3.1. Kontrakt kuratorski i możliwości wykorzystania metody socjoterapii
3.2.

Casework jako element oddziaływań wspierających proces usamodzielniania społecznego

Bibliografia

3

Wstęp

Problematyka ludzkich zachowań nieakceptowanych społecznie była przedmiotem
zainteresowania społecznego od zarania dziejów. W toku rozwoju cywilizacyjne-
go zmieniały się sposoby i systemy traktowania sprawców naruszeń norm społecz-
nych, wypracowano wiele nowych kierunków pracy z nimi.

Dzisiejszy system wpływania na ludzi łamiących normy społeczne i prawne jest wy-
tworem wielopokoleniowych doświadczeń i odpowiada normom nowoczesnego
świata. Ewolucja w zakresie metod traktowania naruszycieli norm społecznych pozo-
staje procesem złożonym i dotychczas przyniosła szereg kluczowych, istotnych także
obecnie, systemów oddziaływania korekcyjnego. Głównie zwracamy uwagę na sys-
tem jurydyczny, zwany retrybutywnym, system opiekuńczo-resocjalizacyjny (mający
zastosowanie wobec nieletnich) i system sprawiedliwości naprawczej, na który chce-
my zwrócić szczególną uwagę ze względu na wyraźne walory praktyczne.

Niniejszy materiał szkoleniowy zawiera m.in. opis istotnych problemów społecz-
nych, systemowo wpływających na zachowania ludzkie.

Efektywne poznanie metod pracy kuratorów sądowych wymaga posiadania szero-
kiej wiedzy wprowadzającej. Przede wszystkim chodzi tu o kompetencje w zakresie
takich obszarów problemowych, jak: uzależnienia, ekskluzja społeczna, przemoc,
dysfunkcje systemów rodzinnych. Niektóre z zagadnień pojawiają się w prezento-
wanym materiale (np. prezentacja dotycząca ekskluzji), ale wymiar czasowy reali-
zacji przedmiotu nakazuje, aby rekomendować odbiorcom dużą aktywność własną
(samokształceniową).

Przedstawiany podręcznik składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiono
społeczny kontekst działania służb kuratorskich i pokazano genezę ich funkcjono-
wania oraz opisano aktualny stan prawny. Część druga zwiera analizę problema-
tyki probacji, a trzecia wskazuje na możliwe do zastosowania metody oddziaływań
wspierających i korekcyjnych kuratorów.

Podręcznik bazuje na stanie prawnym z września 2009 roku.

4

1. Społeczny kontekst funkcjonowania

kurateli sądowej

Problematyka przestępczości zajmuje poczesne miejsce w dyskusjach nad jakością
współczesnego życia. Opinia społeczna jest żywo zainteresowana skutecznością or-
ganów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Bulwersują doniesienia medialne doty-
czące zachowań sprawców — często brutalnych i niemających uzasadnienia. For-
mułowane są oczekiwania zaostrzenia kar, ale też zwrócenia większej uwagi na sy-
tuację ofiar negatywnych zdarzeń.

W analizach o charakterze naukowym należy zwracać uwagę na rzetelność wy-
powiedzi i raczej unikać kontekstu publicystycznego. Zdajemy sobie sprawę, że
dla osób niemających na co dzień kontaktu z wymiarem sprawiedliwości, pewne
aspekty funkcjonowania policji, sądów czy więziennictwa mogą pozostać niezro-
zumiałe. Tak dzieje się np. w przypadkach jednostronnych doniesień dotyczących
przebiegu procesów sądowych czy prawa do obrony ofiary gwałtownego przestęp-
stwa. Problem potęguje często styl przekazywania takich informacji — emocjonal-
ny, zawierający zwroty potoczne czy formułowanie życzeń bez analizy możliwości
ich realizacji.

Podejmując temat pracy kuratorów sądowych, należy pamiętać, że współczesne
usytuowanie ich roli zawodowej oznacza, że mogą być traktowani jako element
omawianego systemu wymiaru sprawiedliwości.

Zrozumienie społecznej roli kuratora we współczesnym systemie społeczno-praw-
nym wymaga zwrócenia uwagi na następujące stwierdzenia:
— przestępstwo jest faktem społecznym mającym swojego wykonawcę (sprawcę),

ale też ofiarę i kontekst społeczny, czyli między sprawcą i ofiarą musi dojść do
specyficznej interakcji,

— sprawca przestępstwa (wykonawca działań naruszających normę) jest elemen-

tem struktury społecznej, czyli wcześniej podlegał m.in. procesowi socjalizacji,

— nie wszystkie zachowania ludzkie mające niską akceptację społeczną są kodyfi-

kowane prawnie jako przestępstwa (jest tak np. w szeroko rozumianym proble-
mie zachowań przemocowych),

— tzw. średni poziom wiedzy społeczeństwa na temat prawa jest w Polsce niski,

często wyrażane są poglądy życzeniowe, niemające oparcia w analizach nauko-
wych, oderwane od obowiązującego stanu prawnego (np. problem traktowania
nieletnich sprawców czynów zabronionych — zob. Wach, 2009),

— nie ma uzasadnienia oczekiwanie, że wszyscy sprawcy przestępstw wykażą taki

poziom wychowalności (rozumianej jako gotowość do pozytywnego reagowa-
nia na podejmowane oddziaływania wychowawcze i resocjalizacyjne), że zmie-
nią swoje zachowania i zaprzestaną naruszania norm (problem szerzej omawia-
ny w wielu opracowaniach z zakresu kryminologii — zob. np.: Hołyst, 1986),

— każde społeczeństwo generuje zestaw zachowań nieakceptowanych, a część

z tych zachowań zostaje zabroniona prawem.

Występowanie zjawiska przestępczości przyniosło inicjację dyskusji także na te-
mat wydolności zakładowych form resocjalizacji sprawców. Kondycja więziennic-
twa polskiego nie jest optymalna i z pewnością pozostaje w tym obszarze wiele
do zrobienia. Zwracamy uwagę, że praktycznie wszystkie państwa utrzymują sys-

5

tem zakładów karnych i bynajmniej nie opowiadamy się za ich likwidacją. Nale-
ży podkreślić, że niektóre typy zachowań przestępnych są tak groźne dla porząd-
ku społecznego, że należy optować za czasową przynajmniej eliminacją ich spraw-
ców. W tym miejscu trzeba przywołać dyskusję między abolicjonistami i retencjo-
nistami — naturalnie chodzi o problematykę kary śmierci. Ta forma traktowania
sprawców do dziś wzbudza wiele kontrowersji, ale w krajach Unii Europejskiej nie
jest możliwe zarówno jej orzekanie, jak i wykonywanie. Polska spełniła tę nor-
mę stowarzyszeniową i w Ustawie z dnia 6 czerwca z 1997 roku — Kodeks karny
(DzU z 1997 r. nr 88, poz. 553 z późn. zm.) wprowadzono znaczące zmiany, doty-
czące tego obszaru.

Niektóre czyny zabronione powinny być traktowane z całą surowością prawa, a ich
sprawcy izolowani. Jednak należy też pamiętać, że jeśli sprawca odbędzie karę (zre-
alizuje się wyrok pozbawienia wolności), to po opuszczeniu miejsca izolacji wróci
do społeczeństwa. Jakim człowiekiem wtedy będzie? To pytanie dobrze pokazuje
kierunek poszukiwań efektywnych metod kształtowania postaw ludzi łamiących
normy. Stanowi ono podstawę do projektowania oddziaływań resocjalizacyjnych.
Miejsce kuratora, jako osoby wspierającej proces zmian postaw u sprawców prze-
stępstw, jest jak najbardziej warte podkreślenia. Należy wszak pamiętać, że nie jest
możliwe izolowanie wszystkich sprawców zachowań łamiących normy społeczne.

Kondycja wymiaru sprawiedliwości jest ściśle związana z jakością funkcjonowa-
nia państwa, co z kolei wynika z warunków społecznych, ekonomicznych, politycz-
nych. Należy także wspomnieć o znaczeniu obywatelskiego poczucia przynależ-
ności do struktury społecznej. Sprawa ta w Polsce nie jest w naszym przekonaniu
dość mocno podkreślana, ale częściowym przynajmniej wytłumaczeniem jest skok
ustrojowy dokonany po 1989 roku. Niemniej jednak kwestia wychowania oby-
watelskiego, rozumianego jako kształtowanie postaw prospołecznych, uznającego
wartości współczesnego świata i bazującego na kulturowym dziedzictwie Europy,
jest ważna — szczególnie dla pedagogów.

Wymiar sprawiedliwości przechodzi zmiany i część tych modyfikacji dotyczy tak-
że funkcjonowania służby kuratorskiej. Obowiązujące regulacje prawne, szczegól-
nie Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (DzU z 2001 r. nr 98,
poz. 1071), tworzą możliwości rozwijania efektywnych form wpływania na zacho-
wania ludzkie. Uznano, że warto inwestować w tworzenie takich form oddziały-
wań socjalizacyjnych, które podtrzymują więź między sprawcami zachowań a spo-
łeczeństwem, umożliwiają naprawienie szkód i nakłaniają ich do pozytywnej spo-
łecznie, krytycznej refleksji na swój temat.

Należy z całą mocą stwierdzić, że aktualny system działania służby kuratorskiej
nie jest optymalny. Osłabia go choćby problem nadmiernego obciążenia kuratorów
i zbytnia biurokratyzacja. Jednak jest to system, który daje podstawę do wprowa-
dzania korzystnych zmian, stąd warto się na nim skupić.

Osiągnięcie dzisiejszego stanu w zakresie usytuowania zawodowego kuratorów są-
dowych dokonywało się na drodze wieloletnich doświadczeń i częściowy opis tego
procesu znajdzie się w następnej części opracowania.

1.1. Geneza i stan obecny kurateli sądowej

Funkcjonowanie kurateli sądowej ma długą historię. Początki tej instytucji, w zna-
czeniu nadzoru/dozoru nad sprawcą przestępstwa, przypadają na połowę XIX wie-

6

ku. Jest to związane z systemem probacji (która zostanie omówiona w dalszej czę-
ści materiału). W Anglii zawieszano karę pozbawienia wolności, stosując prawo
Common Law, które wykształciło kilka odmian procedury sądowej. Pozostawianie
sprawcy na wolności wymagało kontroli nad nim, co doprowadziło do powołania
instytucji kuratora. Znaczenie doświadczeń angielskich jest duże, ale za pierwszego
kuratora uważa się Amerykanina Johna Augustusa (Veillard-Cybulsky, 1968: 146).

John Augustus był szewcem, do roku 1829 mieszkał w Bostonie. Jako aktywny
członek Waszyngtońskiego Towarzystwa Całkowitej Abstynencji propagował ideę
rehabilitacji społecznej alkoholików. Praca w organizacji spowodowała, że zaczął
interesować się wymiarem sprawiedliwości. Dostrzegł, że osoby uzależnione od
alkoholu, które pochodziły z rodzin biednych, były często umieszczane w więzie-
niach. W roku 1841 wpłacił kaucję i poręczył za skazywanego na karę. Po krót-
kim czasie nastąpiła w zachowaniach podopiecznego zmiana (Augustus autentycz-
nie pracował z nim „wychowawczo”), co skłoniło sąd do powtórzenia podobnych
doświadczeń. Tak zaczęła się trwająca kilkanaście lat kariera Augustusa jako kura-
tora. Wybierał on sprawców „pierwszorazowych”, ręczył za tych, którzy byli chętni
naprawić wyrządzone przez siebie szkody.

Augustus zwrócił uwagę na znaczenie pomocy dla dzieci. W 1843 roku zaopieko-
wał się grupą dzieci oskarżanych o kradzieże. Efekty wychowawcze, jakie uzyski-
wał, były bardzo dobre — nie dochodziło do powtórzenia zachowań negatywnych.
Do 1858 roku Augustus poręczył za ponad 1900 osób, uważa się, że tylko kilka
przypadków było prowadzonych nieskutecznie, co skończyło się złamaniem prawa
(Marzec-Holka, 1944: 133).

Działalność m.in. J. Augustusa doprowadziła do powstania tzw. systemu angiel-
sko-amerykańskiego w kurateli. W roku 1898 powołano w Chicago pierwszy sąd
dla nieletnich (pierwszy taki organ europejski powstał w Anglii siedem lat później,
w Polsce w 1919 roku). Kurator w modelu angielskim był i jest pracownikiem so-
cjalnym, pozostaje w dużej niezależności od sądów.

Funkcjonowanie kurateli sądowej było w oczywisty sposób związane z systemem
wymiaru sprawiedliwości. Ciekawe są doświadczenia europejskie. Belgia i Fran-
cja w 1912 roku powołały sądy dla nieletnich oraz system kurateli, zwany liberte
surveille. Chodziło o system wolności dozorowanej, czyli także dzisiejsze rozumie-
nie funkcji kuratorskiej. Francja powoływała tylko kuratorów społecznych, Bel-
gia przewidziała także potrzebę funkcjonowania osób zawodowo pracujących w tej
roli. Ostatecznie w obu wymienionych krajach funkcjonował system mieszany, za-
wodowo-społeczny (realizowany obecnie także w Polsce). Oddziaływania kura-
torskie realizowane w systemie belgijsko-francuskim koncentrują się na diagno-
zie, wychowaniu i profilaktyce. Uzyskiwane wysokie efekty w pracy resocjalizacyj-
nej pozwoliły kuratorom osiągnąć wysoki poziom współpracy z sądami (Stępniak,
2002: 25 i nast.).

U podstaw polskiej kurateli sądowej leżą doświadczenia obu wymienionych sys-
temów (Kalinowski, 1984: 16). Polska długo nie posiadała oddzielnych przepi-
sów prawa nieletnich. Łatwo to wyjaśnić, przywołując negatywny wpływ zaborów.
W różnych częściach kraju korzystano z prawa stanowionego przez zaborców. Jed-
nak nie byliśmy całkowicie pozbawieni doświadczeń związanych z opieką nad ska-
zanymi, wystarczy przypomnieć rolę „Patronatu”, czyli Towarzystwa Opieki nad
Zwolnionymi z Więzień. Po odzyskaniu niepodległości pojawiła się konieczność
określenia systemu traktowania nieletnich. Już w 1919 roku Naczelnik Państwa
podpisał Dekret z dnia 7 lutego 1919 roku w przedmiocie utworzenia sądów dla
nieletnich (Dz.Pr.PP.1919.14.171). Akty wykonawcze przewidywały powoływanie
opiekunów sądowych. W 1929 roku powołano z nazwy instytucję kuratorów są-
dowych (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1929 roku

7

w sprawie przekształcenia instytucji opiekunów sądowych na kuratorów dla nie-
letnich przy sądach grodzkich i przy sądach dla nieletnich — DzU z 1929 r. nr 47,
poz. 387). Od 1935 roku działał system kurateli społecznej. W obszarze kurateli
rodzinnej stan prawny określony w 1935 roku trwał do roku 1951, kiedy to ukaza-
ło się Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 marca 1951 roku o ku-
ratorach sądowych dla nieletnich (DzU z 1951 r. nr 25, poz. 188). W 1956 roku po-
wołano inspektorów społecznych przy sądach powiatowych.

Przyjęte w 1951 roku rozporządzenie nie zmieniało modelu kurateli, nadal po-
zostawała ona „społeczna”. Stan ten zmieniło rozporządzenie z 1959 roku, gdzie
przewidziano możliwość powoływania kuratorów zawodowych. Na podkreślenie
zasługuje Regulacja z 1973 roku (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
3 maja 1973 r. w sprawie kuratorów nieletnich — DzU z 1973 r. nr 18, poz. 107).
Kurator był tu określany jako organ pomocniczy sądu — zarówno w sprawach nie-
letnich, jak i w sprawach opiekuńczych nad małoletnimi. Ta nowa regulacja wpro-
wadzała model kurateli zawodowej i wskazywała na wymogi, które musieli speł-
niać kuratorzy. Utrzymano też dotychczasową funkcję kuratora społecznego. Ku-
ratorzy zawodowi byli pracownikami sądów powszechnych. Przed objęciem obo-
wiązków składali przyrzeczenie, a ich praca podlegała ocenie.

Obok systemu kurateli nad nieletnimi funkcjonuje też system kurateli dla doro-
słych, oparty na prawie karnym.

Kuratela dla dorosłych ma nieco krótsze tradycje w porównaniu z systemem dla
nieletnich. Kodeks karny z 1932 roku przewidywał możliwość stosowania dozo-
ru ochronnego w razie warunkowego zawieszania wykonywania kary. Taki dozór
ochronny miał mieć charakter społeczny. Po wojnie określono szczegółowe zasady
dozorowania sprawców, którym zawieszono kary (Ustawa z dnia 29 maja 1957 roku
o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności — DzU
z 1957 r. nr 31, poz. 134). Kuratorów sądowych do sprawowania dozoru ochron-
nego nad osobami, którym zawieszono wykonywanie kary pozbawienia wolności,
powołano w 1961 roku. Kuratelę zawodową dla dorosłych wprowadzono regulacją
z 1965 roku (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 1965 roku
w sprawie dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie kary pozbawienia
wolności warunkowo zawieszono, oraz w sprawie nadzoru nad osobami warunko-
wo zwolnionymi — DzU z 1965 r. nr 12, poz. 80). Na zaznaczenie zasługuje też re-
gulacja z 1972 roku (Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 października
1972 roku dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji i metod pracy kura-
torów zawodowych — DzUrz MS nr 5.37).

Kolejne przyjmowane regulacje dotyczyły roli i znaczenia kuratorów, jednak obec-
nie skupimy się na całościowym dokumencie regulującym ich pracę. Należy zazna-
czyć, że zmiany ustrojowe dokonane po 1989 roku w oczywisty sposób wpłynęły
na dzisiejszy kształt funkcjonowania systemu kuratorskiego.

W 2001 Sejm RP przyjął Ustawę z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądo-
wych (DzU z 2001 r. nr 98, poz. 1071)

1

, która weszła w życie 1 stycznia 2002 roku.

Szczegółowo określono w niej formę i zakres działania kurateli sądowej oraz przy-
jęto akty wykonawcze.

Ustawa nadała kurateli kształt służby społecznej działającej profesjonalnie, pod-
kreśliła znaczenie samorządu. Zespoły Kuratorskiej Służby Sądowej, powstałe przy
sądach rejonowych, stały się podstawą organizacyjną nowej jakościowo struktury.
Mogły działać zespoły wyłącznie zawodowe, ale przewidziano także możliwość
powoływania zespołów mieszanych — zawodowo-społecznych. Podkreślono zna-
czenie zapobiegania patologiom społecznym. Określono, że kuratorzy sądowi wy-
konujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych, a wykonują-

1

Zob. też: Rozporządzenie

Ministra Sprawiedliwości

z dnia 12 czerwca

2003 roku w sprawie

szczegółowego sposobu

wykonywania uprawnień

i obowiązków kuratorów

sądowych (DzU z 2003 r.

nr 69, poz. 618).

8

cy orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich, są kuratorami rodzinnymi. Do-
konano tym samym wyraźnego rozróżnienia na:
— pion kurateli dla dorosłych,
— pion kurateli rodzinnej i nieletnich.

Oba piony mają takie same zasady powoływania, uprawnienia, odpowiedzialność.
Różnice zdefiniowano w obszarze wykonywanej pracy. W przyjętym modelu zawo-
dowo-społecznym dominująca jest rola kuratora zawodowego. Stał się on koordy-
natorem działań grup kuratorów społecznych. Wymogi stawiane przed kuratora-
mi spowodowały konieczność określenia wysokich wymogów merytorycznych dla
kandydatów do pracy.

Należy wskazać, że przyjęcie omawianej ustawy było wyrazem swoistego kompro-
misu, jaki osiągnięto, realizując postulaty środowisk naukowych, sądowych, ale też
uwzględniając możliwości państwa.

W aktualnym systemie można wyróżnić następujące formy kurateli:
— kuratelę kontrolną — oddziaływania koncentrują się na egzekwowaniu i kon-

troli zachowań podopiecznego, stosuje się wzmocnienia w rodzaju zagrożenia
karą; jest to najczęściej realizowany typ oddziaływań,

— kuratelę indywidualnego przypadku (casework) — stymuluje się podopiecznych

do aktywności związanej z poszukiwaniem konstruktywnego zajęcia: nauki, pra-
cy, wzmacniając ich odpowiednio; kurator staje się osobą wspierającą i motywu-
jącą; warunkiem powodzenia jest m.in. czas dostępny kuratorowi dla konkretne-
go przypadku, co powoduje, że obecnie nie jest to, niestety, forma efektywna;

— kuratelę aktywizującą — kurator organizuje system oddziaływań wychowaw-

czych, szeroko współpracując z otoczeniem;

— kuratelę wychowującą — stanowi ona swoiste połączenie kurateli indywidual-

nego przypadku i kurateli aktywizującej.

Analizując obecny stan kurateli sądowej, dochodzi się do wniosku, że podstawy
systemowe jej działania zasługują na miano nowoczesnych. Jednak warto pamię-
tać, że faktyczna realizacja oddziaływań w środowisku natrafia na szereg istotnych
przeszkód. Od przyjęcia ustawy minęło kilka lat i warunki społeczne zmieniły się.
Niestety, obciążenie kuratorów pracą jest duże — jest to związane głównie z liczbą
prowadzonych przypadków. Wymusza to stosowanie modelu kontrolnego i — nie-
stety — ogranicza efektywność, szczególnie w przypadku kurateli rodzinnej.

9

2. Probacja jako systemowa podstawa

oddziaływania kuratorskiego

2

Instytucja probacji powstała na gruncie praktyki sądów amerykańskich oraz angiel-
skich. Probation oznacza poddanie próbie. Pozytywne doświadczenia stosowania
probacji doprowadziły do jej prawnego uregulowania na przełomie XIX i XX wie-
ku. Szkoła klasyczna, która panowała w Europie, uważała karę za konieczność, są-
dząc jednocześnie, że kara jest warunkiem realizacji idei sprawiedliwości społecz-
nej. Inna była natomiast praktyka anglosaska, która charakteryzowała się dość du-
żym utylitaryzmem, zwłaszcza pod znacznym wpływem filozofii Jeremy’ego Ben-
thama. Na tej właśnie podstawie ukształtowała się probacja jako warunkowe za-
niechanie orzekania kary w celu poddania sprawcy przestępstwa próbie oraz do-
zorowi kuratora.

W klasycznym ujęciu probacja obejmuje:
— uznanie sprawcy za winnego popełnienia przestępstwa,
— zawieszenie wykonania orzeczenia o karze,
— nałożenie na sprawcę obowiązków w okresie próby,
— poddanie go dozorowi kuratora.

U podstaw idei probacji tkwi przekonanie, że proces resocjalizacji można realizo-
wać bez pozbawiania osoby wolności, zwłaszcza wtedy, gdy chodzi o takich spraw-
ców, których warunki osobiste, a także dotychczasowe życie, pozwalają na okre-
ślenie pozytywnej prognozy korekcyjnej. Podstawą współczesnej probacji jest

do-

zór kuratorski

, który w warunkach krajowych jest sprawowany przez kuratorów

społecznych i zawodowych. Ich zadaniem jest dozorowanie bądź nadzorowanie
(w przypadku nieletnich) przez udzielanie pomocy podopiecznemu oraz stosowa-
nie różnych oddziaływań wychowawczych. Potwierdzoną empirycznie cechą pro-
bacji jest duża efektywność.

Probacja jest środkiem resocjalizacji, wykorzystuje oddziaływania społeczne. Za-
kłada się, że sprawca naruszenia normy prawnej nauczy się żyć w społeczeństwie,
a nie w środowisku sztucznym, jakim niewątpliwie jest zakład karny. Istotne jest
łączenie probacji, jako środka resocjalizacji, z aktywnością społeczną.

Probacji nie należy traktować jako zastępującej karę. A Bałandynowicz stwierdza,
że jest ona (probacja) samoistną, odrębną karą opartą na substracie ograniczo-
nej wolności bądź wolności dozorowanej (Zapobieganie i zwalczanie przestępczości
w Polsce…, 2004: 79; zob. też: Bałandynowicz, 2006).

W literaturze problemowej spotykana jest następująca klasyfikacja znaczeniowa
tego terminu:
—

według kryterium formalno-prawnego

probacja jest wstrzymaniem wykonania wy-

roku przez sąd; sprawca pozostaje wówczas w społeczeństwie pod dozorem
kuratora na czas określony przez sąd; jeżeli osoba dozorowana zaangażuje się
w cokolwiek, co jest przez sąd zakazane, dozór kuratora może być odwołany
i sprawcę skazuje się na karę za popełniony czyn; tę koncepcję probacji przyjęło
środowisko prawnicze;

—

według statusu podopiecznego

— w tym kryterium probacja odzwierciedla sta-

tus przestępcy skazanego na probację; wolność takiej osoby zostaje częściowo

2

Opracowano na podsta-

wie: Marek, 1992; Ma-

rek, 2006; Marek, 1994;

Urban, Stanik, 2007; Ba-

łandynowicz, 2006.

10

ograniczona, ale jej status pozostaje lepszy niż innych przestępców; osoby takie
mogą pracować, utrzymywać rodzinę, naprawić wyrządzone szkody i uniknąć
kary pozbawienia wolności.

Wyróżniamy następujące kategorie środków probacyjnych realizowanych w sto-
sunku do osób dorosłych:
— warunkowe, przedterminowe zwolnienie z zakładu karnego,
— warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności,
— warunkowe umorzenie postępowania karnego,
— warunkowe zwolnienie z zakładu leczniczego,
— skierowanie na leczenie ambulatoryjne,
— oddanie pod nadzór na wniosek skazanego.

Probacja w stosunku do osób nieletnich realizowana jest przez następujące insty-
tucje prawne:
— nadzór nad nieletnim sprawcą czynu karalnego,
— umieszczenie w ośrodku kuratorskim,
— nadzór nad nieletnim umieszczonym na czas określony poza zakładem poprawczym,
— nadzór nad nieletnim warunkowo zwolnionym z zakładu poprawczego,
— nadzór kuratora nad małoletnim przy ograniczeniu władzy rodzicielskiej,
— nadzór kuratora w sprawach o obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu osób.

Idea probacji ściśle wiąże się z modelem sprawiedliwości naprawczej. Oddziaływa-
nie na sprawców naruszeń norm społecznych nie musi koncentrować się na ich bez-
względnym karaniu (choć należy pamiętać, że brak pozytywnej reakcji sprawcy na
ofertę resocjalizacyjną powoduje ukaranie).

11

3. Wybrane metody pracy

kuratorów sądowych

Efektywność działania kuratora zależy od szeregu czynników związanych z: kul-
turą organizacji jego pracy (podstawy prawne, organizacja wykonawcza, skala biu-
rokratyzacji), przygotowaniem merytorycznym (wiedza na temat obszarów proble-
mowych) oraz możliwością budowania systemu oparcia społecznego. Należy wy-
raźnie wskazać, że kurator nie może być skuteczny, jeśli jego działania nie będą
„przedłużane” przez np. rodziny podopiecznych nieletnich. Oddziaływania kura-
tora muszą mieć oparcie w pozostałych służbach społecznych i wszelkie zakłócenia
systemowe natychmiast zostaną przełożone na niskie efekty pracy — w tym na za-
negowanie oddziaływań przez nadzorowanych/dozorowanych i np. powrót do za-
chowań pozaprawnych.

Prezentujemy wybrane charakterystyczne metody pracy kuratorów, choć jednocze-
śnie zaznaczamy, że pełne przygotowanie do pracy w tym zawodzie wymaga po-
znania znacznie szerszego katalogu metod oddziaływania.

3.1. Kontrakt kuratorski i możliwości wykorzystania

metody socjoterapii

Fakt, że służby kuratorskie działają w ramach systemu wymiaru sprawiedliwości,
oznacza, że realizują specyficzne rodzaje oddziaływań zmierzających do poprawy
poziomu bezpieczeństwa i przeciwdziałania recydywie, ale ich aktywność polega
także na realizowaniu idei probacji. Kurator jest uosobieniem szansy, jaką pod-
opieczny/skazany dostaje od systemu państwa. Jeśli szansę wykorzysta pozytyw-
nie, uniknie kary. Idea probacji wyznacza ramy działania kuratora, rzutuje na do-
bór metod oddziaływań. W kurateli karnej, gdzie sprawuje się dozory nad osobami
skazanymi prawomocnymi wyrokami sądów, ale którym kary zawieszono (także
nad osobami przedterminowo, warunkowo zwolnionymi z zakładów karnych), ku-
rator ma wyraźne miejsce systemowe. Wspiera aktywność podopiecznych, wskazu-
je im kierunki rozwoju, ale także udziela informacji, jak są oceniani. Nieodzowny
czynnik kontroli, jaki przy okazji sprawowania dozoru występuje, jest powszechnie
akceptowany przez społeczeństwo. Wszak wobec osób poddanych dozorowi obo-
wiązuje zasada ograniczonego zaufania i uważa się, że muszą one udowodnić, że
danie im szansy było uzasadnione.

W kurateli rodzinnej (dla nieletnich), gdzie nadzory orzeka się w wyniku zaburzo-
nych funkcji opiekuńczych, kurator ma znacznie szersze niż poprzednio opisano
pole działania. Funkcjonuje na podstawie decyzji sądu rodzinnego, wydawanej,
gdy wynik diagnozy wydolności systemu danej rodziny był negatywny. Wypełnia-
ne przez rodziców funkcje opiekuńcze musiały być na tyle źle ocenione, że zdecy-
dowano się na ingerencję w poziom opieki.

12

Kurator rodzinny podejmuje działania mające z jednej strony na celu pobudzenie
rodziców do optymalizacji swojej aktywności wychowawczej, a z drugiej strony od-
działuje także na nieletniego, często wykazującego poważne oznaki demoralizacji.

Rekomendacja dotycząca konieczności oddziaływań systemowych jest tu jak naj-
bardziej uzasadniona i wielu kuratorów w pełni to rozumie. Podejmują aktywność
w odniesieniu do całości systemów socjalizacyjnych otaczających nieletniego i ro-
dzinę. Realizują tym samym problemowy model kurateli — w odniesieniu do mo-
delu kontrolnego znacznie bardziej efektywny, choć niewątpliwie bardziej praco-
chłonny.

Analizując funkcjonowanie kuratorów (zarówno rodzinnych, jak i karnych) w sys-
temie wspierania pozytywnej aktywności ludzkiej, na podkreślenie zasługują na-
stępujące zasady ich działania:
— zasada pracy z przypadkiem,
— zasada systemowości,
— zasada komplementarności,
— zasada życzliwych wymagań,
— zasada legalizmu.

Skuteczność pracy kuratorów, mierzona wskaźnikami resocjalizacji (brak powrot-
ności do zachowań aspołecznych lub znacząca redukcja takich zachowań, optyma-
lizacja relacji rodzinnych, wynikowo oceniane poprawienie jakości funkcjonowa-
nia szkolnego, trwałe podjęcie i zachowanie pracy zarobkowej), jest warunkowana
układem skomplikowanych czynników. Należą do nich zarówno kompetencje za-
wodowe danego kuratora, jak i warunki środowiskowe i ogólnie stopień komplika-
cji przypadku podopiecznego.

Wśród kompetencji zawodowych kuratora kluczowe znaczenie ma umiejętność do-
tycząca korzystania z wspierającego wpływu innych niż kuratela instytucji, mo-
gących nieraz wydatnie pomagać w stabilizowaniu sytuacji egzystencjalnych pod-
opiecznych. Kurator powinien umieć wykorzystywać potencjał pomocy społecznej,
oświaty, ale także ośrodków świadczących pomoc w zakresie wpływania na relacje
międzyludzkie.

W niniejszym fragmencie naszego opracowania zwrócimy uwagę na możliwość
wykorzystania technik socjoterapii w pracy kuratora. Jest to obszar problemowy,
którego znacznie nie jest jeszcze w pełni dostrzegane w systemie i warto na jego te-
mat powiedzieć więcej. Otóż sukces kuratora pracującego w orientacji problemo-
wej, nastawionej na rzeczywiste wywołanie pozytywnej zmiany u podopiecznego
i jego rodziny, jest zależny najczęściej od wpłynięcia na przeformułowanie relacji
międzyludzkich, w jakich tkwi podopieczny. Większość konfliktów, w których bie-
rze udział podopieczny, wynika z niejasności relacji rodzinnych i związków z oto-
czeniem. Uwaga ta dotyczy także związków z grupami rówieśniczymi, które mogą
niezwykle nieraz silnie kształtować postawy, głównie młodych podopiecznych. So-
cjoterapia wymaga akceptacji i udział w profesjonalnie przygotowanych zajęciach
jest możliwy dopiero po jej wyrażeniu. Kurator powinien więc wpływać na rodzi-
ny i podopiecznych, aby dostrzegli korzyści płynące z udziału w takiej aktywności.
Oczywiście nie kurator będzie realizatorem sesji terapeutycznych (obowiązuje za-
sada rozdzielności ról), ale jego wspierający wpływ może być kluczowy.

W metodyce pracy kuratora znajduje się tzw. kontrakt wychowawczy/kuratorski,
polegający na zawarciu z podopiecznym swoistej umowy. W kontrakcie określa się
zarówno obowiązki nadzorowanego/dozorowanego (kontrakt ma zastosowanie
w obu rodzajach kurateli), jak i działania kuratora — bynajmniej nie tylko kontrol-
ne. Kurator, doceniając podmiotowość przypadku, informuje, że sam będzie wspie-
rał funkcjonowanie podopiecznego, wskazywał i radził, ale także oceniał.

13

Dominuje zasada uaktywnienia dozorowanych/nadzorowanych i kurator zapisuje
to w proponowanym kontrakcie. W toku oddziaływań kurator stosuje szereg me-
tod motywujących i wspierających. Stąd wymaga się od kuratorów specjalistycz-
nego przegotowania pedagogicznego lub psychologicznego. Musimy zastrzec, że
metoda kontraktu czasem nie może być stosowana — dzieje się tak np. przy du-
żym oporze ze strony podopiecznych. Negacja celowości pracy kuratora, jeśli wy-
nika z przyjęcia wartościowania podkulturowego przez podopiecznych, praktycz-
nie wyklucza — przynajmniej w pierwszej fazie kontaktu — możliwość zawarcia
kontraktu. Kurator zwiera kontrakt z podopiecznymi, którzy wykazują podstawo-
wą choćby chęć współpracy.

Niektóre ze sfer funkcjonowania człowieka, których dotyczy kontrakt kurator-
ski, wymagają podjęcia pracy „nad sobą”. Oznacza to, że kurator w toku kontaktu
z podopiecznym czy rodziną stymuluje ich aktywność własną, wpływa na racjona-
lizowanie wzajemnych relacji. Techniki socjoterapeutyczne są tu w pełni przydat-
ne i kurator — mimo że nie jest tu formalnie socjoterapeutą — powinien je wy-
korzystywać. Aktywne słuchanie, parafrazy, uwrażliwianie moralne i wnioskowa-
nie, a także optymalizacja kanałów kontaktowania się między podopiecznym a je-
go otoczeniem, to przecież zagadnienia będące domeną socjoterapii.

Skuteczność wpływania na postawy ludzkie zależy także od metod, jakimi się po-
sługujemy. Opcja kontrolna, jak wspomnieliśmy — niekiedy konieczna i jedynie
możliwa — nie zapewnia jednak trwałych zmian w sferze postawotwórczej. Więk-
sza trwałość efektów występuje przy wdrożeniu opcji problemowej, związanej
z działaniem na człowieka jako na podmiot — przy dostrzeżeniu jego problemów
możliwe jest zaproponowanie mu specjalistycznej pomocy.

Kuratorzy w większości dostrzegają korzyści wynikające ze stosowania specjali-
stycznych form pracy pomocowej. Mowa także o elementach socjoterapii. Należy
przy tej okazji wyrazić nadzieję, że system społeczny dostrzeże zasadność wspiera-
nia pracy kuratorów np. przez zwiększenie ich liczby, co przyczyniłoby się do zra-
cjonalizowania obciążeń, jakim obecnie podlegają. Liczba podopiecznych przypa-
dających na jednego kuratora nie powinna przekraczać 15 (to nasza autorska re-
komendacja), co przy wielkościach obecnych, sięgających 30–70 (sic!), jest — jak
widać — postulatem dość śmiałym. Jednak bez podjęcia starań o optymalizację
warunków organizacyjnych pracy kuratorów nie będzie możliwe pełniejsze stoso-
wanie przez nich efektywnych metod i technik oddziaływań.

Omawiana przez nas metoda kontraktu wymaga szeregu przygotowań, w tym ko-
nieczne jest przygotowanie systemów rodzinnych i samych podopiecznych. Wszak
z kontraktem wiążą się konkretne zadania i konieczność ich realizacji. Wśród tych
zadań istotne miejsce przypisuje się udrożnieniu systemu komunikacji podopiecz-
nych i rodzin z sobą i z otoczeniem. Tym samym metoda kontraktu może być zasto-
sowana tylko w warunkach, gdzie kurator jest racjonalnie obciążony obowiązkami
formalnymi. Pojawia się w tym miejscu konkluzja związana z koniecznością wyboru
między liczbą obsługiwanych przez kuratora przypadków a jakością wpływu korek-
cyjnego. Niestety, kategorie te raczej nie są możliwe do prostego połączenia. Uzy-
skiwanie trwałych efektów w postaci zmian w postawach podopiecznych wymaga
skoncentrowania się na przypadkach. Tym samym nie może ich być zbyt wiele.

14

3.2.

Casework jako element oddziaływań wspierających proces

usamodzielniania społecznego

3

Za początek metody casework uważa się rok 1917, kiedy opublikowano książkę
Mary Richmond Social Diagnosis. W literaturze specjalistycznej casework określa-
ny jest jako metoda stosowana przez wybrane instytucje społeczne w celu udziela-
nia osobom pomocy tak, aby mogły one radzić sobie z problemami i kłopotami,
jakie przynosi im życie w społeczeństwie. Chodzi więc o systemowo rozumiane
usprawnianie społeczne.

Casework powstał w Wielkiej Brytanii, lecz prawdziwy rozwój tej metody nastą-
pił w Stanach Zjednoczonych. W Wielkiej Brytanii casework rozwinął się dzięki
agencjom pomocowym, natomiast w Stanach Zjednoczonych był głównie prakty-
kowany w ośrodkach ochotniczych/wolontariackich. Warto zaznaczyć, że brytyjski
model pomocy w warunkach probacji w zakładach poprawczych i karnych przy-
czynił się do powstania etosu pracy probacyjnej, właściwego dla profesjonalistów.
W Polsce w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku nastąpiła zmiana w postrzega-
niu problemów psychospołecznych ludzi.

Casework jest ściśle związany z ideą probacji, wręcz niejako do niej przynależy.

Należy pamiętać, że w polskiej polityce kryminologicznej dominuje tendencja do
orzekania za popełnione przestępstwo kary bezwzględnego pozbawienia wolności.
Jest to wynik przekonania, że każdy skazany jest podatny na oddziaływania wy-
chowawcze, oraz że kara izolacyjna tworzy dobre warunki resocjalizacji. Obecny
model zwalczania przestępczości, mogący być nazwanym modelem punitywnym,
korzysta przede wszystkim z kar surowych, dotkliwych i wydaje się słabiej dostrze-
gać nurty alternatywne — istniejące od początków XIX wieku — które negują
wartość kary izolacji.

Środowisko zakładu karnego często jeszcze bardziej demoralizuje skazanego. Bada-
nia udowodniły, że Polska ma najwyższy w Europie wskaźnik prizonizacji. Wpro-
wadzenie probacji nie oznacza jednak wymuszenia rezygnacji ze stosowania suro-
wych nawet kar, ogranicza jednak ich stosowanie do rozmiarów niezbędnych.

A. Bałandynowicz uważa, że skazanie człowieka na izolację w więzieniu ma sens
jedynie wówczas, gdy łagodniejsza kara byłaby niewspółmierna do popełnione-
go czynu. Probacja powinna umożliwiać skazanemu powrót do życia w społeczeń-
stwie. Niezmiernie ważna jest również zmiana sposobu myślenia społecznego na
ten temat.

3

Opracowano na podsta-

wie: Urban, Stanik, 2007;

Bałandynowicz, 2006.

15

Bibliografia

1. Bałandynowicz A., 2006: Probacja. Resocjalizacja z udziałem społeczeństwa,

Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa.

2. Dekret Naczelnika Państwa z dnia 7 lutego 1919 roku w przedmiocie utworze-

nia sądów dla nieletnich (Dz.Pr.PP.1919.14.171).

3. Hołyst B., 1986: Kryminologia, PWN, Warszawa.
4. Kalinowski M., 1984: Vademecum rodzinnego kuratora sądowego, Instytut Wy-

dawniczy Związków Zawodowych, Warszawa.

5. Marek A., 1992: Prawo karne. Część ogólna, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz.
6. Marek A., 1994: Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach, Wydawnictwo

Troja, Toruń.

7. Marek A., 2006: Prawo karne, C. H. Beck, Bydgoszcz.
8. Marzec-Holka K., 1944: Instytucja społecznych kuratorów sądowych w świetle

badań, WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz.

9. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1929 roku w spra-

wie przekształcenia instytucji opiekunów sądowych na kuratorów dla nielet-
nich przy sądach grodzkich i przy sądach dla nieletnich (DzU z 1929 r. nr 47,
poz. 387).

10. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 marca 1951 roku o kura-

torach sądowych dla nieletnich (DzU z 1951 r. nr 25, poz. 188).

11. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 1965 roku w sprawie

dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie kary pozbawienia wolno-
ści warunkowo zawieszono, oraz w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo
zwolnionymi (DzU z 1965 r. nr 12, poz. 80).

12. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 maja 1973 r. w sprawie ku-

ratorów nieletnich (DzU z 1973 r. nr 18, poz. 107).

13. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 roku w spra-

wie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów
sądowych (DzU z 2003 r. nr 69, poz. 618).

14. Stępniak P., 2002: Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria a rzeczywistość,

UAM, Poznań.

15. Urban B., Stanik J. M., 2007: Resocjalizacja, PWN, Warszawa.
16. Ustawa z dnia 29 maja 1957 roku o warunkowym zwolnieniu osób odbywają-

cych karę pozbawienia wolności (DzU z 1957 r. nr 31, poz. 134).

17. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku — Kodeks karny (DzU z 1997 r. nr 88, poz.

553 z późn. zm.).

18. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (DzU z 2001 r. nr 98,

poz. 1071).

19. Veillard-Cybulsky M. H., 1968: Nieletni przestępcy w świecie, PWN, Warszawa.
20. Wach T., 2009: Resocjalizacja nieletnich sprawców gwałtownych czynów za-

bronionych, KUL, Lublin.

21. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 października 1972 roku doty-

czące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji i metod pracy kuratorów zawo-
dowych (DzUrz MS nr 5.37).

22. Zapobieganie i zwalczanie przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyj-

nych środków karania. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję
Ustawodawstwa i Praworządności, 2004: Kancelaria Senatu, Warszawa.