Microsoft Word - Dominika Gapska.docx

Autor: Dominika Gapska

Tytuł: Idea posłannictwa chrześcijańskiego w świetle piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego

Seria: Nowa Humanistyka

ISBN: 978-83-62854-06-6

Data wydania: maj 2012

Redaktor prowadzący: Dawid Klimczak

Niniejsza publikacja może być kopiowana oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w for-

mie dostarczonej przez Wydawcę. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji

bez pisemnej zgody Wydawcy i/lub Autora. Zabrania się jej odsprzedaży.

Wydawca

Stowarzyszenie „Nowa Humanistyka”

ul. Wyspiańskiego 10/7c,

60-749 Poznań

stowarzyszenie@nowahumanistyka.pl

www.nowahumanistyka.pl

Dystrybutor

Niniejsza publikacja pochodzi z serwisu Biblioteka Humanistyczna

www.biblioteka.nowahumanistyka.pl

PIS

REŚCI

Wstęp ..................................................................................................................................................................... 5

Idea posłannictwa w piśmie świętym ..................................................................................................... 7

Posłannictwo w starym i nowym testamencie ........................................................................................................... 7

Posłannictwo znakiem wyboru ...................................................................................................................................... 11

Posłanictwo znakiem zaufania ....................................................................................................................................... 13

Charyzmat jako przejaw działania ducha świętego ...................................................................... 19

Doświadczenie ducha świętego w kościele ............................................................................................................... 19

Pawłowa teologia charyzmatów .................................................................................................................................... 22

Charyzmaty w kościele prawosławnym ..................................................................................................................... 26

Model pawłowy w żywotach i pochwale świętych cyryla i metodego .................................. 31

Dialogiczny charakter misji świętych braci............................................................................................................... 31

Realizacja modelu pawłowego w żywotach i pochwale świętych cyryla i metodego............................... 33

Idea posłannictwa w żywotach św. Sawy i św. Symeona ............................................................ 42

Wprowadzenie ..................................................................................................................................................................... 42

Posłannictwo św. Symeona ............................................................................................................................................. 43

Posłannictwo św. Sawy ..................................................................................................................................................... 49

Tytuły charyzmatyczne św. Sawy i św. Symeona .................................................................................................... 56

Zakończenie ..................................................................................................................................................... 59

Pезме .................................................................................................................................................................. 61

Objaśnienia skrótów .................................................................................................................................... 64

Bibliografia ....................................................................................................................................................... 65

Opracowania ......................................................................................................................................................................... 65

Antologie i źródła ................................................................................................................................................................ 66

Wstęp

STĘP

Idea posłannictwa jest niezwykle istotnym tematem poruszanym na kartach Pisma Świętego Starego i

Nowego Testamentu. Jej rozwój rozpoczyna się wraz z pierwszymi powołaniami starotestamentowy-

mi, by mogła w pełni zrealizować się w posłannictwie Chrystusa i zesłaniu Ducha Świętego. Idea ta

znalazła również odzwierciedlenie w piśmiennictwie cerkiewnosłowiańskim i była obszernie wyko-

rzystywana przez średniowiecznych autorów. Celem niniejszej pracy jest ukazanie sposobu, w jaki

została ona przetworzona i zaadaptowana na potrzeby słowiańskich kultur i tradycji.

W rozdziale pierwszym została przedstawiona idea posłannictwa ujęta na kartach Pisma Świętego.

Poruszone zostały kwestie związane z postrzeganiem powołania jako znaku szczególnego wyboru i

przeznaczenia do konkretnej posługi w oparciu o tekst Biblii i rozważania współczesnych teologów

prawosławnych, m. in. Mikołaja Afanasjewa, Paula Evdokimova i katolickich specjalistów w dziedzinie

prawosławia, przede wszystkim Wacława

Hryniewicza. Omówiony został również problem posłannic-

twa pojętego jako wyraz wzajemnego zaufania rodzącego się wraz z momentem wyboru między Bo-

giem a człowiekiem.

Rozdział drugi w całości poświęcony jest zagadnieniu charyzmatów, które są przejawem działania

Ducha Świętego w Kościele i potwierdzeniem wyjątkowej roli wybranego w Bożym planie zbawienia

Rozwój współczesnej teologii charyzmatów, z której czerpią wszelkie ruchy odnowy w Duchu Świę-

tym, swoje korzenie znajduje w treści listów Apostoła Pawła i jego nauczaniu. Dlatego we wspomnia-

nym rozdziale zostały omówione podstawowe aspekty jego przepowiadania w tym zakresie. Poruszo-

na została także kwestia pojmowania charyzmatów przez Kościół prawosławny. Bogatym źródłem

wiedzy na ten temat były prace Paula Evdokimova i Włodzimierza Łosskiego.

Rozdział trzeci omawia realizację Pawłowego modelu ewangelizacji w cerkiewnosłowiańskich tek-

stach żywotów i tekście pochwały świętych Cyryla i Metodego. Materiały źródłowe pochodzą z serb-

skiego tomu poświęconego Świętym Braciom pt: Ћирило и Методије. Житија, службе, канони,

похвале, zredagowanego przez Đorđa Trifunovicia. W opracowaniu wymienionego rozdziału

pomocny był również polski zbiór tekstów związanych z tradycją cyrylo-metodiańską pt: Cyryl i

Metody. Apostołowie i nauczyciele Słowian. Studia i dokumenty, wydany przez Katolicki Uniwersytet

Lubelski.

W rozdziale czwartym ukazana została idea posłannictwa zawarta w żywotach dwóch świętych – Sy-

meona i Sawy – ojców serbskiej państwowości i duchowości. Przedstawiona została również funkcja,

jaką pełnią we wspomnianych tekstach tytuły charyzmatyczne nadane im przez hagiografów, a za-

Wstęp

czerpnięte z listów św. Pawła. Podstawowe źródła serbskie pochodzą ze zbiorów: Доментијан,

Живот св. Саве и живот св. Симеона. Стара српска књижевност у 24 књига oraz Стара српска

књижевност, књ. 1. Polskojęzyczne omówienia tematu to przede wszystkim pozycje autorstwa Doro-

ty Gil (Prawosławie, historia, naród: Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesności) oraz

Izabeli Lis (Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowieczu (do XV w.)).

Ponadto, w celu przygotowania pracy wykorzystana została bogata literatura teologiczna, w szczegól-

ności prace takich autorów jak: Mikołaj Afanasjew – Kościół Ducha Świętego, Paul Evdokimov – Prawo-

sławie oraz Szalona miłość Boga, Wacław Hryniewicz – trzytomowy cykl poświęcony Passze Chrystusa

, Włodzimierz Łosski – Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego oraz John Meyendorff – Teologia bi-

zantyjska. Teksty źródłowe niezbędne do opracowania tematu zaczerpnięte zostały również z polsko-

języcznego tomu Aleksandra Naumowa pt: Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej oraz Tadeusza Leh-

ra-Spławińskiego pt: Konstantyn i Metody. Do opracowania problematyki badawczej użyte zostały tak-

że informacje i materiały dostępne na stronie internetowej międzynarodowego Projektu Rastko:

www.rastko.org.yu

Dziękuję wszystkim, których uwagi i komentarze przyczyniły się do ostatecznej wizji tej pracy, szcze-

gólnie prof. dr hab. Lechowi Miodyńskiemu oraz prof. dr hab. Marzannie Kuczyńskiej. Wyrazy

wdzięczności składam również ks. prof. Jarosławowi Moskałykowi za niezbędne konsultacje z dzie-

dziny teologii.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

ROZDZIAŁ

IDEA

POSŁANNICTWA

PIŚMIE

ŚWIĘTYM

POSŁANNICTWO W STARYM I NOWYM TESTAMENCIE

Idea posłannictwa chrześcijańskiego swoje źródło znajduje na kartach Starego Testamentu. Z niego

pochodzą informacje na temat pierwszych powołań. Bóg Izraela przenika swą mocą każde stworzenie

i każdy zakątek ziemi. Miejsce bądź osoba (kapłan, prorok, król, a także naród wybrany – Izrael), w

których zamieszka Jahwe, stają się uświęcone jego mocą. Posłannictwo jest w ST szczególną i jednora-

zową postacią łaski darowanej przez Boga każdemu wybranemu słudze. Jest głęboko osobiste, histo-

ryczne, zawsze inne i nowe. Nie daje się objąć żadnymi regułami czy schematami

. Powołani ukazani

są w nieustannym „stawaniu się”, każdy z nich opowiada własną życiową historię i jest naznaczony

piętnem indywidualności, będąc narzędziem w rękach Boga zachowuje swoją ludzką wolność

. Czło-

wiek zostaje wezwany jako partner i współuczestnik dialogu z Bogiem, jest wolny w dokonywaniu

wyborów. Bieg wydarzeń, często nawet losy całych narodów zależą od współdziałania lub odmowy

wybranego, na ludzkim „tak” zasadza się synergizm historii zbawienia. Posłani są świadectwem inge-

rencji sfery sacrum w świat rzeczywisty. Ich losy są swoistym paradoksem – jako wybrani przynależą

do sfery sacrum, są w jakiś sposób wyjątkowi, pozostając jednocześnie nadal ludźmi ze wszystkimi

słabościami i niedoskonałościami. Z punktu widzenia judaizmu, co wyróżnia go spośród innych religii,

czas nie jest pojmowany cyklicznie – ma swój początek i koniec – dlatego objawienia Jahwe to jego

osobiste ingerencje w historię

. Starotestamentowi wybrańcy funkcjonują w konkretnej ziemskiej

rzeczywistości i sprecyzowanym czasie historycznym. Darem posłannictwa obdarzone są osoby peł-

niące różnorakie funkcje w ramach wspólnoty Izraelitów. Miejsce szczególne zajmują w nim powoła-

Por. H. U. von Balthasar, Słowo wstępne, w: A. von Speyr, Posłannictwo proroków, przeł. A. Kleszcz, Kraków 2003, s. 7-9.

Por. I. Lis, Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowieczu (do XV w.), Kraków 2004, s. 21.

Por. M. Eliade, Sacrum i profanum. O istocie religiјności, Warszawa 1999, s. 91-92.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

nia prorockie: Izajasza (Księga Izajasza - Iz 1-66)

, Jeremiasza (Księga Jeremiasza - Jr 1-52), Ezechiela

(Księga Ezechiela - Ez 1-42), Daniela (Księga Daniela - Dn 1-12) i innych, oraz królewskie: Saula (1

Księga Samuela - 1 Sm 9-30), Dawida (1 i 2 Księga Samuela - 1 Sm 16 – 2 Sm 24), Salomona (Pierwsza

Księga Królów - 1 Krl 1-11).

W czasach pogańskich niezmiernie istotną rolę w społeczeństwie pełnili wieszczkowie (gr. mantis).

Byli szczególnie cenieni za swój niezwykły dar odczytywania woli bóstwa z różnego rodzaju znaków,

np. lotu ptaka czy zachowania zwierzęcia ofiarnego. Należy jednak zaznaczyć, że znakiem mogło być

wszystko, największa umiejętność polegała na jego odpowiednim odczytaniu i zinterpretowaniu. Sta-

rotestamentowy profetyzm zdecydowanie odrzucał praktyki wieszczków. Oparł się przede wszystkim

na bezpośrednim kontakcie z Najwyższym i w większości „z góry” zainicjowanym. Prorok nie był ni-

kim innym, jak tylko biernym narzędziem w rękach wszechmogącego Jahwe. Na taką jego pozycję

wskazuje również samo pochodzenie słowa prorok. Jego etymologię można wywodzić od hebrajskiego

słowa nabu (wołać), by na zasadzie pokrewieństwa wskazać ostatecznie na rzeczownik nabi (powoła-

ny, wołający)

. W języku greckim termin ten został oddany za pomocą słowa prophetes i określa osobę

mówiącą w imieniu Boga, często interpretującą również niezrozumiałe wypowiedzi wieszczków lub

wieszczek

. Zarówno wybór słowa, jak i opisy powołań zamieszczone w ST, wskazują na fakt, że „(…)

biblijny prorok to przede wszystkim człowiek przemawiający w imieniu Jahwe. Nie jest on wieszcz-

kiem przepowiadającym przyszłość, ani żadnym ekspertem odczytującym znaki. Nie jest też wizjone-

rem”

. Prorocy starotestamentowi wyznawali zasadę bezpośredniego docierania do wiernych, w tym

celu posługiwali się słowem mówionym. Wierzyli głęboko, że ich usta jedynie biernie pośredniczą w

przekazywaniu woli Jahwe. Podkreśla to również forma, w jakiej objawienia proroków zostały utrwa-

lone na kartach ST. Jest to „wyrocznia”, którą otwiera tzw. formuła posłańca wyrażająca się w sło-

wach: „Tak mówi Pan” lub „Tak mówi Jahwe”

. Po niej następuje właściwa treść proroctwa zakończo-

na formułą zamknięcia „Wyrocznia Jahwe (Pana)”. Ponadto, niejednokrotnie powołanie proroka wią-

zało się z wykonywaniem przez niego tzw. czynności profetycznej, która miała często znaczenie sym-

boliczne. Przykładem może być małżeństwo Ozeasza z nierządnicą jako reinterpretacja przymierza z

Izraelem czy bezżenność Jeremiasza, która miała zapowiadać przyszłą zagładę narodu wybranego

Sigla i cytaty biblijne pochodzą z: Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, red. ks. M. Peter, ks. M. Wolniewicz, Poznań 2004.

A. Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 2001, s. 107.

Ibidem, s. 107.

Por. ibidem, s. 115-116.

Por. ibidem, s. 127.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

Choć orędzie głoszone przez proroków opierało się przede wszystkim na słowie, ich powołaniu towa-

rzyszyły również wizje i sny: „Hebrajczycy wierzyli, że również we śnie Bóg – jeśli chce – może w pe-

wien sposób mówić do człowieka; może objawić coś z rzeczywistości siebie samego albo też z ukrytej

rzeczywistości świata”

. Wczesny okres izraelskiego profetyzmu często utożsamiał proroków z „wi-

dzącymi” Boga (1 Sm 9, 9-11). Niejednokrotnie moment powołania do posługi był widzeniem podczas

snu bądź na jawie, czego przykładem może być wielka wizja Izajasza w Świątyni (Iz 6)

. Kontakt, jaki

nawiązywał Jahwe z wybranym, był niezwykle osobisty. Zrozumienie objawienia zsyłanego podczas

snu było możliwe jedynie wtedy, gdy Bóg sam tego chciał. W sytuacji intymnego kontaktu z Najwyż-

szym zbędni stawali się jacykolwiek pośrednicy – wróżbiarze, wieszczkowie czy magowie. Sny w my-

śleniu Hebrajczyków nie były jedynie przemijającą iluzją, stanowiły również obszar bezpośredniej

styczności z Jahwe i moment przebywania w Bożej rzeczywistości. Powyższe pojmowanie snów i wizji

nie jest zupełnie wyzbyte z paradoksów. Niezaprzeczalny jest fakt, że stany ekstatyczne lub widzenia

odgrywały pewną rolę w działalności proroków, jednak nie wnosiły w nią istotnych treści i nie stano-

wiły potwierdzenia ich posłannictwa

. W Księdze Jeremiasza (23, 28-30) czytamy: „Prorok, który

miał sen [proroczy], niech ten sen opowiada, ten zaś, który miał słowo ode mnie, niech wiernie głosi

słowo moje. Cóż słomie do ziarna? – rzecze Jahwe. – Czyż słowo moje nie jest jak ogień trawiący – gło-

si Jahwe – jak młot, który kruszy skałę? Dlatego to Ja [zwracam się] oto przeciw wieszczkom – wyrok

Jahwe – wykradającym sobie wzajemnie moje słowa”. Fragment powyższy podkreśla, że w najwięk-

szej mierze liczyło się słowo, które Jahwe kierował do proroków, a oni przekazywali je wierzącym:

„Powołanie proroka biblijnego nie wyrasta z jego własnych przemyśleń, planów i postanowień, nawet

nie z jego wiedzy i doświadczenia, lecz rodzi się z najgłębszego wewnętrznego przeżycia, z druzgocą-

cego wszelkie opory spotkania z Jahwe. Słowo Pana spada na człowieka nieodparcie i zmusza go do

działania. ››Powołany‹‹ staje się również wołającym”

. Starotestamentowych proroków nazwaliby-

śmy dziś rzecznikami Jahwe wśród swojego ludu, dlatego wybór konkretnych osób do pełnienia tej

posługi nakładał na nie ogromną odpowiedzialność przed Jahwe i ludem – „A ten sługa, który znając

wolę swego pana, nie przygotował się [na jego przyjście] i nie spełnił jego woli, otrzyma wiele plag.

Ten zaś, który uczynił coś karygodnego, nie znając woli pana, otrzyma ich mniej. Komu wiele dano, od

tego wiele się będzie wymagać; komu wiele powierzono, od tego tym więcej będą żądać” (Łk 12, 47-

48). Stąd też w osobistych historiach powołanych, tak wiele jest czysto ludzkich odruchów powodo-

T. Żychiewicz, Stare Przymierze, Kraków 1986, s. 140.

Por. A. Świderkówna, op. cit., s. 107.

Por. T. Żychniewicz, op. cit., 140.

A. Świderkówna, op. cit., s. 114.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

wanych strachem przed Siłą i Tajemnicą, a jednocześnie niezmierzone pokłady pokory i przede

wszystkim zaufania w ukryte zamiary Jahwe.

Jak zauważa Anna Świderkówna, starotestamentowy profetyzm należy do epoki królewskiej. Powoła-

nia prorockie są paralelne z powołaniami królewskimi i zanikają wraz z ostatnią nadzieją przywróce-

nia monarchii Dawidowej. Prorocy stoją na straży wiernego wypełniania woli Jahwe, czym starają się

powstrzymywać władcze zapędy kolejnych królów narodu wybranego

. Na Bliskim Wschodzie cza-

sów współczesnych twórcom ST władza królewska miała zawsze charakter sakralny. Wybrańcy boży

zajmowali szczególne miejsce między sacrum a profanum. Egipscy faraonowie uważali siebie za bo-

gów lub synów boga, natomiast mezopotamscy królowie jako wybrani przez swoje opiekuńcze bó-

stwo mieli zapewniać dostatek i ład poddanemu im ludowi. W sposób naturalny Izrael kształtując

swoją własną monarchię przejmował niektóre elementy ideologii swoich sąsiadów i dostosowywał je

do własnych potrzeb

. Jedynym pełnoprawnym władcą był tam Jahwe, a poszczególni królowie Izra-

ela byli jedynie sługami posłanymi dla wypełniania Jego woli. Saul, Dawid czy Salomon panowanie

swoje zawdzięczali łasce Jahwe. Zostali wybrani przez Najwyższego spośród licznych pokoleń i rodów

izraelskich: „Gdy Samuel rozkazał zbliżyć się wszystkim pokoleniom izraelskim, los padł na pokolenie

Beniamina. Gdy kazał się zbliżyć pokoleniu Beniamina według rodów, los padł na ród Matriego, a po-

tem los padł na Saula, syna Kisza” (1 Sm 10, 20-21). Znakiem wyboru konkretnej osoby było jej na-

maszczenie ręką proroka: „Wziął więc Samuel róg z oliwą i namaścił go [Dawida] pośród jego braci” (1

Sm 16, 13). Namaszczenie dokonywane podczas intronizacji nowego władcy było w rzeczywistości

przekazaniem Ducha, „(…) którego mocą odtąd – jako pomazaniec-mesjasz – zapewnia swojemu lu-

dowi pokój i dobrobyt, budując je niezawodnie na Prawie i Sprawiedliwości”

. Ziemskie zwycięstwa i

chwała kolejnych władców niejednokrotnie interpretowane były jako znak Bożej opatrzności i speł-

nienie obietnic Jahwe: „Ja namaściłem cię na króla nad Izraelem, wybawiłem cię z rąk Saula, dałem ci

dom twego pana i kobiety twego pana na twe łono. Dałem ci dom Izraela i Judy. A jeśli to zbyt mało,

dam ci jeszcze wiele” (2 Sm 12, 7-8). By jednak zasłużyć na przychylność Jahwe, wybrani musieli

przejść przez wiele prób. Prześladowania sprawiedliwych (np. prześladowanie Dawida przez Saula)

stanowiły okres doświadczeń, który miał wykazać ich prawowierność i znaleźć w nich godne sługi

Jahwe. Losy Bożych wybrańców zawierały w sobie element diaboliczny, były zmaganiem dobra i zła,

Ibidem, s. 109.

Por. Ibidem, s. 136-137.

Ibidem, s. 137.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

ale zawsze tkwiła w nich ukryta moc przyszłego zmartwychwstania Chrystusa. Historia Izraela, jego

proroków i królów, była nieustannym dojrzewaniem do przyjęcia orędzia Chrystusa

Posłannictwa starotestamentowe, wybór Izraela, przymierze z nim zawarte są zapowiedzią realizacji

Bożej ekonomii w zakresie obejmującym całą ludzkość i cały świat. Słowa i czyny, które Bóg objawił

narodowi izraelskiemu są zapowiedzią wydarzenia o wiele bardziej znaczącego dla zbawienia świata

– Wcielenia. Wraz z powołaniem Chrystusa odsłania się kolejna tajemnica Bożego planu w stosunku

do człowieka. Bóg-Człowiek stoi w centrum historii zbawienia. W Chrystusie historia stała się teofa-

nią: „Wraz z Jego wcieleniem i zmartwychwstaniem nadszedł już ››koniec czasów‹‹ (…). W Nim wy-

pełniło się działanie Boga, zapowiedziane przez proroków na ››czasy ostatnie‹‹: sąd, zmartwychwsta-

nie, nowe przymierze i ››nowe stworzenie‹‹. W Nim wypełniły się obietnice dane Izraelowi. W swoim

człowieczeństwie jest on narzędziem realizacji Bożego planu (…). Cała ekonomia zbawienia osiąga

swój moment szczytowy w misterium paschalnym śmierci i zmartwychwstania Chrystusa”

. Jej prze-

dłużeniem staje się zesłanie Ducha Świętego na Apostołów i Jego działanie, które przynosi kolejne

powołania realizujące się w ramach Kościoła powszechnego.

POSŁANNICTWO ZNAKIEM WYBORU

Zasadą aktywności w Kościele jest bezwzględnie Duch Święty, dlatego też życie w Kościele i posługa

są nierozerwalne. Każdy członek ciała Chrystusowego przez wylanie Ducha Świętego podczas chrztu

został powołany do królewskiego kapłaństwa: „Dar ducha jest dawany każdemu oddzielnie, ale nie dla

poszczególnej osoby, a dla wspólnej posługi, sprawowanej przez Kościół”

. Jak już zostało wyżej po-

wiedziane – dary Ducha otrzymują wszyscy wierzący – jednakże nie wyklucza to faktu, że osoba speł-

niająca jakąś konkretną posługę może być obdarzona także innymi charyzmatami. Takim przykładem

jest Paweł Apostoł. „Podstawowym” jego powołaniem było powołanie apostolskie, ale prócz niego

posiadał także dar nauczania oraz dar języków. Różnorodność darów Ducha sprawia, że prócz po-

słannictwa, które spełnia cała wspólnota, istnieją również posługi spełniane przez osoby specjalnie

wybrane. Budowanie Kościoła powierzone zostaje szczególnie powołanym przez Boga i, co jest nie-

zmiernie istotne, nie jest możliwe bez uczestnictwa w jego posłudze: „Dla odrębnych posług Bóg po-

wołał tych, których sam wybrał. Wybrał ich i ustanowił w Kościele dla określonej posługi, nie pozba-

wiając ich, jeśli tak chciał, innych darów, ale to, do czego Bóg ich powołał szczególnie, pozostaje pod-

stawową posługą, a powołany do niej jest nosicielem właśnie tej posługi, przyznanej i poświadczonej

Ibidem, s. 100-176.

W. Hryniewicz, Chrystus Nasza Pascha, t. 1, Lublin 1982, s. 66-67.

M. Afanasjew, Kościół Ducha Świętego, przeł. H. Paprocki, Białystok 2002, s.106.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

przez Kościół”

. Te „specjalne” posługi wymienia św. Paweł w swoich listach – 1 Kor 12, 28 i Ef 4, 11-

12 – a zaliczają się do nich posługa apostolska, prorocka, ewangelizacyjna, pasterska i nauczycielska.

Mikołaj Afanasjew zwraca uwagę na fakt, iż Paweł nie wymienia bezpośrednio w swoich tekstach po-

sługi kapłańskiej. Czyni to jednakże św. Piotr: „Sami również jak żywe kamienie budujcie swój dom

duchowy, święte kapłaństwo, aby przez Jezusa Chrystusa składać ofiary duchowe, miłe Bogu!” (1 P 2,

5). Mikołaj Afanasjew jako przyczynę, dla której św. Paweł pomija kapłanów i łaskę kapłaństwa,

wskazuje fakt wręcz oczywisty: w czasach Apostoła kapłaństwo zajmowało centralne miejsce pośród

innych posług, ze względu na sprawowanie Eucharystii. W Kościele, który został zbudowany, by słu-

żyć Bogu przez chrzest i łaskę kapłaństwa w nim zawartą, wszyscy wierni są kapłanami i posługują w

zgromadzeniu eucharystycznym.

W związku z ideą posłannictwa pojawia się również problem funkcjonowania Kościoła w jego lokal-

nym i uniwersalnym wymiarze: „Uniwersalna nauka o Kościele warunkuje założenie, że obok osób

obdarzonych władzą, które ustanawia każdy Kościół lokalny dla swoich własnych celów, są też osoby,

których posługa nie ogranicza się do granic Kościoła lokalnego i nie jest z nim związana, ale odnosi się

do Kościoła jako całości”

. Wybrani, których działalność jest uznawana za uniwersalną i ma charakter

wędrowny, to przede wszystkim apostołowie. Poza nimi funkcjonują również biskupi-prezbiterzy i

diakoni. Ich posługa odbywa się w ramach Kościoła pojmowanego jako instytucja. Istnieją również

posługi, które nie są niezbędne dla empirycznego istnienia Kościoła, dlatego też Kościół jako instytu-

cja nie troszczy się bezpośrednio o ich ciągłość. Są to posługi proroków, ewangelizatorów i nauczycie-

li. Można je, wraz z posługą apostolską, określić jako „charyzmatyczne”. Żadnej z podanych posług nie

należy jednak stawiać ponad drugimi, czy w jakikolwiek sposób oddzielać. Każdy wybrany został wy-

znaczony przez Boga, a „wybór przez Kościół lokalny [dot. to w szczególności biskupów-prezbiterów i

diakonów – przypis D. G.] był świadectwem ludu o wyjawionej woli Bożej w Kościele i równocześnie

zgodą ludu na wyświęcenie tej osoby, która w wypełnieniu woli Bożej została już wybrana”

. Jedy-

nym odróżnieniem charyzmatyków od prezbiterów i diakonów jest brak formalnej ceremonii ich

ustanowienia w ramach Kościoła. Nie znaczy to jednak, że stoją oni ponad czy poza Kościołem. Należy

bowiem pamiętać o tym, że wybrany jest zawsze członkiem wspólnoty i jego wydzielenie nie może się

dokonywać bez jej udziału. Ustanowienie jest momentem bezpośredniego i osobistego kontaktu danej

osoby z Bogiem. Święcenia i potwierdzenie wyboru następuje już w ramach Kościoła instytucjonalne-

Ibidem, s. 108.

Ibidem, s. 114.

Ibidem, s. 125.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

go. Momentem rozpoczęcia posługi jest zesłanie na wybranego darów łaski. Symbolicznym gestem,

oznaczającym zesłanie darów, jest nałożenie rąk na osobę wydzieloną do posługi

POSŁANICTWO ZNAKIEM ZAUFANIA

„Bóg nie ukazał zmartwychwstałego ››całemu ludowi‹‹ i całemu światu, lecz ››wybranym uprzednio

świadkom, którzy z Nim jedli i pili po Jego zmartwychwstaniu (Dz 10, 41)”. Wzywając wszystkie naro-

dy do wiary, oparł ją Bóg na tym właśnie ludzkim i kruchym świadectwie, któremu nie wszyscy dają

posłuch”

. Jedynie apostołowie mieli możliwość uczestniczyć w ziemskim życiu Chrystusa i spotkać

Go zmartwychwstałego. Wierzący w czasach poapostolskich nie oglądali pustego grobu Pana, nie mieli

też bezpośredniego kontaktu z Chrystusem i Jego uczniami. Zdani byli jedynie na przekaz słowny i

świadectwo tych, którzy przyszli po nich. Wybrani mocą Ducha do pełnienia w świecie wyjątkowych

posług w imię Pana, początkowo apostołowie i prorocy, a po nich nauczyciele i ewangeliści, stali się

przykładem wiary i zaufania, jakie pokłada Bóg w człowieku, akceptując go razem ze wszystkimi jego

słabościami. W bezgranicznej ufności do stworzenia skrywa się niezwykła odwaga Boga

. Największa

tajemnica, zmartwychwstanie Syna, powierzona została garstce osób, a te, dzięki swej wierze i posłu-

dze rozsławiły ją na wszystkich krańcach ziemi. Z drugiej strony, każdy z wybranych w momencie

przyzwania go przez Pana, sam stał się „istotą epikletyczną”, w każdym momencie swej drogi wołając

Boga z ufnością, pokorą i miłością

. Dwunastu, św. Paweł, a także kolejni, którzy przyszli po nich, po-

wierzyli swoje istnienie i losy Najwyższemu. Zaufanie, jakie każdy z posłanych pokładał w Panu, kaza-

ło mu zrezygnować z samego siebie i w pełni poddać się Temu, któremu zawierzył. Tę relację trafnie

nazwał Marcin Luter – extra se in Christo („poza sobą w Chrystusie”)

. Historia zbawienia, a w niej

każde posłannictwo, jest nieustannym budowaniem więzi ufności między Bogiem a powołanym; w

niej może się ostatecznie i w pełni zrealizować.

Dar apostolstwa nie jest przekazywany każdemu. Nie ma też szczególnego związku z konkretną oso-

bą: „Co zaś do tych, którzy cieszą się poważaniem – nie obchodzi mnie jacy oni kiedyś byli: Bóg nie

patrzy na wygląd człowieka [podkreślenie – D. G.] (…)” (Ga 2, 6). „Apostołem jest ten, kto został wy-

brany przez Boga, komu zjawił się zmartwychwstały Pan, kogo bezpośrednio Bóg powołał i dał moc

Por. ibidem, s. 124-126.

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 361.

W. Hryniewicz, ibidem, s. 362.

W. Hryniewicz, Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata. Zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, t. 3, Lu-

blin 1991, s. 87.

Ibidem, s. 88.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

Ducha”

. Za apostołów, zgodnie ze znaczeniem nadanym tej funkcji w NT, uważać możemy jedynie

Dwunastu i św. Pawła. Należy również zaznaczyć, że Dwunastu apostołami stało się dopiero w dniu

Pięćdziesiątnicy. W ścisłym znaczeniu nie byli nimi podczas ziemskiego życia Jezusa Chrystusa. Łaska

apostolska została im nadana mocą Ducha Świętego zgodnie z obietnicą Jezusa: „Otrzymacie moc Du-

cha Świętego, który na was zstąpi, i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie, w całej Judei, w Sama-

rii i na całym świecie” (Dz 1, 8). Działalność Dwunastu i Pawła zakreśliła charyzmatyczne ramy Ko-

ścioła w świecie. Apostolstwo uzyskało tym samym swój wymiar pneumatologiczny, charyzmatyczny i

instytucjonalny.

Za apostoła uważa się też św. Pawła. On sam w swych pismach również to podkreśla: „Paweł – powo-

łany na apostoła nie przez ludzi, ani jakiegokolwiek człowieka, lecz przez Jezusa Chrystusa i przez Bo-

ga Ojca, który go wskrzesił z martwych” (Ga 1, 1; por. Dz 22, 14; 26, 16). Pan wybrał go jeszcze w łonie

matki i obdarzył łaską apostolstwa (Ga 1, 15). Później niejako „potwierdził” swój wybór objawiając się

już dorosłemu Pawłowi w drodze do Damaszku (Dz 22, 6-11). Przykład Pawła wskazuje na to, że

istotnym elementem wyboru apostołów jest zjawienie się zmartwychwstałego Pana. Potwierdzają to

fragmenty listów: 1 Kor 9, 1; 1 Kor 15, 1-11; Ga 1, 17. Jednakże spotkanie z Jezusem nie stanowi gwa-

rancji otrzymania posłannictwa. Św. Paweł, by „potwierdzić” swój status jako apostoła pisze: „W ni-

czym bowiem nie ustępowałem największym apostołom, chociaż jestem niczym. Znaki mego apostola-

tu urzeczywistniały się wśród was, a były to – niewyczerpana cierpliwość, znaki, zdumiewające czyny

i nadziemskie moce” (2 Kor 12, 11-12). Apostoł nazywa siebie najmniejszym z apostołów, ponieważ

ma świadomość, że posługa Dwunastu jest niezwykła i jedyna w swoim rodzaju, a ich hermetyczny

krąg otwiera się raz jedyny, po to, by właśnie Paweł został w niego włączony. Śmierć Dwunastu zamy-

ka ich posługę jako całość. Zarówno w ich mocy, podobnie jak i w mocy Pawła, nie leży wyznaczenie

następców na ich charyzmatyczny urząd. Jednakże w związku z faktem, że pełnili oni funkcję przeło-

żonych dla pierwszych chrześcijan, a posługa tego rodzaju w Kościele ustać nie może, w epoce poapo-

stolskiej ich funkcję przejęli biskupi.

Każdy powołany do posługi apostolskiej obdarzony zostaje wyjątkowym zaufaniem. Świadectwo apo-

stołów zespolone jest z misją głoszenia Dobrej Nowiny, w takim kształcie, w jakim została im przeka-

zana przez Chrystusa: „Oświadczam wam, bracia, że ewangelia, którą głosiłem, nie pochodzi od czło-

wieka. Bo ja sam nie otrzymałem jej od człowieka ani jej się nauczyłem, lecz mam ją dzięki objawieniu

Jezusa Chrystusa” (Ga 1, 11-12).

Misja apostołów to również budowanie ciała Chrystusa w ziemskiej rzeczywistości. W takim kształcie

nie zakłada ona indywidualnego nawracania wiernych. Skupia się przede wszystkim na tworzeniu

M. Afanasjew, op. cit., s. 142.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

Kościołów lokalnych, które mają dalej wzrastać i się rozwijać. Tym samym mają stać się świadectwem

przede wszystkim zmartwychwstałego Chrystusa, ale także świadectwem działalności ewangelizacyj-

nej apostołów: „Wy jesteście pieczęcią mego urzędu apostolskiego w Panu” (1 Kor 9, 2); „Wiadomo, że

jesteście listem Chrystusa napisanym przez naszą posługę. Listem napisanym nie atramentem, lecz

Duchem Boga żywego, nie na tablicach kamiennych, lecz na żywych tablicach serc” (2 Kor 3, 3).

Wyjątkową posługę pełnią również ewangeliści. Szczegółowych wzmianek na ich temat na kartach

Pisma Świętego jest niewiele. Z całą jednak pewnością za ewangelistów uznać możemy Filipa (Dz 21,

8) oraz Tymoteusza (2 Tym 4, 5). Na podstawie listów Pawła możemy stwierdzić, że istnieli poza nimi

również inni pełniący taką samą posługę, jednakże Apostoł nie wymienia ich z imienia (por. Flp 4, 3; 2

Kor 8, 18; Kol 1, 7; 4, 12). Sam Paweł pełnił powyższą służbę. Należy jednak zaznaczyć, że nie każdy

ewangelista był z założenia apostołem. Podstawowym celem tej posługi było głoszenie Dobrej Nowiny

i nawracanie, ale w odróżnieniu od posługi apostolskiej miało ono charakter indywidualny, było skie-

rowane do poszczególnych osób chcących przyjąć słowo Pana

. W pewien sposób ograniczona posłu-

ga ewangelistów była „uzupełniana” przez posługę apostołów: „Kiedy apostołowie znajdujący się w

Jerozolimie dowiedzieli się, że w Samarii przyjęto słowo Boże [dzięki nauczaniu Filipa], wysłali tam

Piotra i Jana, którzy modlili się nad nimi, aby otrzymali Ducha Świętego; dotychczas bowiem na niko-

go z nich nie zstąpił, byli tylko ochrzczeni w imię Jezusa” (Dz 8, 14-16). Z powyższego fragmentu wi-

dać, że ewangeliści nie posiadali najwyższej mocy udzielania chrztu w Duchu Świętym, stąd też nie-

zbędne było dopełnienie ich posługi przez apostołów. Mimo że ewangeliści nie posiadali łaski apostol-

skiej, w czasach poapostolskich objęli w pewnym sensie po nich sukcesję. Ważne jest w tym względzie

świadectwo Euzebiusza z Cezarei: „Bardzo wielu było wówczas uczniów, których dusze słowo Boże

rozpaliło najgorętszą miłością do filozofii, tak że przede wszystkim wypełnili zachętę Zbawicielową i

ubogim rozdali swe majętności. Potem poszli w świat i pełnili zadanie ewangelistów, zajmując się gor-

liwie opowiadaniem nauki i wiary tym, którzy jej dotychczas zgoła nie słyszeli, tudzież podawaniem

księgi ewangelii Bożych”

. Euzebiusz pisze, iż pałali oni niezwykłą miłością do słowa Bożego i chęcią

naśladowania działalności apostołów. To „nowe” pokolenie ewangelistów wywodziło się z już nowo

utworzonych Kościołów lokalnych, a swoją działalnością ewangelizacyjną przyczyniało się do po-

wstawania nowych. W ich mocy, prócz głoszenia Ewangelii, leżało również ustanawianie nowych pa-

sterzy

Por. ibidem, s. 153.

Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, cyt. za: ibidem, s. 154.

Por. M. Afanasjew, op. cit., s.154.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

Kolejną posługą, jaka pojawia się na stronach Pisma Świętego, jest posługa nauczycieli. W listach Paw-

łowych ich działalność nie jest wyraźnie sprecyzowana. Na kartach NT, zgodnie z przekonaniem teo-

logii biblijnej, wyróżnia się dwie kategorie związane z przekazywaniem Dobrej Nowiny: przepowia-

danie (kérygma) i nauczanie lub naukę (didachè)

. Kérygma poprzedza naukę, mówi o zbawczej

śmierci Jezusa, by zakończyć się wezwaniem do nawrócenia i przyjęcia chrztu. „Natomiast didachè

daje nawróconemu, który odpowiedział na przepowiadanie aktem wiary, głębsze teologiczne zrozu-

mienie sensu głoszonej ewangelii oraz wypełnienia ››Pism‹‹”

. Celem nauczania didaskalosa było

przede wszystkim wyłożenie nauki wiary oraz wyjaśnienie prawd, o których mówi Pismo i Tradycja.

Nie tworzyli oni nowego nauczania, opierali się na słowach Chrystusa i tradycji apostolskiej. Chary-

zmatem nauczania obdarzony był również św. Paweł. Jego listy zawierają niepowtarzalną naukę o

zmartwychwstaniu Chrystusa: „Można powiedzieć, iż stanowi ona pewien rodzaj inicjacji, głębszego

wyjaśnienia prawd wiary chrześcijańskiej, którego celem jest autentyczne życie chrześcijańskie”

Paweł w swoim nauczaniu opiera się bezwzględnie na tradycji apostolskiej, którą stara się kontynu-

ować: „przede wszystkim przekazałem wam naukę, którą przejąłem z tradycji” (1 Kor 15, 3), „obojęt-

nie więc, czy chodzi o mnie, czy o innych apostołów, ważne jest, że taką naukę wam głosimy i w taką

uwierzyliście” (1 Kor 15, 11). Podobnie o swojej posłudze pisze Panten: „Nie mówię nic szczególnego,

nie szukam paradoksów, lecz jako uczeń Apostołów jestem nauczycielem narodów, a to, co sam

otrzymałem, przekazuję wiernie wszystkim, którzy pragną być uczniami prawdy”

. Mimo że dla peł-

niących posługę nauczycieli niezmiernie istotne było kontynuowanie nauki Chrystusa w niezmienio-

nym kształcie, już Pismo Święte notuje fakt, że jeszcze w czasach apostolskich pojawiali się fałszywi

nauczyciele, skłonni tę naukę dostosowywać do własnych potrzeb i ideologii. Paweł przestrzega

chrześcijan przed fałszywymi nauczycielami w kolejnych swoich listach (1 Tm 1, 19-20; Tyt 1, 10-11),

a swojemu wiernemu towarzyszowi i współpracownikowi Tymoteuszowi poleca: „A to, co słyszałeś

ode mnie – wobec wielu świadków – przekazuj ludziom godnym zaufania, którzy będą zdolni nauczać

także innych” (2 Tm 2, 2). Posługa nauczycielska była spełniana przede wszystkim przez wybrane i

obdarzone łaską osoby, co gwarantowało głoszenie Dobrej Nowiny w kształcie, w jakim została ona

przekazana przez Chrystusa, a następnie przez apostołów. Św. Paweł pisze ponadto w jednym ze swo-

ich listów, że każdy członek Ciała Chrystusa zobowiązany jest do tego, by pouczać innych: „Dlatego

zachęcajcie się wzajemnie i budujcie jedni drugich dobrym przykładem, jak to zresztą czynicie” (1 Tes

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 104.

Ibidem, s. 104.

Ibidem, s, 104.

List do Diogeneta, cyt. za: M. Afanasjew, op. cit, s. 170.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

5, 11). Charyzmat nauczycielski z łatwością łączył się z innymi posługami, jednakże nie należy go

utożsamiać bezpośrednio z żadną z nich. I choć Ef 4, 11 wymienia wspólnie charyzmat pasterski i na-

uczycielski, obie te posługi są od siebie niezależne

. W znacznej mierze nauczyciele byli uczonymi

teologami Kościoła, tak jak na przykład Orygenes czy Klemens Aleksandryjski. Spod ich pióra wyszły

najstarsze zabytki piśmiennictwa chrześcijańskiego, które Kościół niezwykle ceni.

Pośród posług przedstawionych w listach Pawłowych, najważniejszą według ich autora jest posługa

proroków. Dar prorokowania bowiem był dla niego najdoskonalszym przejawem działania Ducha w

Kościele. Prorocy wraz z apostołami stanowią fundament, na którym wznosi się Kościół, a jego kamie-

niem węgielnym jest sam Chrystus (Ef 2, 20). Tajemnica planu zbawienia została przez Ducha Święte-

go objawiona właśnie apostołom i prorokom (Ef 3, 5) i jej sługą stał się również św. Paweł jako „naj-

mniejszy” z nich (Ef 3, 7-9). „Proroctwo miało odniesienie do ekonomii Bożej, dotyczącej Kościoła.

Tajemnica Chrystusa polega na tym, żeby ››z dwóch stworzyć w sobie jednego nowego człowieka,

wprowadzając pokój, i w ten sposób jednych, jak i drugich znów pojednać z Bogiem, w jednym ciele

przez krzyż‹‹, objawiona została przez Ducha apostołom i prorokom (Ef 2, 15-16; 3, 5). Zadanie, któ-

remu poświęcił się Paweł, zostało objawione Kościołowi przez proroctwo (Ef 3, 3)”

Posługa proroków nowotestamentowych „(…) polegała na tym, że w Kościele głosili wolę Bożą, we-

dług której Kościół żyje i działa”

. Ze świadectwa Pawła wynika, że w pierwotnym Kościele w jednej

gminie chrześcijańskiej mogło działać kilku proroków (1 Kor 14, 29), lub mogło ich wcale nie być, co

nie wykluczało istnienia w niej charyzmatu prorockiego: „Według Pawła Apostoła proroctwo było

wspólną posługą ludu lub, dokładniej, posługą samego Kościoła”

. Dlatego dopuszczał on możliwość,

by charyzmat proroctwa posiadali również nie prorocy: „Chciałbym, abyście wszyscy modlili się ob-

cymi językami, ale najbardziej zależy mi na tym, abyście z natchnienia Bożego przemawiali” (1 Kor 14,

5). Proroctwo pełniło różne funkcje, ale przede wszystkim miało budować, pocieszać i zachęcać

wspólnotę: „(…) natomiast mówiący z natchnienia Bożego przemawia do ludzi, aby ich zbudować, po-

cieszyć i zachęcić. Ten, kto modli się w obcych językach, buduje tylko siebie, podczas, gdy mówiący z

natchnienia Bożego – całe zgromadzenie” (1 Kor 14, 3-4). Objawienie przekazywane przez proroków

było czytelne i nie wymagało dodatkowego tłumaczenia, w przeciwieństwie do glosolalii. Dlatego też,

według Pawła, charyzmat prorocki przynosił większy pożytek Kościołowi: „Kościół zważa na słowa

proroka, doświadcza je i dopiero po takim doświadczeniu słowo proroka staje się proroctwem. Dlate-

Por. M. Afanasjew, op. cit. s. 171.

M. Afanasjew, op. cit., s. 157.

Ibidem, s. 155.

ROZDZIAŁ I

IDEA POSŁANNICTWA W PIŚMIE ŚWIĘTYM

go proroctwo składa się ze słów proroka i z doświadczania ich przez Kościół, a to oznacza, że proroc-

two przynależy Kościołowi jako objawione mu i dla niego”

. Charyzmat prorocki dany jest w Kościele

i w nim się też realizuje, nie może istnieć poza jego ramami. Objawienie przekazane poza obrębem

Kościoła nie może zostać uznane za prorockie, a osoby je wypowiadające stają się fałszywymi proro-

kami. Świadectwo Pawła daje podstawy, by sądzić, iż już w Kościele pierwotnym chrześcijanie musieli

się zmagać ze zjawiskiem fałszywego prorokowania: „Ale choćbyśmy sami czy nawet anioł z nieba

głosił wam coś innego, niż myśmy wam głosili, niech będzie wyklęty!” (Ga 1, 8).

Charyzma prorocka

łączyła się z charyzmą „rozróżniania duchów”, która przynależała do ludu Bożego

. Proroctwa nie

były przyjmowane bezkrytycznie, zawsze podlegały osądowi, którego celem było stwierdzenie, że

rzeczywiście przekazywały wolę Bożą. Prorok przybywający do Kościoła musiał nie tylko głosić

ewangelię zgodną ze słowami Chrystusa, ale także swoim życiem dawać jej świadectwo. Wspólnota

miała wręcz obowiązek badać zarówno jego słowo, jak i bacznie przyglądać się jego postępowaniu.

Charyzmat prorocki był niejako „przeznaczony” dla istniejących już Kościołów lokalnych zbudowa-

nych na bazie działalności apostołów

. Wola Boża, którą prorocy objawiali, była dynamizmem, dzięki

któremu Kościół funkcjonował. Z tego względu posługa proroków najczęściej nie miała charakteru

wędrownego. Jednakże z biegiem czasu, gdy prorocy stali się rzadkością, zostali niejako zmuszeni do

przemieszczania się między Kościołami ku pokrzepieniu żyjących w nich wiernych.

Ibidem, s. 161.

Ibidem, s. 160.

Por. ibidem, s. 160-161.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

ROZDZIAŁ

CHARYZMAT

JAKO

PRZEJAW

DZIAŁANIA

DUCHA

ŚWIĘTEGO

DOŚWIADCZENIE DUCHA ŚWIĘTEGO W KOŚCIELE

„Podobnie jak ten, kto pochwyciwszy jeden koniec łańcucha, ciągnie zarazem i drugi koniec, tak samo

ten, kto przyzwał Ducha, przyzywa tym samym (…) także Syna i Ojca”

. Podany fragment wskazuje na

trynitarny charakter wszystkich działań Boga, ale także na fakt, iż za kontakt z człowiekiem odpowie-

dzialny jest w pierwszej kolejności Duch Święty. Przez Ducha objawia się Syn, a przez Syna Ojciec. Byt

osobowy Parakleta pozostaje ukryty, mimo że uczestniczy on w Bożym działaniu na świecie. Św. Bazy-

li Wielki określa funkcję Ducha Świętego jako uświęcenie, udoskonalenie człowieka i całej natury

Nie należy jej pojmować w kategorii cudu, jest to bowiem część zbawczego planu Boga. Duch Święty

wypełnia wspólną wolę Trzech – jest posłany przez Ojca i udzielany przez Syna

. Według św. Bazyle-

go Duch Święty jest nieustannie obecny podczas misji wcielonego Słowa na świecie: „Przyjście Chry-

stusa – Duch Go poprzedza. Wcielenie – Duch jest. Cudowne działania, łaski i uzdrowienia – przez Du-

cha Świętego. Wypędzone demony – przez Ducha Bożego. Diabeł zniewolony – w obecności Ducha.

Odpuszczenie grzechów – w łasce Ducha Świętego… Połączenie z Bogiem – przez Ducha. Zmartwych-

wstanie umarłych – mocą Ducha”

. Tajemnica zmartwychwstania jest nieodłączna od obecności i

działania Ducha Świętego. Ojciec wskrzesza Syna dzięki ożywiającej mocy Ducha Świętego. Paraklet

nadaje zmartwychwstaniu powszechny zasięg, a ono otwiera przed Duchem nieograniczoną prze-

strzeń działania. Jego moc będzie odtąd zasadą nowego życia w świecie naznaczonym obecnością

grzechu i śmierci. Jego osobowe przyjście, które zapowiada Chrystus (J 15, 26) nie ma charakteru kon-

tynuacji Jego dzieła. Oczyszczenie, jakie dokonało się dzięki krwi Chrystusa, było w pewnym sensie

Św. Bazyli Wielki, Epistola 38, 4; PG 32, 332 C, cyt.za: J. Meyendorff, Teologia bizantyńska. Historia i doktryna, przeł. J.

Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 215.

Ibidem, s. 216.

W. Łosski, Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego, przeł. M. Sczaniecka, Warszawa 1989, s. 141.

Ibidem, s. 140.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

przygotowaniem do przyjęcia Ducha: „Lecz Ja mówię wam prawdę: Lepiej dla was, że Ja odchodzę, bo

jeślibym nie odszedł, Obrońca nie przyszedłby do was, jeśli zaś odejdę, poślę Go do was” (J 16, 7).

Prawosławie mówi o dwóch udzieleniach Ducha Świętego Kościołowi: tchnieniu Chrystusa w dzień

zmartwychwstania (J 20, 19-23) oraz Jego osobowym przyjściu w dzień Pięćdziesiątnicy (Dz 2, 1-5)

Zesłanie Ducha Świętego utrwalone w Janowej ewangelii ma charakter funkcjonalny – Chrystus posy-

ła wszystkich apostołów przekazując im kapłańską władzę odpuszczania grzechów, „jest to ostatnia

doskonałość, jaką Chrystus przyznaje Kościołowi przed opuszczeniem ziemi”

. W dzień Pięćdziesiąt-

nicy Duch ukazuje się jako odrębna hipostaza, jako Osoba Trójcy, choć posłana przez Syna i w Jego

imię. Języki ognia spoczywają na każdym z osobna, a Paraklet staje się obecny w poszczególnych apo-

stołach, dzięki czemu każdy z Dwunastu staje się nosicielem Ducha (pneumathophóros). „››Wieczny

Mieszkaniec‹‹ jest źródłem braterstwa, wolności i jedności w różnorodności powołań, posług i darów

(1 Kor 12)”

. Dzięki działaniu Ducha apostołom udaje się pogodzić znajomość Jezusa wcielonego z

przeżyciem Jego tajemnicy jako zmartwychwstałego oraz zrozumieć Jego posłannictwo na ziemi. Duch

zstępuje dopiero wtedy, gdy ostatecznie wypełnia się posłannictwo Syna. „Pięćdziesiątnica jest na

równi ze zmartwychwstaniem wydarzeniem ››ostatnich dni‹‹, zapowiedzią ostatecznego spełnienia

ludzkich dziejów przez Ducha Świętego”

. Pięćdziesiątnica jest więc z tej perspektywy uwieńczeniem

trynitarnej ekonomii zbawienia na świecie. Od tego momentu śmierć i zmartwychwstanie trwają na

wieki jako rzeczywistość zbawienia. „Obecność Ducha przejawiać się odtąd będzie w całym życiu

wspólnoty wierzących: w jej wierze, trosce o potrzebujących, modlitwie (Dz 4, 31), dawaniu świadec-

twa Chrystusowi (Dz 4, 8-11, 24; 13, 9), znoszeniu cierpień dla Jego imienia (Dz 6, 5. 10; 7, 51. 55)

oraz we wszystkich wydarzeniach przekraczających zakres ludzkiego działania (Dz 8, 15-19. 29. 39.;

9, 17. 31; 10, 44-47; 9, 2-6)”

. Jest to tajemniczy powrót en pneumati Chrystusa chwalebnego i speł-

nienie jego słów: „Owego dnia poznacie, że Ja jestem w moim Ojcu i wy we mnie, i Ja w was (J 14, 20)”.

Zmartwychwstały Chrystus jest nieustannie obecny w Eucharystii. Jest to Jego szczególna obecność w

Duchu Świętym, który nadaje jej nowy, głębszy wymiar. „Eucharystyczne Ciało Chrystusa jest ciałem

jednego i tego samego Chrystusa ze wszystkimi jego tajemnicami. Jest to jednak ››ciało duchowe‹‹,

zmartwychwstałe i przeniknięte obecnością Ducha Świętego”

. Misterium eucharystyczne stanowi

Ibidem, s. 149.

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 378.

Ibidem, s. 367.

Ibidem, s. 368.

W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, Lublin 1987, s. 415.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

jednocześnie przeżycie Paschy Chrystusa oraz Zesłania Ducha Świętego. Moment epiklezy stanowi

przyzwanie Boga

by zstąpił na dary chleba i wina. Jest on równocześnie prośbą o zesłanie Ducha

Świętego w celu konsekracji darów bądź uświęcenia komunikujących. W liturgiach Kościoła wschod-

niego epikleza rozwinęła się „(…) jako modlitwa przyzywająca Ducha Świętego (niekiedy również Bo-

ski Logos) na dary ofiarne, aby je ››uczynił‹‹ (poiesei, poieson, poiése) ››okazał‹‹ (anadexai) lub ››obja-

wił‹‹ (apofanei) Ciałem i Krwią Chrystusa dla uświęcenia spożywających”

. Spożywanie darów sta-

nowi uczestnictwo w Duchu, a przez Niego w tajemnicy zbawienia. Św. Ireneusz określa Eucharystię

jako „kielich syntezy”, w którym spełnia się trynitarny charakter celebracji eucharystycznej. W litur-

giach wschodnich (poza egipską) epikleza występuje po słowach ustanowienia. Dzięki czemu anafora

eucharystyczna posiada jasną strukturę trynitarną: pierwsza jej część (do Sanctus) skierowana jest do

Ojca, druga – z anamnezą – do Syna, trzecia – od epiklezy – do Ducha Świętego

. Przyzwanie Ducha po

momencie ustanowienia ma na celu sakramentalne urzeczywistnienie słów kapłana. Mocą przyzywa-

nego Ducha dary eucharystyczne stają się tym, czym były podczas Ostatniej Wieczerzy sprawowanej

przez Chrystusa. Tajemnica Eucharystii odnawia się w Kościele dzięki działaniu Ducha, jej wymiar

chrystologiczny jest nieodłączny z wymiarem pneumatologicznym. „Tym, których jednoczy Euchary-

stia, Duch Święty daje udział w różnorodności swoich darów. Sprawowanie Eucharystii we wspólno-

cie wierzących jest normalnym miejscem doświadczenia chrześcijańskiego, które dzisiaj chętnie okre-

ślamy mianem charyzmatycznego (1 Kor 10-14)”

Istotne dla teologii Kościoła Wschodniego jest rozróżnienie osoby Ducha od jego darów. Podstawą

tego odróżnienia są słowa samego Chrystusa: „On mnie uwielbi, bo weźmie z mojego i wam oznajmi.

Wszystko, co ma Ojciec, jest moje. Dlatego powiedziałem: Z mojego weźmie i wam oznajmi (J 16, 14-

15)”. Duch czyni ludzi „uczestnikami Boskiej natury”

udzielając im łaski przebóstwiającej, a także

innych darów, które wymienia w swoich listach św. Paweł z Tarsu. Sam Paraklet, źródło łaski, pozo-

staje ukryty pod względem swej hipostazy, unaoczniając się przez dar, którego udziela i niezliczoną

ilość imion, jakimi został obdarzony

. Pismo Święte przedstawia Ducha Świętego za pomocą symboli:

wody, tchnienia, płomienia, białej gołębicy. Duch jest niewidoczny, niewyobrażalny, ale jego działanie

pozostaje odczuwalne dla każdego chrześcijanina. Od stworzenia świata, aż po dzień dzisiejszy Duch

Święty działa w Kościele, obdarzając go niezliczoną liczbą charyzmatów.

Ibidem, s. 432.

Por. ibidem, s. 449.

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 128.

W. Łosski, op. cit., s. 144.

Por. ibidem, s. 145-146.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

PAWŁOWA TEOLOGIA CHARYZMATÓW

Dzieje Apostolskie i Listy Pawłowe są bogatym źródłem świadectw ujawnienia się mocy Parakleta w

pierwszych gminach chrześcijańskich. Samego Apostoła bądź też wspólnotę Koryntian, która zwróciła

się do niego z prośbą o rozwiązanie problemów związanych z pojawiającymi się darami Ducha, można

uznać za twórców terminu charyzmat. W Starym Testamencie termin ten nie pojawia się w ogóle, gdyż

do II w. przed Chrystusem w grece klasycznej słowo to nie występuje

. Nowy Testament posługuje

się nim 17 razy, z czego 16 razy w Corpus Paulinum i raz w 1 P 4, 10. W listach Pawłowych, których

autorstwo jednoznacznie przypisuje się Apostołowi (tzw. wielkie listy), termin ten użyty jest 14 razy,

w listach pasterskich (ich autentyczność jest kwestionowana) natomiast pojawia się jedynie dwa razy.

Grzegorz Rafiński wysuwa teorię, że słowo charisma wywodzi się od czasownika charidzomai ozna-

czającego: „mówić”, „czynić komuś jakąś rzecz miłą”, „być miłym lub łaskawym”, „darować coś”.

Twierdzi on także, że w NT termin ten może mieć znaczenie ogólne bądź ściśle techniczne

. Wyraz

ten w sensie ogólnym mogą oddać takie słowa jak: „dar”, „dar łaski”, „łaska”

. Należy jednak zazna-

czyć, że jest to zawsze dar pochodzący od Boga. Za źródłosłów terminu charisma podaje się także wy-

raz charis oznaczający „łaskę”, „życzliwość”, „dobrodziejstwo Boga”

. Sam św. Paweł w swoich Li-

stach, a w szczególności w Rz 12, 6 i 1 Kor 1, 4; 7; 7, 7; 12, 4; 11 mówi o charyzmatach jako o „łasce”,

„darach” lub „darach łaski”, które są bardzo różnorodne, choć rozdzielane przez tego samego Ducha.

Bogdan Snela na podstawie Listów św. Pawła wyznaczył cztery cechy doskonałego charyzmatu:

pochodzi od Trójcy Świętej i ściśle wiąże się z wszelkimi służbami i działaniami w Kościele (1

Kor 12, 4-7)

ma związek z Chrystusem i jest darem powszechnym; jako taki służy do tego, by „przysposobić

świętych do wykonywania posługi celem budowania Ciała Chrystusowego, aż dojdziemy wszy-

scy do jedności wiary” (Ef 4, 7-8; 12-13)

ściśle łączy się z łaską (Rz 12, 6)

osoba, która charyzmat otrzymała, ma obowiązek się nim dzielić ze wspólnotą (1 Kor 14, 26)

W. P. Tokarski, Charyzmaty. Studium biblijno-teologiczne, Kalwaria Zebrzydowska 2003, s. 42.

Por. ibidem, s. 43.

Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, red. R. Popowski, Warszawa 1995.

Por. W. P. Tokarski, Charyzmaty…, s. 43.

Ibidem, s. 49.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

Apostoł nie rozróżnia charyzmatów na poszczególne rodzaje. Jednakże współcześni teologowie (w

szczególności należący do kręgu rzymskokatolickiego) sporządzili niezliczoną liczbę różnorodnych

systematyzacji. Na uwagę zasługują trzy z nich ze względu na kompleksowe i zróżnicowane ujęcie.

Pierwsza z nich sporządzona została przez Hansa Künga i łączy charyzmaty z poszczególnymi stop-

niami hierarchii w Kościele:

charyzmaty kerygmatyczne, związane z przepowiadaniem (apostolstwo, proroctwo, funkcja

nauczycielska itd.)

charyzmaty służebne – diakońskie (troska o chorych, dawanie jałmużny, dar uzdrawiania)

charyzmaty rządzenia (pasterzowanie, biskupstwo itd.)

Bogdan Snela podzielił charyzmaty na cztery rodzaje:

charyzmaty podstawowe (spotkanie, historiozbawcze powołanie jednostki i narodu, życie

wieczne)

charyzmaty większe (wiara, nadzieja, miłość) – wraz z wymienionymi wyżej stanowią ogólne

ramy historiozbawcze dla funkcjonowania konkretnych, ujednostkowionych charyzmatów

charyzmaty urzeczywistnienia – o nieograniczonej liczbie, uszeregowane zgodnie z zasadą

trzech funkcji Kościoła:

•

kapłaństwa wspólnego (charyzmat modlitwy, śpiewania hymnów, ofiary własnego życia

itp.)

•

proroczej epifanii Boga (dar języków, mowa mądrości, cuda itp.)

•

królewskiej służby (miłosierdzie, rozdawanie majątku, pocieszanie)

stany charyzmatyczne (apostolat, proroctwo, nauczanie, ewangelizacja, pasterzowanie)

Prosty i konkretny podział zaproponował Serafino Falvo:

charyzmaty słowa – dar języków, tłumaczenia i proroctwa

charyzmaty dzieła – dar uzdrawiania, cudów i wiary

charyzmaty poznania – dar rozeznania, wiedzy i mądrości

Św. Paweł nie sporządza również żadnej konkretnej listy charyzmatów. Te, które wymienia w swoich

listach

nie tworzą konkretnego, zamkniętego spisu. Dary Ducha, jakie umieszcza św. Paweł w 1 Kor

12, 8-10 i Rz 12, 6-8, najprawdopodobniej najczęściej się ujawniały we wspólnotach pierwszych

Ibidem, s. 50.

Ibidem, s. 50-51.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

chrześcijan i możliwe, że Apostoł zetknął się z niektórymi osobiście. Niemniej jednak nie stanowią one

uprzywilejowanej listy, bowiem Duch Święty rozdziela charyzmaty „z pełną wolnością i według swo-

jego upodobania”. Ze względu na swoją różnorodność nie dają się one usystematyzować, ważny na-

tomiast jest fakt, jakie zjawiska sam św. Paweł uważał za charyzmaty. W 1 Kor 12, 8 pisze o „darze

mądrości słowa”, który jest najprawdopodobniej taką wypowiedzią, która pozwalałaby na głębsze

wejrzenie w tajemnice zbawczego planu Boga. W tym samym fragmencie mówi również o „umiejętno-

ści poznawania według tego samego Ducha”, czyli umiejętności wejrzenia w rzeczywistość i podej-

mowania decyzji. W dalszej części listu – 1 Kor 12, 9 – św. Paweł wymienia „dar wiary” przenoszącej

góry, dar ufności w zamysły Boga. Dalej w tym samym miejscu podaje „dar uzdrawiania”. Według św.

Pawła uzdrowiciel jest jedynie pośrednikiem, narzędziem w rękach Boga. Uzdrowienie samo w sobie

jest charyzmatem, a nie habitualną mocą uleczania chorych posiadaną przez charyzmatyka

. Kolejny

fragment listu – 1 Kor 12, 10 – mówi o darze „dokonywania niezwykłych dzieł”, darze „przemawiania

z natchnienia Bożego”, „rozpoznawania duchów”, „modlenia się w różnych językach i tłumaczenia ich”.

Niezwykłe dzieła, podobnie jak uzdrowienia, same w sobie ujmowane są jako charyzmaty, a cudo-

twórca jest osobą wybraną przez Pana. Dar przemawiania [w Biblii Tysiąclecia – dar proroctwa, przy-

p. D.G.], jest jednym z tych charyzmatów, którego zdaniem św. Pawła, powinni pragnąć wszyscy

chrześcijanie (1 Kor 14, 1) i również wszyscy chrześcijanie mają w nim udział. W takim rozumieniu

dar przemawiania jest świadczeniem o wierze w Chrystusa. Można także mówić o proroctwie jako

specjalnej łasce danej jedynie wybranym (na przykład prorokom w ST), w celu budowania Kościoła.

Jednakże funkcja prorocka niekoniecznie musi się łączyć z powołaniem na proroka. Dar prorokowania

może być jednorazowym wylaniem Ducha Świętego zgodnie z konkretnym zamysłem Bożym i więcej

się nie powtórzyć. Podobnie prorocy z powołania, posłani

by głosić słowo Boże, nie byli zdolni mówić

o sprawach niebieskich bez tchnienia Ducha, o które musieli się gorliwie modlić. Kolejny charyzmat –

„dar rozpoznawania duchów” – może mieć dwa wymiary – z jednej strony może być zdolnością wy-

krycia obecności złych duchów, z drugiej natomiast może umożliwić przeniknięcie daru przemawiania

i osądzenie, czy mówiącego natchnął Duch Święty, czy nie. Pod tym względem jest bezpośrednio zwią-

zany z darem prorokowania

. Wiele problemów sprawił św. Pawłowi dar modlenia się w różnych

językach i tłumaczenia ich. Między innymi, w celu wyjaśnienia, czym ten charyzmat w istocie jest i jak

należy się nim posługiwać, powstał 1 Kor. Jak można wywnioskować z tekstu listu, glossolalia jest ro-

dzajem ludzkiej mowy, podobnym do jakiegoś języka, niezrozumiałego dla mówiącego i słuchają-

Por. F. A. Sullivan, Charyzmaty i Odnowa Charyzmatyczna. Studium biblijne i teologiczne, przeł. T. M. Micewicz, Warszawa

1992, s. 27-28.

Ibidem, s. 28.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

cych

. Ze względu na swoją niezrozumiałość, mówienie językami w pierwotnych gminach chrześci-

jańskich nie przyczyniało się w większości przypadków do budowania wspólnoty i stanowiło przede

wszystkim rodzaj modlitwy prywatnej. By glossolalia mogła służyć wspólnemu dobru i zbudowaniu

wspólnoty wierzących, musiał ją uzupełniać dar tłumaczenia: „Dlatego kto modli się obcymi słowami,

niech prosi Boga, aby umiał je przetłumaczyć” (1 Kor 14, 13). Dar języków ma ponadto swój uniwer-

salny wymiar. Zesłanie Ducha Świętego jest odwróceniem sytuacji na wierzy Babel, kładzie definityw-

ny kres podziałowi i rozproszeniu. „Dar języków nie dzieli już ludzi, lecz ułatwia porozumienie i po-

jednanie, które są początkiem jedności wśród różnych ras i narodowości (Dz 2, 4-12)”

. Umożliwia

również głoszenie Dobrej Nowiny całemu światu i sprzyja jedności pośród wyznających jednego Pana.

Do darów Ducha wymienionych w 1 Kor 12, 8-10, należy również dodać te, które podaje Rz 12, 6-8,

czyli „dar usługiwania”, „dar nauczania”, „dar zachęcania”, „dar rozdawania”, „dar przewodniczenia”

oraz uczynki miłosierdzia. We fragmentach dwóch swoich listów (1 Kor 12, 28; Ef 4, 11-12) Apostoł

wymienia również charyzmaty związane z posługą i konkretnymi funkcjami pełnionymi w Kościele. W

Ef 4, 11-12 pisze: „On to ustanowił jednych apostołami, innych prorokami, [jeszcze] innych ewangeli-

stami, pasterzami i nauczycielami, aby przygotowali świętych do dzieła posługi, do budowy Ciała

Chrystusowego, aż do osiągnięcia jedności w wierze i poznaniu Syna Bożego, do osiągnięcia doskona-

łego człowieczeństwa i wielkości na miarę Pełni Chrystusa”. Podobnie w 1 Kor 12, 28: „Bóg zaś umie-

ścił w Kościele na pierwszym miejscu apostołów, na drugim tych, co przemawiają z natchnienia Boże-

go, na trzecim nauczycieli”. Jedynie w wyżej wymienionych wersetach św. Paweł wskazuje na pewną

hierarchię wśród charyzmatów. Określenia, które w nich podaje – apostołowie, prorocy, ewangeliści,

pasterze i nauczyciele – wyjątkowo odnoszą się do osób obdarzonych darami, a nie do samych darów.

Pierwsze miejsce zajmują apostołowie, których jednak nie należy utożsamiać jedynie z Dwunastoma,

sam Paweł bowiem nazywa siebie „najmniej ważnym z apostołów” (1 Kor 15, 9). Są to wszyscy świad-

kowie Zmartwychwstałego Chrystusa, powołani do głoszenia Ewangelii wszędzie tam, gdzie nie dotar-

ło Dwunastu. Prorocy mają za zadanie budowanie Kościoła i przekazywanie Bożych objawień. Według

św. Pawła (Ef 2, 20) Kościół – Ciało Chrystusa – zbudowany jest „na fundamencie apostołów i proro-

ków”. Termin „ewangeliści” pojawia się rzadko w Nowym Testamencie (jeszcze tylko w Dz 21, 8 i Tm

4, 5) i możemy przypuszczać, że odnosi się do charyzmatycznej posługi związanej z kontynuowaniem

misji apostołów

. Na samym końcu Apostoł wymienia dwie funkcje, pasterzy i nauczycieli, które w

Kościele są nierozłączne, wzajemnie się wspierają i uzupełniają. Kluczem do rozumienia Pawłowej

Ibidem, s. 109-110.

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 376.

W. P. Tokarski, op. cit., s. 38-39.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

teologii charyzmatów jest hymn o miłości (1 Kor 13, 1-13). Pojawiają się w nim także takie charyzma-

ty jak „poznanie wszystkich tajemnic” oraz „wydanie ciała na spalenie”, które można rozumieć jako

śmierć męczeńską. Najważniejszy jest jednak fakt, że św. Paweł mówiąc o wszystkich wspomnianych

wyżej charyzmatach podkreśla, że żaden z nich nie spełni swojej funkcji, jeśli osoba lub osoby nimi

obdarzone nie będą kierowały się miłością. Miłość Boża nadaje każdej posłudze głęboki sens. Jest ona

największym darem Boga dla ludzkości, „nigdy nie ustaje, chociaż dar przemawiania z natchnienia

Bożego zaniknie, chociaż dar przemawiania w obcych językach przeminie, chociaż wiedzy zabraknie”

(1 Kor 13, 8).

CHARYZMATY W KOŚCIELE PRAWOSŁAWNYM

Prawosławie, kierując się słowami św. Pawła, nie dokonało ścisłej systematyzacji charyzmatów, ani

rozróżnienia między nimi, darami, cnotami moralnymi a teologicznymi, między łaską habitualną a

uczynkową

. Paul Evdokimov pisze, iż prawosławie od zawsze obstawało przy „ognistej i dynamicz-

nej naturze łaski we wszystkich jej przejawach (…)”

. Św. Bazyli w swym traktacie O Duchu Świętym

wskazuje na niezwykłą rolę, jaką pełni On w jej udzielaniu: „Stworzenie nie posiada jakiegokolwiek

daru, który by nie pochodził od Ducha; jest On uświęcicielem, który nas jednoczy w Bogu”

. Podobnie

pisze św. Paweł w 1 Kor 12, 4-6: „ Istnieją rozmaite dary Boże, lecz Duch jest ten sam. Są rozmaite ro-

dzaje posług, a ten sam Pan. Istnieją rozmaite sposoby działania, lecz ten sam jest Bóg, działający

wszystko we wszystkich”. Cały list św. Pawła do wspólnoty Koryntian poświęcony został charyzma-

tom i darom, których nie organizują żadne konkretne przepisy. Czynnikiem organizującym jest przede

wszystkim miłość i wiara. Charyzmaty takie jak świętość, profetyzm starców, życie mistyczne nie

podporządkowują się instytucjom. Energie przebóstwiające są formą „wydarzeniową”

w Kościele.

Działanie Ducha sprawia, że Kościół staje ponad swoją instytucjonalną, ziemską rzeczywistością. Nie-

ustannie trwa w nim epoka charyzmatów, a one same stanowią jego naturę. „Instytucja bowiem jest

wkorzeniona w obfite źródło Ducha, a wydarzenie następuje jedynie w ramach instytucji kościelnej”

Charyzmatyczność Kościoła prawosławnego jest nierozłącznie związana z jego apostolskością. Istotne

znaczenie mają charyzmaty związane z przewodnictwem: apostołów, pasterzy, przewodników, a tak-

że te, związane z darem słowa: ewangelistów, doktorów i proroków (Ef 4, 11). Dwunastu zostało we-

Ibidem, s. 95.

Cyt. za: P. Evdokimov, Prawosławie, przeł. J. Klinger, Warszawa 2003, s. 119.

Ibidem, s. 119.

Ibidem, s. 135-136.

Ibidem, s. 135.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

zwanych przez Pana

by dawać świadectwo o Jego Zmartwychwstaniu. Tym samym nadano im władzę

sakramentalną i pastoralną, która następnie została przekazana biskupom i usprawiedliwia ideę ich

następstwa. Apostolskość w sensie

jaki posiadała w pierwszych wiekach istnienia Kościoła, nie jest

odnawialna. Jednakże czas działalności Apostołów, zawarty w Dziejach Apostolskich, należy do okresu

po Pięćdziesiątnicy i wymaga sukcesji. Prawosławie rozumie sukcesję jako służbę kapłańską i eucha-

rystyczną. Biskupi koordynują pracę kapłanów i czuwają nad zachowywaniem kanonu. Posługa bi-

skupia jest zdolnością charyzmatyczną do reprezentowania wspólnoty i kształtowania jej jako niepo-

dzielnego Ciała Chrystusa. Wszyscy wierni są strażnikami wiary, jednakże biskupi świadczą o niej z

Bożego ustanowienia (charisma veritatis centrum)

Apostołowie-biskupi są gwarantem ciągłości nauki, ale nade wszystko przez swoje przewodnictwo w

Eucharystii, zapewniają nieustanne życie łaski w Ciele Chrystusa zsyłanej przez Ducha Świętego. Ko-

ściół jest świątynią Ducha, a każdy jego członek przez chrzest i bierzmowanie staje się naczyniem, w

które Bóg wylewa swoje łaski: „Skarb ten przechowujemy w glinianych naczyniach, po to, aby [wie-

dziano], że ta przeogromna moc pochodzi od Boga, a nie z nas” (2 Kor 4, 7). W dniu Pięćdziesiątnicy

łaska dana była każdemu z osobna (Dz 2, 3). Jak pisze Paul Evdokimov, podczas tego wydarzenia

„Duch Święty zwraca się do osobowości, którym każe rozkwitać w charyzmatycznej pełni darów na

sposób jedyny, indywidualny dla każdej z nich”

. W tym miejscu należy ponownie zwrócić się ku 1

Kor 12, 7-11, by przytoczyć słowa św. Pawła dotyczące udzielenia darów Ducha członkom pierwotne-

go Kościoła: „Duch objawia się każdemu dla wspólnego dobra. Jednemu udziela daru wyrażania sło-

wem mądrości, drugiemu wyrażania słowem wiedzy, innemu [udziela daru] wiary. Jeszcze innym ten

sam Duch udziela daru uzdrawiania, a innemu dokonywania niezwykłych dzieł, a jeszcze innemu [da-

ru] przemawiania z natchnienia Bożego i rozpoznawania duchów, modlenia się w różnych językach i

tłumaczenia ich. Wszystkie te dary są dziełem jednego i tego samego Ducha, który je rozdziela tak, jak

chce”. Mnogość charyzmatów pojawiających się w zgromadzeniu Koryntian powoduje wśród nich

chaos, który św. Paweł swym słowem stara się uporządkować. Nie tworzy, jak już wcześniej powie-

dziano, konkretnej listy i hierarchii charyzmatów. Św. Paweł oddaje je pod panowanie miłości, ponie-

waż właśnie z agape one pochodzą. Analizując 1 Kor można stwierdzić, że według „definicji”

jaką

tworzy w nim Apostoł, charyzmaty są dobrowolnymi darami Ducha Świętego, udzielonymi dla zbu-

dowania wspólnoty, czyli Kościoła (1 Kor 14, 3-4)

. Charyzmaty budują zarówno podmiot, jak i

Por. Ibidem, s. 174.

Ibidem, s. 154.

R. Laurentin, Nieznany Duch Święty, przeł. M. Tarnowska, Kraków 1998, s. 183.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

wspólnotę, której jest członkiem. Są to dary nadprzyrodzone, udzielane przez Ducha Świętego w każ-

dym miejscu i czasie według potrzeb Kościoła.

Charyzmatem mającym niezwykłą siłę w Kościele prawosławnym jest modlitwa. Idea wstawiennictwa

jest w nim szeroko rozpowszechniona. Bowiem modlący się wyprasza dla siebie i innych łaski i dary u

Pana, a Ten widząc jego gorliwość przy ich pomocy czyni cud. Doskonałym wzorem osoby modlącej

się jest Najświętsza Panna – „figura modlitwy” i „charyzmat wstawiennictwa”

. Dzięki swojej niezwy-

kłej wspólnocie z Synem i Duchem Świętym, dzięki temu, że jest Ona Theotokos, jej macierzyńska

opieka roztacza się nie tylko nad Dzieciątkiem, ale także nad całym światem i każdym człowiekiem.

Słowa Chrystusa zanotowane przez Ewangelistę Jana (J 19, 26-27) – „Jezus zobaczywszy matkę i

ucznia, którego miłował, mówi do matki: Niewiasto, oto twój syn. Potem mówi uczniowi: Oto twoja

matka. I od tej chwili uczeń wziął ją do siebie.” – nadają Maryi Matce szczególną rolę pośrednika i

oranty. Przez Najświętszą Pannę wszyscy wierzący mówią „Maranatha”. Wraz ze św. Janem w wy-

obrażeniach deesis stanowi Ona uosobienie modlitwy całego Kościoła i wstawiennictwa o miłosier-

dzie

Z charyzmatem modlitwy związany jest także charyzmat teologa. „Jeżeli jesteś teologiem, módl się

prawdziwie, i jeżeli Ty naprawdę się modlisz, już jesteś teologiem”

. Tradycja wschodnia nie dokonu-

je rozdziału między mistyką a teologią. Osobiste doświadczenie bliskości Boga jest równe dogmatowi

uznawanemu przez Kościół. „O ile doświadczenie mistyczne przeżywa treść wspólnej wiary, o tyle

teologia ją porządkuje i systematyzuje”

. Elementy, które stanowią esencję życia mistyka, czyli asce-

za, kontemplacja i przede wszystkim modlitwa, są jednocześnie fundamentami, na których wspiera się

teologia. Życie duchowe prowadzi teologa-mistyka ku otrzymaniu od Parakleta jeszcze jednego nie-

zwykłego daru – charyzmatu doświadczenia mistycznego. Mocą Ducha Świętego, który mieszka w

każdym człowieku, mistyk może wznosić się nieustannie do Boga, dążyć do stanu, który osiągnął św.

Paweł z Tarsu, by móc ostatecznie powiedzieć: „Już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus” (Ga 2, 20).

W stanie ekstatycznego uniesienia „opuszcza swój byt i nie wie już, czy jest w tym życiu czy w życiu

wiecznym; nie należy już do samego siebie, lecz do Boga, nie kieruje już sobą, lecz pozwala się prowa-

dzić Duchowi Świętemu”

. Jeśli Bóg tak chce charyzmat doświadczenia mistycznego pozwala na zgłę-

bienie tajemnicy wyjątkowej więzi łączącej Boga z człowiekiem. Mistycy, napełnieni Duchem i przez

P. Evdokimov, Prawosławie, s. 163.

Szerzej na temat idei wstawiennictwa: R. Mazurkiewicz, Deesis, Kraków 2002.

Ewagriusz, Traktat o modlitwie, 60, cyt. za: P. Evdokimov, Prawosławie…, s. 55.

P. Evdokimov, Szalona miłość Boga, przeł. M. Kowalska, Białystok 2001, s. 35.

W. Łosski, op. cit., s. 186.

ROZDZIAŁ II

CHARYZMAT JAKO PRZEJAW DZIAŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

modlitwę zjednoczeni z Ojcem zmierzają „do osiągnięcia doskonałego człowieczeństwa i wielkości na

miarę Pełni Chrystusa” (Ef 4, 13). Niezwykła siła monastycyzmu Kościoła prawosławnego i licznych

świadectw mistyków w dużej mierze przyczyniła się do wzbogacenia, przygasającego od czasów apo-

stolskich, ruchu charyzmatycznego. Dzięki ascetom i mistykom zwiększyło się znaczenie takich chary-

zmatów jak proroctwo, moc uzdrawiania i moc poznania wewnętrznego stanu człowieka

Mistyka wschodnia mówi także o charyzmacie łez. Jest on jednym z elementów nawrócenia i skruchy.

Dusza ludzka musi zostać poruszona przez skruchę

inaczej jest niedostępna dla łaski. Bez uczucia

żalu za grzechy mistyk zatrzymuje się na drodze wstępowania i umiera duchowo. Św. Jan Klimak łzy

charyzmatyczne postrzega jako oczyszczenie na kształt łaski chrztu i jako znak żalu za grzechy: „Nie

będzie się nas oskarżać – mówi – o to, że nie czyniliśmy cudów, że nie byliśmy teologami, że nie mieli-

śmy objawień, lecz z całą pewnością będziemy musieli odpowiedzieć przed Bogiem za to, że nie płaka-

liśmy nieustannie z powodu naszych grzechów”

. Z jednej strony łzy charyzmatyczne są wyrazem

skruchy i nawrócenia, z drugiej – zapowiedzią przyszłej radości u boku Pana według słów Ewangelii –

„Szczęśliwi ci, którzy się smucą, albowiem będą pocieszeni” (Mt 5, 4; por. Łk 6, 21). Są ponadto jednym

z darów Ducha Świętego, który posiada niezwykłą moc przenikania i przemieniania serc grzeszników.

Kościół prawosławny mówi również o charyzmacie tworzenia piękna (dar malowania ikon), chary-

zmacie bezinteresownej opieki nad chorymi, darze mądrego i ofiarnego zaangażowania w sprawy

państwowe i społeczne (za przykład mogą posłużyć „święci książęta” na Rusi, a także święci władcy w

Serbii), a także o charyzmacie życia oddanego służbie drugiemu człowiekowi

. Duch Święty udziela

swoich darów każdemu wierzącemu. „Dzięki temu życie chrześcijanina jest ››życiem w Duchu Świę-

tym‹‹, długim procesem uduchowienia, przetworzenia i przebóstwienia (theosis) całego człowieka

mocą Ducha”

„Ożywiciel” jest wszechobecny od momentu stworzenia świata. Udziela istnienia Kościołowi, stanowi

o jego dynamizmie i znajduje się w centrum jego duchowości. Paraklet nieustannie napełnia Kościół

swoimi darami. „Wzbudza harmonię i jednomyślność, napełnia radością i odwagą (Dz 13, 52) wspól-

notę chrześcijańską, czyniąc z niej organiczną jedność przez życie Boże i charyzmaty, które wlewa”

Charyzmaty istnieją w Kościele od momentu zesłania Ducha w Dzień Pięćdziesiątnicy. Dzięki nim po-

H. Paprocki, Obietnica Ojca. Doświadczenie Ducha Świętego w Kościele Prawosławnym, Bydgoszcz 2001, s. 132.

Św. Jan Klimak, Scala Paradisi, VII; PG 88, 816 D, cyt.za: W. Łosski, op. cit., s. 183.

W. Hryniewicz, Prawosławie a ruch charyzmatyczny, „Więź” (215) 1976, z. 3, s. 65.

Ibidem.

R. Laurentin, op.cit., s. 179.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

ROZDZIAŁ

III

MODEL

PAWŁOWY

ŻYWO-

TACH

POCHWALE

ŚWIĘTYCH

CYRYLA

METODEGO

DIALOGICZNY CHARAKTER MISJI ŚWIĘTYCH BRACI

Idei posłannictwa nie można rozpatrywać w oderwaniu od chrystologii i soteriologii. Każde indywi-

dualne powołanie jest przedłużeniem dziejów zbawienia i wskazaniem na ich ciągłość. Typologiczna

egzegeza ksiąg Pisma Świętego interpretuje powołania i objawienia starotestamentowe jako zapo-

wiedź przyjścia Mesjasza. Wypełniają się one wraz z narodzinami Chrystusa. Pascha Chrystusa jest

punktem centralnym Bożej ekonomii, w nim spełniają się wszystkie wcześniej złożone obietnice

względem ludzkości. Natomiast zesłanie Ducha Świętego rozpoczyna nową erę w dziejach świata i

jednocześnie jest kontynuacją dzieła zbawienia. „Chrystus zbawił wierzących, ale pragnie zbawienia

grzeszników (aby wszyscy doń należeli) i posyła w każdym czasie proroków, apostołów, męczenni-

ków, mężów sprawiedliwych i nauczycieli, aby zjednoczeni z Nim w Duchu Świętym tworzyli jeden

Kościół – mistyczne Ciało Chrystusa (…)”

. Wszyscy są wezwani do świętości, niewielu jest jednak

prawdziwie wybranych (Mt 22, 14). Ci, których wezwał Pan wzięli na siebie brzemię odpowiedzialno-

ści za zbawienie grzeszników: „Bóg bowiem tych, których przed wiekami poznał, tych też wyznaczył,

by byli ukształtowani na obraz Jego Syna – aby On był pierworodnym wśród wielu braci. A których

wyznaczył, tych także powołał. Których zaś powołał, tych też obdarzył sprawiedliwością. A których

obdarzył sprawiedliwością, tych także opromienił chwałą” (Rz 8, 29-30). U podstaw każdego powoła-

nia leży wiara w stworzenie człowieka na obraz i podobieństwo Boga. Imago Dei (Christi), który każdy

ochrzczony nosi w sobie, leży u podstaw ikonicznego wymiaru osoby ludzkiej. Wybraniec „przez od-

K. Miszczyńska, Soteriologiczny wymiar misji świętych Cyryla i Metodego, w: Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele

Słowian, t. 1, red. J.S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 121.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

danie i miłość, wyjście z siebie i relację w stosunku do innych staje się obrazem i manifestacją Boga”

Rozesłanie Dwunastu, powołanie Pawła oraz jego następców to początek misji w świecie „z ramienia”

Boga, a także initio nieustającego dialogu między Stwórcą a stworzeniem. „Myślenie dialogiczne wyra-

sta z antropologii biblijnej. Ukazuje ona człowieka przed obliczem Boga, słuchającego Jego słów, od-

powiadającego w sposób pozytywny lub negatywny – na Jego wezwanie”

. Wspomniany dialog na-

wiązuje się również pomiędzy posłanym a innymi ludźmi, ponieważ: „Dzieje człowieka, zwłaszcza w

perspektywie jego zbawienia, nigdy nie są jego osobistymi dziejami, oderwanymi od losów innych

ludzi, ponieważ życie jednostki zespolone jest wielorakimi więzami z życiem wielu ludzi”

. Losy

dwóch braci z Sołunia trwale zespoliły się z losami Słowian, którzy w IX wieku postanowili odpowie-

dzieć na wezwanie Pana i wyruszyć do nich z trudną misją ewangelizacyjną. Posłannictwo obu Braci

stanowi przedłużenie charyzmatycznej linii powołań biblijnych i nieustającego dialogu, jaki toczy się

między Bogiem a ludźmi. Działalności świętych nie były również obce idee nawiązywania porozumie-

nia między Kościołem Wschodnim i Zachodnim, łączenia różnorodności tradycji i rytów w imię jedne-

go, nierozerwalnego Ciała, którego głową jest Jezus Chrystus. Prawosławny teolog Aleksander Gorski,

komentując Żywoty obszerne Konstantyna-Cyryla i Metodego określa ich bohaterów „(…) jako aposto-

łów powszechnej jedności i reprezentantów jednego i niepodzielnego jeszcze Kościoła, jako głosicieli

równości i wolności człowieka”

. Współcześnie posłannictwo Nauczycieli Słowian uważa się za wzór

dialogu pomiędzy Kościołami i prototyp idei ekumenicznych wprowadzonych przez Vaticanum II: „Do

nowego Ludu Bożego powołani są wszyscy ludzie. (…) Kościół, czyli Lud Boży, wprowadzając to Kró-

lestwo [Niebieskie – przyp. D. G.], nie przynosi żadnego uszczerbku dobru doczesnemu jakiegokolwiek

narodu, lecz przeciwnie, wspiera i przyswaja sobie uzdolnienia i zasoby oraz obyczaje narodów, o ile

są dobre, a przyjmując oczyszcza je, umacnia i podnosi (…)”

. Nauczyciele Słowian w swojej misji kie-

rowali się ideałami, które przyświecały działalności św. Pawła. W obecnym dialogu między religiami

wsparciem może stać się modlitwa św. Cyryla wygłoszona na łożu śmierci:

„Господе Боже мој,

(...) послушај моју молитву

W. Hryniewicz, Pascha Chrystusa…, s. 69.

Ibidem, s. 76.

J. Moskałyk, Ikoniczna rzeczywistość osoby i Kościoła, Poznań 2007, s. 87.

L. Górka, Trwałe wartości tradycji cyrylo-metodiańskiej, w: Cyryl i Metody…, t. 1, s. 189.

Cyt. za: Jan Paweł II, Slavorum Apostoli, w: Cyryl i Metody…, t. 2, s. 179. W dalszej części przypisów w stosunku do ency-

kliki Papieża posługiwać się będę skrótem SA.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

И сачувај твоје верно стадо

За које си поставио мене,

Невредног и недостојног раба твога.

Избављај све од макакве безбожне и паганске злобе

Од макаквог многоречитог и хулног јеретичког језика

Који хулу говори против тебе,

Погуби тројезичку јерес,

И подижи цркву своју множећи,

И окупи све у једном духу (...)”

REALIZACJA MODELU PAWŁOWEGO W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH

CYRYLA I METODEGO

Na podstawie tekstów poświęconych Świętym Braciom można stwierdzić, iż swoim posłannictwem

wśród Słowian zrealizowali oni model ewangelizacji narodów, który wykreował św. Paweł. We wcze-

snej słowiańskiej hagiografii i hymnografii można odnaleźć częste odwołania do posługi i nauczania

Apostoła w postaci licznych parafraz bądź dosłownych przytoczeń treści jego listów, niekiedy wyko-

rzystywanych jako argumenty w dyskusjach dotyczących wiary chrześcijańskiej i chrystianizacji Sło-

wian. Za przykład może posłużyć mowa Konstantyna wygłoszona w Wenecji broniąca użycia języka

słowiańskiego w liturgii, w której został sparafrazowany obszerny fragment 1 Kor 14, 5-25. 39-35: „А

Коринћанима Павле рече: Хтео бих а сви говорите језике, а још више да пророкујете (...) И опет

вели: сваки језик да исповеда да је господ Исус Христос у славу Богу оцу. Амин”

. Hagiografowie

wpletli w teksty żywotów Braci wiele z elementów nauczania Pawłowego. Dotyczą one w szczególno-

ści powszechnego zbawienia wszystkich narodów i zrozumienia prawdy (1 Tm 2, 4; por. ŻM II; ŻK I)

trudów związanych z posługą apostolską (2 Kor 11, 26-27; por. ŻM XIV), kształtowania życia ducho-

wego przez nieustanne upodabnianie się do Chrystusa (1 Kor 11, 1; por. ŻK I). Niezwykle bogatym

źródłem odwołań do tekstów św. Pawła jest również Mowa pochwalna na cześć świętych Cyryla i Me-

Непознати писац ЖСКЦ, s. 41.

Непознати писац ЖСКЦ, s. 39-40.

W nawiasie podaję odwołanie do polskiego przekładu żywotów świętych Cyryla i Metodego, ponieważ ułatwia to identy-

fikację poszczególnych tekstów biblijnych. Podobnie w przypadku Mowy pochwalnej.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

todego. Przykładowo już w pierwszym paragrafie autor parafrazuje aż siedem fragmentów z pięciu

różnych listów Pawłowych (Tt 3, 4; Rz 8, 3; 2, 6; 1 Kor 15, 22; Ef 2, 14-16; 1, 20; Kol 1, 18, por. MP I).

Aleksander Naumow prezentuje tezę, że „zasada upodobnienia” stanowi podstawowy sposób kon-

struowania postaci w utworach cerkiewnosłowiańskich

i, jak można zauważyć, odnosi się również

do kreacji obu Braci: „Nowa postać aktywizująca model (…) chce wchłonąć z modelu jak najwięcej,

znaleźć wszystkie możliwe nici, łączące ją z nachylonymi nad swoimi ziemskimi historiami świętymi

(…), by te nici spleść we własny sznur, po którym będą mogli się piąć do nieba jej czciciele i wyznaw-

cy”

. Dla świętych Cyryla i Metodego takim wzorem stał się niewątpliwie św. Paweł jako realizujący

ideał uniwersalnej posługi apostolskiej i ewangelizacyjnej. W Żywocie świętego Konstantyna-Cyryla

czytamy: „А житије његово, макар укратко испричано, показује какав је он био, па онај који хоће,

слушајући то, постаће њему сличан, добивајући полет и одбацујући леност, као што рече

апостол: »На мене се угледајте, као што се ја на Христа«”

100

. Aleksander Naumow zauważa, że w

wymiarze mistyczno-eklezjastycznym Metody (podobnie Konstantyn-Cyryl) zostaje wpisany w cało-

ściowe dzieje zbawienia

101

. Nie bez powodu w Żywocie świętego Metodego hagiograf nawiązuje do św.

Pawła i świętych mężów, którzy byli przed nim wskazując na ich uczestnictwo w Bożej ekonomii:

„Али Бог по великој милости и љубави није коначно напустио човека, него у свако доба и време

изабирао је мужеве и јављао људима дела њихова и подвиг да би угледајући се на њих сви ка

добру тежили”

102

. Według autora Żywotu Metody w pełni realizuje Pawłowy ideał „człowieka du-

chowego”, naśladując tym samym samego Apostoła: „(...) на себи је испољавао слику свакога: страх

Божји, испуњавање заповеди, телесну чистоту, усрдне молитве и светост, реч снажну и кротку,

моћну за непријатеље, а кротку да послушне поучи, срчаност и благост, милосрђе и љубав,

страственост и стрпљење бивајући све за свакога да би све придобио”

103

. Urzeczywistnianie Paw-

łowych ideałów trwa nieustannie w ziemskim planie działalności Metodego, aż do momentu, gdy „bieg

swój zakończył” (2 Tm 4, 7). Porównanie do Apostoła zostaje jeszcze raz dobitnie podkreślone przez

hagiografa, gdy przedstawia on uroczystości pogrzebowe po zaśnięciu Metodego: „Тада његови

ученици ставише га у лес и указавши му достојне почасти, обавише црквену службу на

латинском, грчком и словенском и сахранише га у саборној цркви, па се придружи својим

A. Naumow, Biblia w strukturze artystycznej utworów cerkiewnosłowiańskich, Kraków 1983, s. 127.

Ibidem, s. 128.

100

Непознати писац ЖСКЦ, s. 17.

101

A. Naumow, op. cit., s. 128.

102

Непознати писац ЖМ, s. 58.

103

Ibidem, s. 59.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

оцима, и патријарсима, и пророцима, и апостолима, учитељима и мученицима. Људи пак,

безбројно сабрани народ, пратили су га са свећама оплакујући доброга учитеља и пастира,

мушкарци и жене, мали и велики, богати и сиромаси, слободни и робови, удовице и сироте,

туђини и домаћи, немоћни и здрави, сви су пратили онога што је био све свима да би све

продобио”

104

. Podwójne przywołanie 1 Kor 9, 22 w Żywocie Metodego tworzy zamkniętą klamrę

kompozycyjną. Święty od początku swojego posłannictwa aż po jego naturalny kres realizuje swym

życiem model Pawłowego uniwersalizmu

105

, by po śmierci jego „introwertyczne upodabnianie się”

zostało przekształcone w „ekstatyczne oddziaływanie”

106

Z chwilą wyrażenia zgody na to, by jedynie Bóg kierował losami Świętych Braci następuje moment ich

całkowitego zawierzenia w Jego zbawczy plan. W tej sytuacji święci Cyryl i Metody, podobnie jak Apo-

stoł Narodów, stali się pośrednikami między światem ziemskim a światem niebiańskim. Esencję ich

posłannictw stanowił jeden konkretny cel: zbliżenie tych dwóch światów do siebie. Zrealizował się on

w procesie chrystianizacji pogan i stworzenia od podstaw nowych Kościołów partykularnych. W

przypadku wspomnianych świętych bycie extra se in Christo i bycie poza sobą dla innych urzeczywist-

niło się w relacji z tymi, którzy nie doświadczyli do tej pory niezwykłej, przemieniającej energii Chry-

stusa. Głoszenie ewangelii stało się podstawowym narzędziem budowania jedności wszystkich ludów

w Chrystusie, tak jak nauczał Paweł: „Wszyscy bowiem w wierze jesteście synami Boga – w Chrystusie

Jezusie. Wy bowiem, którzyście przez chrzest zanurzyli się w Chrystusie, przyoblekliście się w Chry-

stusa. Nie istnieje odtąd ani Żyd ani Grek, nie istnieje niewolnik ani wolny, nie istnieje mężczyzna i

kobieta – wy wszyscy bowiem stanowicie jedność w Chrystusie Jezusie” (Ga 3, 26-28). Ideę chrystiani-

zacji wszystkich ludów przejęli w swoim posłannictwie wzorem Pawła święci Apostołowie Słowian.

Jan Paweł II wyraził bardzo trafną myśl dotyczącą ich działalności: „Dzięki misjonarskim wysiłkom

obu świętych, ludy słowiańskie mogły sobie po raz pierwszy uświadomić własne powołanie do

uczestnictwa w odwiecznym planie Przenajświętszej Trójcy, w powszechnym planie zbawienia świa-

ta”

107

. Uzyskanie pełnej świadomości przynależności do chrześcijańskiego universum umożliwiło Sło-

wianom stworzenie przez Braci słowiańskiego języka: „Словенско наречје из солунских и

македонских крајева, које су Константин и Методије могли да науче још у дечачким данима,

постало је коине најстарије словенске писане књижевности. У овом књижевном језику

104

Ibidem, s. 65.

105

J. Jarco, Charyzmatyczna posługa Apostołów Słowian w świetle piśmiennictwa starosłowiańskiego, w: Cyryl i Metody…, t.

1, s. 117.

106

A. Naumow, op. cit., s. 132.

107

Jan Paweł II, SA, s. 173.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

оставили су жив и творачки траг и старо грчко земљиште, на коме

се развијао, и дух и знање

његових састављача”

108

. Według hagiografów Konstantyn Filozof posiadał niezwykły charyzmat

mówienia i tłumaczenia języków

109

. Natchnienie Ducha umożliwiło mu stworzenie alfabetu, który od-

dawał rodzime słowiańskie dźwięki i pozwolił przełożyć część tekstów biblijnych i księgi liturgiczne:

„Философ онда отиде и по свом старом начину ода се молитви заједно са своим сарадницима и

ускоро му се јави Бог, који увек послуша молитву слугу својих. И тада састави слова и поче

писати јеванђелску беседу: ››У почетку беше Реч, и Реч беше у Бога, и Бог беше Реч‹‹ и

остало”

110

. Paweł w Hbr 4, 12-13 mówi o niezwykłej mocy Słowa: „Przecież słowo Boże jest żywe,

skuteczne i ostrzejsze niż obosieczny miecz i tak przenikliwe, że aż rozdziela spojenia i rdzenie duszy,

a zdolne jest rozsądzać myśli i zamiary serca. Żadne stworzenie nie ukryje się przed Nim, lecz wszyst-

ko jest obnażone i odsłonięte dla oczu tego, przed którym mamy zdać sprawę”. W średniowieczu kon-

takt ze Słowem, pojmowanym zarówno jako święty tekst Pisma, a także jako spełnienie obietnicy Ojca

ucieleśnionej w Chrystusie (J 1, 14: „A Słowo stało się człowiekiem i zamieszkało między nami”),

oznaczał realne dostąpienie najwyższej Mądrości. Z tej perspektywy przepisywanie i tłumaczenie

Ewangelii staje się bezwzględnie czynnością świętą, natchnioną przez Ducha

111

. Uzasadnione wydają

się zatem młodzieńcze „zaślubiny” Konstantyna z Mądrością i jego zamiłowanie do ksiąg. Jest to celo-

wa kreacja świętego, sankcjonująca i podnosząca do metapoziomu moment stworzenia alfabetu sło-

wiańskiego – nie jest on, zdaje się przekonywać hagiograf, lingua barbarica, co więcej, staje się lingua

sacra, by wypełniły się słowa psalmisty: „Chwalcie Jahwe wszystkie ludy, wysławiajcie Go wszystkie

narody” (Ps 117). Głagolica, jak pokażą jej losy, przeobraziła się z nieakceptowanego języka, w pierw-

sze ogniwo umożliwiające zaszczepienie chrześcijaństwa na ziemiach słowiańskich, a jej stworzenie

zainicjowało posłannictwo Braci. Użycie w liturgii ułożonego przez Konstantyna-Cyryla języka sło-

wiańskiego i korzystanie z przetłumaczonych na niego tekstów Pisma Świętego, pozwolił Cyrylowi i

Metodemu przełamać barierę dzielącą ich od ewangelizowanych społeczności i dotrzeć ze Słowem do

wszystkich łaknących zbawczej mocy Chrystusa, ponieważ: „Graficzne trwanie słowa jest jedynie re-

pliką Księgi, zaś foniczna aktualizacja powoduje kontynuację obiegu”

112

. Co za tym idzie, umożliwia

pełne uczestnictwo nowo nawróconych w Eucharystii i pełniejsze zrozumienie tekstu Pisma Świętego.

108

Ђ. Трифуновић, Солунска браћа, w: Климент Охридски, Константин Преславски и непознати писци, Ћирило и

Метосије. Житија, службе, канони, похвале, приредио Ђ. Трифуновић, Београд 1964 (wydruk), s. 12.

109

Por. Непознати писац ЖСКЦ.

110

Непознати писац ЖСКЦ, s. 37.

111

Szerzej na ten temat: A. Naumow, op. cit., s. 29-51.

112

A. Naumow, op. cit., s. 43.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

Kolejnym elementem misji Braci było stworzenie rodzimej hierarchii kościelnej, co bezwzględnie

uznaje się za cel współczesnej misjologii. Również w tym wypadku Metody wraz z Konstantynem po-

służyli się zasadą „dostosowywania” i jak zaznacza hagiograf: „А они када су сазнали да власт

апостолског престола досеже до ваших крајева [do Panonii – przyp. D. G.], нису учинили ништа

против канона (...)”

113

. Metody został wyświęcony na arcybiskupa przez papieża Hadriana i stanął na

czele diecezji panońskiej ze stolicą w Sirmium. Objęcie tego arcybiskupstwa przez jednego z Braci ma

w pewnym sensie znaczenie symboliczne. W staroruskiej Powieści minionych lat czytamy: „Do Moraw

chodził także apostoł Paweł i nauczał tu. Tu bowiem jest Iliryk, do którego chodził apostoł Paweł i

gdzie pierwej żyli Słowianie. Dlatego też Paweł jest nauczycielem narodu słowiańskiego (…) [Paweł –

przyp. D. G.] nauczał naród słowiański i ustanowił biskupem i następcą po sobie Andronika dla narodu

słowiańskiego”

114

. Objęcie biskupstwa w Sirmium przez św. Andronika z punktu widzenia naukowego

pozostaje w sferze legendy i mitu. Nie było ono możliwe choćby dlatego, że św. Paweł w Rz 16, 7 pisze,

że Andronik i jego towarzyszka Junia „jeszcze przed nim należeli do Chrystusa”, co wyklucza jego

ewentualne następstwo

115

. Ponadto wiadomym jest, że Apostoł w swoich trzech wyprawach misyj-

nych nie dotarł na tereny Moraw i Panonii, nie ma o tym wzmianki ani w jego listach, ani w Dziejach

Apostolskich. Jednakże w oczach hagiografa Metody pozostaje biskupem wyświęconym „на престо

светога Андроника апостола од седамдесетоице”

116

, co w sposób symboliczny włącza go w szereg

charyzmatycznych następców św. Pawła i dodatkowo sankcjonuje jego kościelną władzę na terenie

Panonii.

Podobnie jak w życiu Pawła, istotną rolę w posłannictwie Nauczycieli Słowian pełnił Duch Święty. Stał

się ich przewodnikiem we wszystkich podróżach misyjnych: „Пошто су свесно крст на раме

примили, сву васељену обиђоше испуњавајући поуку. Али у оним земљама у које апостоли нису

стигли, било због задржавања на путу, било због мноштва других околних земаља, ту су се ови

појавили као сунчани зраци, светлошћу богоразумља осветљавајући сав свет, и по њиховим

стопама иђаху и истим духом напојени бејаху од Бога, и исте речи бејаху проповедници и нови

апостоли, који нису на туђем темељу своје дело саградили, већ су од почетка писмо замислили

и уклопили га у нов језик”

117

. Apostołowie Słowian jako „narzędzia wybrane Ducha Świętego”

otrzymali od Niego pełnię darów. Autor Mowy pochwalnej na cześć świętych Cyryla i Metodego w oso-

113

Непознати писац ЖМ, s. 61.

114

Cyt. za: J. Jarco, op.cit., s. 108.

115

Por. ibidem, s. 108.

116

Непознати писац ЖМ, s. 61.

117

Непознати писац ПСЦиМ, s. 76.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

bie Konstantyna widzi dosłowne wypełnienie słów Chrystusa utrwalonych w ewangelii Janowej (J 7,

38-39): „A z wnętrza tego, kto wierzy we Mnie – jak powiedziano w Piśmie – płyną rzeki żywej wody.

Mówił to o Duchu, którego mieli otrzymać ci, co w niego uwierzyli”. Posuwa się nawet do wyraźnej

hiperbolizacji pisząc: „Јер он [Duch Święty – przyp. D. G.] ускипите у њему, изли се на усне његове

и сву весељену слашћу узвесели, сејући свакоме народу према разуму његову. Бејаше му дат

дар духовни, као апостолу, да на разним језицима беседи”

118

. Jak już zostało wcześniej wspomnia-

ne (por. rozdz. II) dar mówienia językami zajmował jedno z czołowych miejsc w Pawłowym „spisie”

charyzmatów. Konstantyn bezwzględnie ten dar posiadał w całej jego pełni, czyli łącznie z charyzma-

tem tłumaczenia, o czym wspomina hagiograf: „(...) стигавши у Херсон, ту савлада јеврејски језик и

књиге, преведе осам делова граматике и тиме још више продуби своја знања. (...) Ту нађе

јеванђеље и псалтир писане руским писмом, и човека нађе који тим језиком говори; и

расговарајући с њиме и овладавши снагом говора, преводећи на свој језик, установи разлику

самогласничких и сугласничких слова, молећи се Богу, ускоро поче читати и причати на

самарићанском, те су му се многи дивили и хвалили Бога”

119

. Podczas gdy Konstantynowi można

przypisać w głównej mierze charyzmat nauczycielski i pasterski, Metody przedstawiony na kartach

poświęconych mu tekstów, posiada dodatkowo dary Ducha związane ze stanem mnisim: „Отишавши

на Олимп, замонаши се у црне ризе, у очекивању да прими белу и вечну одежду анђеоску. И

бејаше у послушању код свих, покоран и смеран у бдењу и молитви, у недоступном тражењу и

служби, у особито пошћењу, у сталној трезности, у очишћењу духовном, у плачу благом,

пуштајући из очију извор као реку којом измиваше све тело своје; не познаваше телесног

одмора никако, него свака ноћи стајаше, од залазећег сунца до излазећег (...). Паштио се да

достигне живљење светих отаца; једне је престигао у кроткости и ћутању, друге увелико у

посту и бдењу и молитви и смирењу”

120

. Metodemu przypisywany jest ponadto stan

„bezcielesności”, który według słów św. Pawła miał być najwyższym stanem uświęcenia sōma. W jego

nauczaniu ciało podległe zmysłom (sarx) zakłada istnienie ciała podległego duchowi (sōma) (1 Kor 15,

42-44), jednakże, by grzeszne sarx nie zdominowało sōma, niezbędne jest nieustanne wzrastanie

wzwyż. Ten niemalże atletyczny wysiłek (serb. podvig) upodabnia Świętych Braci do aniołów i „Czło-

wieka z nieba” (1 Kor 15, 49). Reprezentowany przez nich model świętości, pierwotnie zbudowany na

trawestacji wzoru Pawłowego, przekształca się w na poziomie mistycznym (tzn. po zaśnięciu świę-

tych) w przykład do naśladowania, co również koresponduje ze słowami św. Pawła: „Bracia, bądźcie

118

Ibidem, s. 74.

119

Непознати писац ЖСКЦ, s. 25.

120

Непознати писац ПСЦиМ, s. 75.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

moimi naśladowcami, uważnie patrzcie na tych, którzy idą za wzorem, jaki w nas macie” (Flp 3, 17;

por. także: 1 Kor 11, 1; 4, 16; 1 Tes 1, 6). Aleksander Naumow zauważa, że na tym etapie w sferze ję-

zykowej żywotów obu świętych stają się możliwe porównania już nie tylko do staro- i nowotestamen-

towych mężów Bożych, ale przede wszystkim do samego Najwyższego

121

. Dlatego w hymnie umiesz-

czonym na ostatnich stronach Mowy pochwalnej znajdziemy takie określenia Świętych Braci jak:

печат правде, штит вере, шлем спашења. Po raz kolejny bogatym źródłem przykładów stają się

Pawłowe listy, szczególnie do Ef 6, 16-17.

Posłannictwo św. Cyryla i św. Metodego jest zbieżne z Pawłowym w jeszcze jednym punkcie. Zgodnie

z zamysłem Boga w ich posługę wpisane jest opuszczenie rodzinnych i bliskich im stron, w imię reali-

zacji zadania, którego sukces zależał w znacznej mierze od zaufania i wiary w wypełnienie Bożej

obietnicy. Częste podróże misyjne, które wzorem Apostoła odbywali Święci Bracia, często łączyły się z

różnorakimi niebezpieczeństwami i prześladowaniami, czasem nawet z kilkuletnim uwięzieniem. Ha-

giograf lapidarnie relacjonuje w Żywocie świętego Metodego trudy, z jakimi borykał się w trakcie swo-

jej posługi, ponownie odnosząc się do słów Apostoła Pawła (2 Kor 11, 26-27): „Онда је на свим

путевима упадао у многе незгоде од нечастивог, у пустим пределима међу разбојнике, а на

мору у бурне валове, на рекама у изненадне смртне опасности, тако да се на њем испунише

речи апостола: »Погибљи од разбојника, погибљи на мору, погибљи на рекама, погибљи од

лажне браће, у мукама и напорима, у честим бдењима, често у глађи и жеђи«, и другим

тегобама које апостол спомиње”

122

. Aleksander Naumow słusznie zwraca uwagę, że użycie wspo-

mnianego fragmentu listu Pawła jest dość niespotykane, „gdyż św. Paweł mówi o swoich przeżyciach,

a nie prorokuje czy przewiduje (…)”

123

, a w przypadku Metodego zdarzenia te są jakby wypełnieniem

słów Apostoła. Podobnie jak św. Paweł, Apostołowie Słowian odbywali podróże w najdalsze zakątki

świata. W swoją pierwszą misję wyruszyli aż na współczesny Krym, by tam nauczać o Chrystusie ple-

miona Chazarów: „Тада цар потражи Философа, и када га је нашао, исприча му шта су рекли

Хазари и рече: »Иди, Философе, к тим људима, те им проповедај и протумачи о светој Тројици

са њеном помоћу. Јер нико други не може то учинити онако како достоји«. Он, пак, рече: »Ако

наређујеш, господару, за такву проповед са радошћу идем пешице и босоног и без свега, као

што је Бог својим ученицима заповедао да то не носе«”

124

. Otwarcie na specyfikę innych kultur,

zaszczepione w obu braciach już w dzieciństwie, pozwoliło im w ich pracy misyjnej kierować się sło-

121

Por. A. Naumow, op.cit. s. 132.

122

Непознати писац ПСЦиМ, s. 64.

123

A. Naumow, op. cit., s. 126.

124

Непознати писац ЖСКЦ, s. 25.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

wami przepowiadania Pawłowego, które odrzucało wszelkie różnice między narodami i podkreślało

ich braterstwo w Chrystusie: „Wszyscy zaś bowiem dzięki wierze jesteście synami Boga – w Chrystu-

sie Jezusie” (Ga 3, 26). Zarówno Metody, jak i Konstantyn byli „из давине познати Богу” i do swego

posłannictwa przeznaczeni już „w łonie matki”. Dlatego jeszcze w młodości cesarz „(…) oddał mu [Me-

todemu – przyp. D. G.] rządy księstwa słowiańskiego – powiem, że jakby przewidując, że pośle go kie-

dyś jako nauczyciela i pierwszego arcybiskupa do Słowian, chciał, aby się zapoznał ze wszystkimi

zwyczajami Słowian i przywykł do nich”

125

. Wiedza ta okazała się niezwykle przydatna podczas pracy

misyjnej Braci. Jan Paweł II słusznie określił ją mianem „inkulturacji”, czyli „wcielenia Ewangelii w

rodzime kultury oraz wprowadzenie tych kultur w życie Kościoła”

126

. Zaszczepienie Pawłowego mo-

delu ewangelizacji na terenie Słowiańszczyzny opartego na uniwersalizmie, zaowocowało nie tylko

utworzeniem kolejnego Kościoła partykularnego na tym terenie: „Wprowadzając liturgię słowiańską

w życie Kościoła, [Bracia – przyp. D. G.] dali jednocześnie odpowiedź na zasadnicze pytania: jak do-

prowadzić do pojednania między powszechnością Kościoła i odrębnymi cechami różnych kultur i tra-

dycji religijnych oraz jak pogodzić jedność wiary z wielością form jej wyrazu i różnorodnością rytów.

Odpowiedzieli też na pytanie: jak stać się chrześcijaninem, pozostając Słowianinem, ewentualnie – jak

pozostać Słowianinem, stając się chrześcijaninem?”

127

Niezwykle trudna misja Apostołów Słowian przywodzi na myśl jeszcze jedną z bardzo osobistych

Pawłowych myśli dotyczących posłannictwa: „Wydaje mi się, że Bóg wyznaczył nam, apostołom,

ostatnie miejsce, jak ludziom skazanym na śmierć. Staliśmy się bowiem widowiskiem dla świata, anio-

łów i ludzi” (1 Kor 4, 9). Cyryl i Metody z pewnością byli, by posłużyć się innym nawiązaniem do Biblii,

„najemnymi robotnikami w winnicy, co znosili ciężar całego dnia i spiekoty, a otrzymali równą zapłatę

z najętymi o jedenastej godzinie” (MP VII, por. Mt 20, 1-16). Losy posłannictwa Braci to suma sukce-

sów i porażek, co doskonale odzwierciedlają dokumenty papieskie powstałe od pontyfikatu Hadriana

II do czasu objęcia Stolicy Apostolskiej przez Jana Pawła II. Pełna nobilitacja ich posługi, szczególnie w

ramach Kościoła zachodniego dokonała się właściwie dopiero w latach 80., dzięki dwóm dokumentom

Papieża-Słowianina – listem papieskim Egregiae virtutis (1980 r.) i encykliką Slavorum Apostoli (1985

r.). Dla Kościoła powszechnego, pojętego jako zgodna koegzystencja rytu wschodniego i zachodniego,

a także rytów Kościołów partykularnych, posłannictwo świętych Cyryla i Metodego, zrealizowane

zgodnie z uniwersalnym modelem Pawłowym, stało się symbolem ewangelizacji prowadzonej ad gen-

125

ŻM II, 5.

126

Jan Paweł II, SA, s.182.

127

L. Górka, Trwałe…, w: Cyryl i Metody…, t. 1, s. 188.

ROZDZIAŁ III

MODEL PAWŁOWY W ŻYWOTACH I POCHWALE ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO

tes, a nie contra gentes

128

. Podjęcie przez Słowiańskich Nauczycieli idei „bycia wszystkim dla wszyst-

kich” przyświeca działalności misyjnej gronu „nowo posłanych”, którzy „(…) po dzień dzisiejszy (…)

pracują nad przekładem Pisma Świętego i tekstów liturgicznych na żywe języki różnych ludów, aby

mogło w nich rozbrzmiewać jedno Słowo Boże – wyrażone w formie właściwej dla danej kultury i

dzięki temu dostępne dla wszystkich”

129

. Działalność Cyryla i Metodego pozostawiła trwały ślad nie

tylko w sferze duchowej Słowiańskich narodów. Dzieło Braci w znaczny sposób wpłynęło na proces

autoidentyfikacji kulturowej Słowian. „Jego funkcję w tworzeniu specyficznej wspólnoty komunika-

tywnej można określić jako: jednoczącą – w sensie identyfikacji w ramach szerszej zbiorowości, sepa-

rującą – decydującą o odrębności i tożsamości, prestiżową – będącą świadectwem wyższej, bardziej

złożonej organizacji państwowej, kościelnej itd.”

130

Stworzona przez nich głagolica (później cyrylica),

dzięki rozprzestrzenieniu jej przez uczniów, stała się podstawą rozwoju wschodnio- i południowo-

słowiańskich modeli kulturowych, które Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Mikołajczak

określili mianem Cirilliantitas, pojętej jako „rodzaj moralnego środowiska skupiającego pewną liczbę

narodów, gdzie każda z narodowych kultur jest tylko szczególną formą całości”

131

128

L. Górka, Święci Cyryl i Metody a pojednanie. Słowiańskie dziedzictwo w służbie jedności Kościołów i narodów, Warszawa-

Lublin 2001, s. 68.

129

Jan Paweł II, SA, s. 174-175.

130

I. Lis, Święci…, s. 47.

131

A. Mikołajczak, M. Walczak-Mikołajczakowa, Latinitas i Cirillianitas – poszukiwanie duszy Europy, w: VII Kolokwium Sla-

wistyczne Polsko-Bułgarskie, red. M. Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno 2001, s. 15.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

ROZDZIAŁ

IDEA

POSŁANNICTWA

ŻY-

WOTACH

ŚW.

SAWY

ŚW.

SYME-

ONA

WPROWADZENIE

Średniowieczne oblicze kultury duchowej Serbii w ogromnej mierze zostało ukształtowane przez

dwie postaci: Stefana Nemanję (św. Symeona) i św. Sawę. Losy świętej pary utrwalone przez hagiogra-

fów stanowią odzwierciedlenie idei posłannictwa chrześcijańskiego zawartej w Piśmie Świętym. Z

teologicznego punktu widzenia ich posłannictwo zasadza się w dużym stopniu na zasadzie imitatio

Christi, ponieważ: „Chrystus jest osobowym wzorcem oddziaływującym na ludzką osobę w sposób

ontyczny, a nie tylko ››dobrym przykładem‹‹ w sensie moralnym”

132

. Tak jak osoba ludzka posiada

zdolność wywierania wpływu na egzystencję drugiej osoby, tak Chrystus przenikając mocą Ducha w

duszę człowieka, oddziałuje na niego i go przemienia. Św. Symeon i św. Sawa zostali wezwani przez

Pana do posługi i dzięki swojemu „tak” weszli w dialog z Ukrzyżowanym. Interakcja na tej metapłasz-

czyźnie stanowiła rodzaj wyzwania, którego przyjęcie zmieniło zarówno życie świętej pary, jak i w

efekcie losy całego narodu. Święci Sawa i Symeon wyrazili zgodę, by stać się uczniami Chrystusa, nie

tylko zewnętrznie (przez przyjęcie stanu mniszego) upodobniając się do swojego Mistrza, lecz także

podlegając ontycznej przemianie. Sami wzrastając w Chrystusie przez swoją kulturową, polityczną,

duchową działalność, stali się wzorami dla kolejnych pokoleń. Dodatkowo pośmiertne cuda świętych

wygenerowały myślenie o niezwykłej łączności ich ojczyzny ze sferą sacrum i wiążącą się z tym rolą

dziejową Serbii, jako narodu-theofora przewodniczącego powszechnemu zbawieniu. Posłannictwo

św. Sawy i św. Symeona nabrało zatem również charakteru soteriologicznego. Serbia, jako Nowy Izra-

el, miała stanąć na straży świętości i być na Bałkanach tzw. przedmurzem chrześcijaństwa. Święta

para założycielska położyła również podwaliny pod typową dla gruntu serbskiego ideę charyzma-

132

W. Hryniewicz, Chrystus…, s. 399.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

tycznej dynastii wyobrażonej przez „świętą lozę Nemanjiciów”: „Serbska loza stanęła na straży świę-

tości, czy choćby uświęcenia Ziemi i narodu (…) wyznaczając jednocześnie jego duchowe uniwersum

(…)”

133

POSŁANNICTWO ŚW. SYMEONA

Hagiografowie, spisując dzieje Stefana Nemanji, wspominają o wcześniejszych dziejach Serbii jedynie

w drobnych aluzjach. Św. Sawa – twórca pierwszego żywotu – posługuje się jedynie określeniem дед-

довина w odniesieniu do ziem należących do Nemanji. Brat Sawy, Stefan Pierwoukoronowany pobież-

bieżnie wspomina o dzieciństwie Nemanji oraz o terenach należących do jego ojcowizny, które wziął

we władanie

134

. Natomiast Domentijan poetycko nawiązuje do przodków żupana: „Тако и овај

еподобни отац наш, велики од великих, и славни од славних, и красни цвет од доброга корена,

итиђе из бедара оних који су господовали српском земљом (...)”

135

. Kłóci się to z ogólnie przyję-

tym w średniowieczu zwyczajem, by losy znamienitych władców wyprowadzać od czasów najdaw-

niejszych. Żywoty Nemanji, napisane przez jego synów oraz Domentijana, pomijają dość istotne fakty

związane z powstaniem pierwszych, serbskich niezależnych organizmów państwowych oraz

ciem chrześcijaństwa przez księcia Vlastimira w IX wieku. Mit pochodzenia, wyprowadzający dany

naród od jednego ze starożytnych ludów i sytuujący go tym samym na wielkim drzewie genealogicz-

nym Europy, we wczesnym serbskim żywotopisarstwie stał się niemal zbędny. Hagiografowie zgodnie

stwierdzają, że właściwe dzieje Serbii otwiera Stefan Nemanja – „светило отачаства његова”

136

. O

wiele mniej żywotna w państwie pierwszych Nemanjiciów niż w innych krajach słowiańskich była

także idea słowiańska, wskazująca na wspólne pochodzenie wszystkich Słowian. Brak również w

serbskiej literaturze tego okresu tendencji do wywyższania Słowian ponad inne narody. Autorzy sku-

piają się przede wszystkim na rodzimej, bliskiej im tradycji i ideologii

137

Okres panowania Nemanji i kształtowania jego osobowości jako władcy charakteryzował się balan-

sowaniem między religijnymi wpływami ortodoksyjnego Wschodu i łacińskiego Zachodu. Sam Ne-

manja pierwszy chrzest w obrządku zachodnim przyjął w Ribnicy, a następnie w Rašce został miro-

pomazan w obrządku wschodnim, co notuje Stefan Pierwoukoronowany w swoim żywocie: „А како су

у земљи тој [w Ribnicy – przyp. D. G.] (и) латински јереји, то се по вољи божјој удостоји да у хр-

133

I. Lis, Święci…, s. 119.

134

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 53.

135

Доментијан ЖССи, s. 238.

136

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 75.

137

Por. D. Gil, Prawosławie – Historia – Naród, Kraków 2005, s. 52-53.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

аму том прими (и) латинско крштење. А кад се вратио отац његов у столно место, опет се удос-

остоји да прими друго крштење из руку светитеља и архијереја усред српске

земље, у храму

светих и свеславних и врховних апостола, Петра и Павла (...)”

138

. O fakcie podwójnego chrztu

wspomina również brat Stefana Pierwoukoronowanego, św. Sawa, w żywocie poświęconym ojcu. W

tym trudnym okresie kształtowania się podstaw państwowości Stefan Nemanja wykazuje wiele zdol-

ności politycznych i dyplomatycznych: „Rezultat njegovih dugogodišnjih nastojanja bio je vrlo pozi-

tivan. Pod njegovom vlašću počelo je pribiranje srpskih oblasti u jednu celinu. Dobivši Zetu, Nemanja

znatno proširuje srpsku oblast na moru, a novim osvajanjima pomerio je srpske granice iz brdskih

predela u tri velike susedne doline: u moravsku, kosovsku i metohisku. Izlazeći tako iz svog planin-

skog skloništa u svima pravcima, a naročito na široki carski drum dunavske doline Srbi postaju ak-

tivan i važan činilac u balkanskoj politici, mnogo više nego što su dotle bili. Bosanska dinastija je u

rodbinskoj vezi s Nemanjom, a Bugari su mu saveznici. U srpskoj državnoj politici oseća se, da pored

avanturističkog i slučajnog i četničkog, što je dotle prevlađivalo, ima i nečeg državničkog i stvara-

lačkog, određenog za budućnost i za trajniji život”

139

Tworzące się, państwo Nemanji poddane jest również niezmiernie silnemu wpływowi Bizancjum –

zarówno pod względem przejmowania wzorców kultury duchowej, jak i kształtowania państwa. Bi-

zantyjska teologia i myśl polityczna, szczególnie zasada symfonii wyrażona w szóstej Novelli cesarza

Justyniana, znalazła podatny grunt na terenie państwa Nemanji. „Są dwa największe dary – pisze Ju-

stynian – których Bóg w swej miłości do człowieka udzielił mu z wysoka: kapłaństwo i godność cesar-

ska. Pierwszy z nich służy boskim rzeczom, drugi - kieruje i zarządza sprawami ludzkimi; oba jednak

pochodzą z tego samego źródła i są ozdobą życia ludzkości. Stąd nic nie powinno być takim źródłem

troski dla cesarzy, jak godność kapłanów, ponieważ tym właśnie, o co błagają nieustannie Boga, jest

powodzenie i dobrobyt [cesarza]. Jeśli bowiem kapłaństwo jest na wszelki sposób wolne od winy i

posiada dostęp do Boga i jeśli cesarze rządzą słusznie i sprawiedliwie państwem powierzonym ich

trosce, to wyniknie stąd powszechna harmonia, a na rodzaj ludzki spłyną wszelkie błogosławień-

stwa”

140

. Stefan Nemanja w tekście Hilandarskiej povelji (wersja I w 1199 r., II – w 1200 i 1202) pod-

kreśla fakt, iż jego władza nad ziemiami serbskimi jest mu darowana przez Boga: „Искони створи Бог

небо земљу и људе на њој, и благослови их и даде им власт над свим створењем својим. И једне

постави цареве, друге кнезове, друге господаре, и свакоме даде пасти стадо своје и чувати га од

свакога зла које наилази на њ. Зато, браћо, Бог премилостиви утврди Грке царевима, а Угре

138

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 53.

139

V. Ćorović, Istorija srpskog naroda, Beograd 2001, www.rastko.org.yu.

140

Cyt. za: J. Meyendorff, op. cit., s. 272.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

краљевима, и сваки народ раздели, и закон даде и нарави установи, и господаре над њима, по

обичају и по закону распоредивши својом премудрошћу. Стога по многој својој и неизмерној

милости и човекољубљу дарова нашим прадедовима и нашим дедовима да владају овом земљ-

земљом српском, и Бог свакојако управљаше на боље људима, не хотећи човечје погибли, и по-

постави ме великога жупана, нареченога у светом крштењу Стефана Немању”

141

. W Bizancjum

cesarstwo, a w Serbii monarchia uważane były za konieczną podporę chrześcijaństwa. Idea symfonii,

wyrażоna w myśli Justyniana, swoje korzenie czerpała z teologicznej nauki o Wcieleniu Chrystusa.

Jezus, łącząc w sobie „bez zmieszania” naturę boską i ludzką, stał się jedynym źródłem cywilnej i ko-

ścielnej hierarchii. Osobista władza Nemanji nie była pojmowana więc jako wynik decyzji czysto

kich. Jego rola i pozycja, jako darowane mocą Boga, znane były już od momentu narodzin jego matki,

co sugerują hagiografowie

142

. Niejednokrotnie podkreślają oni również charyzmatyczny charakter

posłannictwa Nemanji na ziemiach serbskich: „Јер нека је знано свима нама и другим, да Бог који

управља људе на боље, не хотећи људске погибли, постави овог преблаженог, уистину, госп-

одина нам и оца за самодржнога господина, да влада свом српском земљом, названа Стефан

Немања”

143

Posłannictwo Nemanji przedstawione w żywotach ma dwa wymiary – ziemski i duchowy. Ten podział

widać szczególnie w żywocie jemu poświęconym pióra Stefana Pierwoukoronowanego, a także we

wzorowanym na nim żywocie Domentijana. Dragutin Kostić słusznie zauważa wewnętrzne rozróżnie-

nie tekstu Pierwoukoronowanego na dwie części: pierwsza opowiada o ziemskim życiu świętego od

narodzin aż do śmierci, druga o cudach i opatrznościowej działalności po śmierci. Pisze w swoim arty-

kule: „Због другога [дела – D. G.] и у првом се намеће нарочита концепција земаљског живота

cвечева: још у првом мора се видети да је онај о ком прича светац, изабраник божји [podkre-

ślenie – D.G.], на ком су се (пре рођења, при рођењу, на крштењу итд. и нарочито при смрти)

дешавала божја чудеса, која је, после смрти, као прави светац, чинио и он сам”

144

. Stefan Pierwo-

ukoronowany kreśli obraz Nemanji jako przykładnego chrześcijańskiego władcy, pomazańca Bożego,

który dzięki miłości Chrystusa posiada silną pozycję wśród innych władców i uznanie cesarza bizan-

tyjskiego: „И томе, браћо, нека се не почуди ум ваш што га цареви љубљаху царском љубављу и

141

Свети Сава, Хиландарска повеља Симеона Немање, интернет издање обављено по књизи: Свети Сава, Сабрани

списи. Стара српска књижевност у 24 књиге, књ.2, Београд 1986, www.rastko.org.yu.

142

Por. Стефан Првовенчани ЖСН, Доментијан ЖСС.

143

Свети Сава ЖСН, s. 29.

144

Д. Костић, Књижевно дело Стефана Првовенчаног, w: Српска књижевност у књижевној критици. Стара књиже-

вност, књ. 1, приредио Ђ. Трифуновић, Београд 1972, s. 316.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

што му умножаху почасти и дарове. И други га владаоци марљиво слушаху, јер га вишњи Гос-

од Исус Христос љубљаше”

145

. Opatrzność Boża nieustannie kieruje losami Stefana Nemanji. Na

dym niemal kroku podkreślany jest jego status wybrańca. Jak wynika z tekstu Żywotu, podstawowym

celem posłannictwa Nemanji jest zjednoczenie rozproszonych ziem serbskich, z czasem również ich

poszerzenie w wyniku kolejnych podbojów które prowadzi do stworzenia silnego i zwartego chrześci-

jańskiego państwa: „(…) и сабра пропалу земљу своју, ограђујући је крстом Христовом”

146

. Jego

starania mają przynieść chwałę ojczyźnie i jej mieszkańcom. Hagiograf nie postrzega zniszczeń i gra-

bieży, jakich dokonuje Nemanja tocząc kolejne wojny jako wyrazu okrucieństwa i bezwzględności, jest

to raczej element „ограђивања крстом Христовим” ziemi serbskiej. Pomyślność w bojach jest oznaką

działania opatrzności Bożej i opieki nad wybrańcem: „Божјом помоћу и светога и преславног

еника Христова Ђорђа победи непријатеље своје, иноплемене народе, и падоше од оружја сви,

и нестаде им помена са земље”

147

. Gloryfikacja wielkiego żupana Stefana jako władcy była głównym

celem powstania Żywotu pióra króla Stefana. Pierwoukoronowany jest jedynym z hagiografów

148

ry szeroko rozpisuje się na temat państwowej działalności Nemanji, jego walki o władzę i osobisty

prestiż. „Састављен у циљу јачања и ширења династичких интереса, спис Првовенчаног краља

је сав испуњен не само (као Савин спис) љубављу сина према оцу и оца према сину, него је исп-

уљен и задовољством, бригама и поносом владара – кад говори о својој земљи, Стефан

овенчани то чини као феудалац који је горд што му се очево имање очувало и увећало”

149

kreśla on również fundatorską działalność Stefana Nemanji, budowę monastyrów i składane ich

menom hojne dary, która przyczyniła się do umocnienia prawosławia jako religii państwowej na

nie Serbii, a także do stworzenia silnych ośrodków kulturalnych i literackich stanowiących podporę

dla rozwoju idei państwowych.

Punktem zwrotnym w życiu Stefana Nemanji i jego syna stało się odejście żupana z areny politycznej i

wstąpienie w szeregi atoskich mnichów (co wiązało się z przyjęciem mniszego imienia Symeon). Ten

etap życia Nemanji stał się głównym tematem żywotu pióra św. Sawy. Kreśli on obraz Symeona jako

„ziemskiego anioła” i „niebieskiego człowieka”, akcentując przede wszystkim jego cechy jako człowie-

ka: „(...) онима који су без наде беше нада, убогима заступник, сиротнима хранилац, наге у дом

145

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 54.

146

Ibidem, s. 56.

147

Ibidem, s. 58.

148

O państwowej działalności Nemanji wspomina także Domentijan, który tą część swojego żywotu poświęconego żupa-

nowi oparł w znacznej mierze na tekście Pierwoukoronowanego.

149

М. Кашанин, Књижевни рад Стефана Првовенчаног, w: Српска књижевност..., s. 319.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

свој уводећи и одевајући, сироте нахрани, удовице оправда, спепима и хромим, и немоћним, и

глихим, и немим, ништим, мати би”

150

. Mówi również o wielkim trudzie, jaki podejmował Symeon-

mnich, by przypodobać się Panu i stać się podobnym jego świętym wybrańcom. Żywot św. Symeona

autorstwa Sawy jest niezwykłym darem syna dla ojca, jest opowieścią o ich wzajemnej miłości i odda-

niu. Świadczy o tym najwyraźniej opisana przez Sawę scena śmierci Symeona, stanowiąca piękny

przykład średniowiecznej ars moriendi

151

. Jak słusznie zauważa Izabela Lis, „hagiografia szczególnie

akcentuje relację, jaka zawiązuje się między konającym a otoczeniem (…). Ta relacja to archetypiczna

figura: ojciec – syn, mistrz – uczeń; ››Między uczniem a nauczycielem wytwarza się związek oparty na

charyzmie ojca‹‹, którego określa się mianem nosiciela Boga (pater theoforos) lub nosicielem Ducha

(pater pneumatoforos)”

152

. Postać św. Symeona ukazana na kartach Żywotu to nade wszystko wzór

ojca i mnicha. Sawa postrzega go jako osobę niezwykle charyzmatyczną

153

, ziemskie naczynie Ducha

Świętego. Jego posłannictwo w oczach Sawy wyraża się najpełniej w darze ojcostwa. Św. Symeon zo-

stał wybrany i posłany przez Boga, by zatroszczyć się o wychowywanie swych dzieci (pojętych także

w sensie całego narodu) w prawdziwej wierze chrześcijańskiej oraz, by stanowić dla nich i dla ich na-

stępców wzorzec moralności: „да ми и они који после нас буду до краја овога века, с помоћу ча-

сних молитава оца нашега и ктитора, слушамо оно што се говори и слушајући да чинимо све

оно што је Богу угодно, гледајући на подвиге и живот овога свеблаженог оца нашег, у којима је

сладост и весеље, помињући Бога, веселећи се Богом”

154

. Posłannictwo to wypełnia się również w

przykazaniu miłości, jakie przekazuje swoim synom wraz z potrójnym błogosławieństwem: „Јер на

том [на милости – przyp. D. G.] је сав закон, апостоли о том научише, мученици тим венчани

бише, и пророци то славе”

155

. Sam jako ikona dobroci i miłości poleca swym synom, by szli w jego

ślady i z odwagą go naśladowali, tak jak on naśladował Chrystusa. Przyjęcie nauki ojca ma sprawić, że

staną się mili Bogu i dostąpią Królestwa Niebieskiego wraz z całym narodem. Posłannictwo Nemanji,

wzorcowość jego postaci, a później również świętość, zostają wkrótce przeniesione na cały naród,

który zgodnie ze słowami Domentijana ma stać się „Nowym Izraelem”: „Тако Господ прозве и овога

преподобнога оца нашега да ће на њему бити његова благодат, и да ће се благочастиви од њега

150

Свети Сава ЖСН, s. 30.

151

Por. ibidem.

152

I. Lis, Śmierć w literaturze staroserbskiej (XII – XIV wiek), Poznań 2003, s. 46.

153

O czym świadczą tytuły charyzmatyczne, jakimi określa św. Simeona; szerzej na ten temat punkt 4.3. niniejszej pracy.

154

Свети Сава ЖСН, s. 46.

155

Ibidem, s. 35.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

родити, и да ће се као нови Израиљ јавити семе његово, и да ће се они на крају просветити ве-

ликом благодаћу”

156

Dla Stefana Pierwoukoronowanego jako następcy Nemanji przyjęcie przez ojca stanu mniszego, a na-

stępnie jego śmierć, są elementami niezwykle istotnymi. Dzięki Bożemu zrządzeniu losy młodego

państwa serbskiego pozostają w jego rękach. Wyraźnie widać to w tekście Żywotu – fragmenty od

rozdziału X do XX mają charakter zdecydowanie autobiograficzny. Ponieważ Sawa nie wspomina w

tekście Żywotu św. Symeona w obszerny sposób o swoim bracie, można przypuszczać, że Stefan Ne-

manjić, nadając niektórym fragmentom cechy autobiografii – na przykład pisząc o budowie Chilanda-

ru – chciał zaznaczyć swoją rolę jako następcy w aktywności dynastii i życiu państwa. Pozwala mu to

również uwypuklić, iż przejmuje on w swoje ręce posłannictwo ojca, dzięki jego błogosławieństwu i

woli Bożej: „О драго чедо и слуго Христов, знај, ако смо те и оставили вољом Господа Бога и

Пресвете с благословом мојим, да владаш у том месту (...)”

157

. Dodatkowym zaakcentowaniem

tego faktu jest umieszczenie obszernego opisu przyjęcia przez króla Stefana Krzyża Pańskiego, który

Nemanja „za panowania, nosił zawsze u szyi swojej, tym zwyciężając nieprzyjaciół”

158

. Błogosławień-

stwo ojca i przekazanie Krzyża mają być wystarczającym dowodem legitymującym prawowite następ-

stwo na tronie Serbii, ponieważ: „судбе праведних су у рукама Господнјим, и правда њихова живи

на веке, и победа њихова над свима саблазнима које чине безакони”

159

Śmierć św. Symeona jest momentem, w którym rozpoczyna się duchowy wymiar jego posłannictwa.

Aktywność świętego na ziemskim planie dobiega końca i przybiera zupełnie inny, transcendentny

wymiar. Nawet po śmierci Prečasni troszczy się o swoją ojczyznę i naród. Tak jak Symeon za swego

życia przyzywał pomocy i wstawiennictwa św. Jerzego, św. Dymitra czy św. Grzegorza, tak po swojej

śmierci będzie się on wstawiał przed Bogiem modlitwą za każdym potrzebującym jego wsparcia. Na-

rodziny dla nieba (dies natalis) Symeona włączają go w poczet świętych orędowników. Staje się on

patronem i rzecznikiem swojego narodu. Odtąd wszelkie zwycięstwa nad nieprzyjacielem staną się

zasługą modlitwy świętego: „(…) јер се не надасмо на оружје наше, него на силу Господа Бога и

Спаса нашега Исуса Христа, и на прави богослов и молитву господина светога Симеона”

160

. Św.

156

Доментијан ЖССи, s. 239.

157

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 67.

158

Stefan Nemanjić, Żywot św. Simeona, w: Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej, wyb. i oprac. A. Naumow, Łódź 1983, s.

29.

159

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 80.

160

Стефан Првовенчани ЖСН, s. 74.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

Symeon od momentu swojej śmierci, nie tylko władca, wzorowy ojciec i mnich, ale także cudotwórca,

będzie roztaczał swoje opiekuńcze skrzydła nad całą serbską ziemią.

Niezwykłe właściwości posiadają relikwie św. Symeona. Krótko po złożeniu do grobu, jak zaświadcza

król Stefan, ciało świętego napełnione Duchem Świętym, a następnie również fresk zdobiący ścianę

studenickiej cerkwi zaczęły wydzielać wonny balsam, posiadający moc uleczania ciała i ducha: „И

точи рака његова миро чудна и пријатна мириса, исцељујући болне и страдања различна, и,

просто рећи, прогонећи бесне духове. И не само једном, него и у све часове истицаше неи-

ано и преславно миро отачаству својему”

161

. Obecność cudownych relikwii św. Symeona na terenie

Serbii miała zapewnić nieustającą łaskę i Bożą opiekę całemu narodowi. „Bliskość świętego ciała gwa-

rantowała poczucie bezpieczeństwa, a co najistotniejsze posiadanie relikwii nobilitowało naród pod

względem religijnym i politycznym”

162

. Dlatego też Stefan – pierwszy król obszernie opisuje cuda,

kich dokonuje św. Symeon, nawiązując do chrześcijańskiej idei miraculi Christi, i jako pierwszy z

giografów pisze o mnichu Symeonie jako świętym. Chce tym samym pokazać, że również Serbia po-

siada narodowych świętych i cudotwórców, którzy w niczym nie ustępują pozostałym członkom nie-

biańskiego panteonu. Fakt ten podkreśla również Domentijan, pisząc o kanonizacji Symeona, która

według jego słów miała nastąpić tuż po wydzieleniu przez relikwie świętego wonnego balsamu

163

Wyniesienie władcy do rangi świętego łączy się z ustanowieniem jego patronatu nad państwem i na-

rodem. Początkowo św. Symeon, a później również jego syn Sawa, staje się niebiańskim orędowni-

kiem narodu serbskiego. Przyczynia się to dodatkowo do stworzenia jego kultu jako nowego świętego,

uwypuklenia siły dynastii, której jest twórcą oraz podniesienia jego osobistego prestiżu jako władcy w

oczach pozostałych państw chrześcijańskich.

POSŁANNICTWO ŚW. SAWY

Postać św. Sawy stała się niepowtarzalnym w kulturze innych państw fenomenem, stąd też częste

określenia kultury duchowej średniowiecznej Serbii mianem świętosawia. Sawa dzięki swojej działal-

ności religijnej, kulturowej i dyplomatycznej, wraz ze swym ojcem Symeonem, przyczynił się do stwo-

rzenia państwa posiadającego swój głos na arenie politycznej Europy.

161

Ibidem, s. 76.

162

I. Lis, Śmierć…, s. 106.

163

Por.

Доментијан ЖССи: „А сви преподобни и праведни оци Свете Горе, Пресвете Богородице Светогроске, вид-

евши славу Божју и чудеса светога, која сатвори Бог са њиме, прославише Бога и написаше овога у ред светих вел-

иких и преподобних отаца, још и чудотворцса, и поклонише му се као и свима светима, њему Богом прослављеном

на небу и на земљи. (...) и сатворише празник светом Симеону Мироточцу, и приложише га светом Симеону Бог-

опримцу, да им се обојици празнује општи празник, у један дан”, s. 304.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

Podobnie jak w przypadku św. Symeona hagiografowie wskazują na fakt, że Sawa już od momentu

narodzin miał przed sobą wyjątkowe posłannictwo. Podobnie jak starotestamentowy Izaak został

wyproszony u Boga i Bogu przeznaczony: „А Богом дарованога сина крстивши у име Оца и Сина и

светога Духа, нарeкоше му име Растко, који ће ваистину веома узрасти божанственим добрим

делима; и то не само он него ће и своје отачаство привести на велику побожност (...)”

164

. Jego

właściwa posługa rozpoczyna się wraz z momentem rezygnacji z przynależnej mu ojcowizny i wstą-

pieniem w szeregi atoskich mnichów. Jest to początek jego własnej „historii świętej” uwiecznionej

przez teksty dwóch jego hagiografów – Domentijana i Teodosija. Wstąpienie w stan mniszy argumen-

tują oni niezwykłą tęsknotą Sawy za realizacją chrześcijańskiego ideału życia ascetycznego: „А по мо-

литви Богом дани божанствени младић непрестано жељаше како би и на који начин избегао

свет, и да се одвоји од свих и прионе к Богу. Јер беше слушао о светој Атоској гори и о испосни-

цима у њој и другим пустињским местима”

165

. Pobyt na Atosie sprzyja nieustannemu dążeniu Sawy

do osiągnięcia ideału życia mniszego i przebóstwienia (theosis). Prowadzą do tego przede wszystkim

uczestnictwo w Eucharystii – sakramencie sakramentów – i asceza. Jak pisze Pa

Evdokimov „(…)

ascetyzm jest nieustanną, nieprzerwaną ››niewidzialną walką‹‹; ujęty pozytywnie i widziany z góry,

jest oświeceniem, nabywaniem darów, przechodzeniem do stanu charyzmatycznego”

166

. Szczególnie

wiele miejsca temu tematowi poświęca Domentijan, który w Sawie widzi wzór pneumatikos – czło-

wieka duchowego – obszernie opisuje jego ćwiczenia ascetyczne: „И тако пребиваше у светим

молитвама преподобијем и правдом, хвалећи Бога и славећи га побожношћу и са чистотом и са

премногим послушањем те би као зрцало свој братији која ту живи [podkreślenie – D. G.],

презрев овај привидев живот и славу и све власти земаљске, и са синовљим животом све тачно

полагаше; и по све дане многим трудовима мучећи тело своје, свагда је јео сух хлеб, и тога

помало, и пио је воду у меру (...); у све часове дневне и ноћне непрестано се мољаше Богу, а у

недељне ноћи никада не затвараше очи своје на сан, док се дан не озараваше”

167

. Postać mnicha

Sawy ukazana na kartach jego żywotów pogrążona jest w nieustannym dążeniu do osiągnięcia szczytu

doświadczenia mistycznego, czyli osobistego spotkania z Chrystusem

168

. Widziany oczyma hagiogra-

fów (szczególnie Domentijana), jeszcze za swojego ziemskiego życia przebywa w wiecznej światłości.

Często nadawane mu są niezliczone charyzmatyczne tytuły o charakterze chrystologicznym, wyraża-

164

Доментијан ЖССа, s. 56.

165

Теодосије ЖСС, s. 94-95.

166

P. Evdokimov, Szalona…, s. 45.

167

Доментијан ЖССа, s. 63.

168

Por. P. Evdokimov, Szalona…, s. 46.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

nym przez symbolikę solarną

169

, takie jak: источна звезда Данице, источна зрака, даница пресве-

тлога сунца, зрачно светило, светли ум, небесна зрака, светлодушан itd.

Św. Sawa podąża za Chrystusem starając się odnaleźć Jego odbicie w swojej duszy. Ascetyczne życie

nie jest bowiem jedynie biernym naśladownictwem. To nieustanna przemiana serca w prawdziwą

Miłość. Sawa ukazany przez hagiografów jako wzór mnicha-ascety

sam jaśniejąc miłością Jezusa, za-

szczepia ją w sercach innych – swoich współbraci, wiernych uczniów, carów, złoczyńców i biedaków.

Swoim posłannictwem realizuje wzniosłe słowa św. Izaaka: „Jeśli ktoś widzi wszystkich ludzi jako do-

brych i kiedy nikt nie wydaje mu się nieczysty, wtedy można powiedzieć, że ma on autentycznie czyste

serce… Jeżeli widzisz, że twój brat grzeszy zarzuć na jego ramiona płaszcz swojej miłości”

170

. Sawa

pełniąc swoją misję obdarzony jest pełnią charyzmatów. Największym z darów, jaki święty otrzymał,

jest dar modlitwy. Towarzyszy ona wszelkim działaniom Sawy i posiada niezwykłą moc, ponieważ on

sam ma „Бога за послушна и у својој вољи”

171

. Modlitwą, której niejednokrotnie towarzyszą chary-

zmatyczne łzy skruchy, wyprasza u Boga moc wskrzeszania zmarłych, uzdrawiania chorych oraz inne

cuda, których jest sprawcą jeszcze podczas swojego ziemskiego życia. Modlitwa jest bowiem „atrybu-

tem” człowieka religijnego, jest on: „(…) bytem liturgicznym: człowiekiem Sanctus, którego życie

streszcza się w słowach psalmisty: ››Śpiewam mojemu Bogu, póki żyję‹‹”

172

. Szczególną wartość i moc

modlitwy w życiu Sawy ukazuje Domentijan w swoim Żywocie. Buduje on na potrzeby tekstu obszerne

fragmenty, których święty w modlitewnym uniesieniu zwraca się do Boga. Często jest to modlitwa,

która „przebija niebiosa”, co dodatkowo podkreśla jej sprawczą moc. Wołanie ku niebiosom, przyzy-

wanie Bogurodzicy, Jana Chrzciciela, Chrystusa czy świętych Pańskich bardzo silnie związane jest z

ideą wstawiennictwa. Wyraża się ona w licznych wyobrażeniach Trina Sanctitas, na którą pierwotnie

składały się postaci Matki Bożej, Jana Chrzciciela i Chrystusa. Później Prodromosa bądź Matkę Pana

zastępowali inni, często narodowi święci. W tekście Domentijana koncepcja modlitewnej triady się-

gnie jak dotychczas punktu najwyższego – porównania św. Symeona, św. Sawy i Stefana Pierwouko-

ronowanego do Świętej Trójcy: „И сатворише на земљи вољу Тројице, отац са два вазљубљена

чеда, свети Симеон са богоносним кир Савом, и са њима помоћник кир Стефан, првовенчани

краљ, сатворивши вољу Божју на земљи, јавише се и небесни грађани на небесима”

173

. Tej dość

kontrowersyjnej paraleli nie sposób odmówić pewnego uzasadnienia, bowiem Nemanja i jego dwóch

169

Chrystus często porównywany jest do Słońca pojawiającego się na Wschodzie.

170

Św. Izaak, Sentences, 35, 65, cyt. za: P. Evdokimov, Szalona…, s. 47-48.

171

Теодосије ЖССа, s. 139.

172

P. Evdokimov, Szalona…, s. 61.

173

Доментијан ЖССа, s. 158.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

synów, stanowiąc podstawę serbskiego mitu założycielskiego, przyczynili się do wytworzenia modelu

kulturowego obowiązującego przez całe średniowiecze

174

Szczególne miejsce w Trina Sanctitas zajmuje Maria, która zgodnie z wiarą chrześcijańską, jako The-

otokos, stała się pierwszą pośredniczką między ludźmi a Bogiem, dlatego też w żywotach bardzo czę-

sto ukazywana jest jako oranta i patronka. Również Sawa niejednokrotnie zwraca się z modlitewnym

błaganiem do Matki Bożej, którą przyjął za swoją opiekunkę i orędowniczkę: „Пречиста мати живота

свију, која си понудила нетражено милосрђе, умоли Сина свога и Бога мога створитеља, да ми

пошље своју светлост и истину своју (...)”

175

. Uczestnictwo Jana w Trina Sanctitas obok Marii i Jezu-

sa umotywowane jest przede wszystkim fragmentem ewangelii według Łukasza (1, 39-56) mówiącym

o spotkaniu Najświętszej z Elżbietą. Jest to prawdopodobnie jedyny moment, w którym Jan mógł, bę-

dąc jeszcze w łonie matki, spotkać się z Matką Bożą

176

. Obecność Jana może być również uzasadniona

tekstem ewangelii Mateusza (11, 11): „Zaprawdę mówię wam: Nie narodził się człowiek większy od

Jana Chrzciciela”. Ta opinia Chrystusa o Chrzcicielu będzie bazą dla wszystkich późniejszych wypo-

wiedzi dotyczących wielkości Bożego Poprzednika

177

. Postać Jana zajmuje również wyjątkowe miejsce

w żywotach św. Sawy. Domentijan nawiązuje do niego bezpośrednio tworząc porównanie z Sawą: „И

тако реч арханђела Гаврила овде почевши пут иде, како рече о Јовану Крститељу: ››јер биће,

тече, теби радост и весеље, и многи ће се обрадовати због рођења његова, и биће велики пред

Богом, и испуниће се Духом светим још у утроби матере своје (...)‹‹. Такође и због овога младића

[Rastka – przyp. aut.] многи се узрадоваше због његова рођења, а највише од свију његове роди-

теље обузе благодарно весеље радујући се у Богу због њега”

178

. W tekście Teodosija nie występuje

tak wyraźna paralela między tymi dwoma postaciami, jednakże czytamy: „(…) дете буде за дивљење

и у рађању најпре, и да не буде само дело природе, закона човечијега, него и заповест свесилн-

ога Бога који побеђује закон природе како хоће. И родив се по природи, као плод молитве, од

Бога дан, Богу се намени, што и би”

179

. Fragment ten wskazuje na fakt, że podobnie jak Jan Chrzci-

ciel

180

, również Sawa został wyproszony u Boga przez swoich rodziców i Jemu przeznaczony. Zesta-

wienie tych dwóch postaci w żywotach powoduje późniejsze wykreowanie obrazu rodzimej, serbskiej

174

Por. J. Rapacka, op. cit., s. 36.

175

Доментијан ЖССа, s. 58.

176

Por. R. Mazurkiewicz, Deesis, Kraków 2002, rozdz. 1.

177

Por. ibidem.

178

Доментијан ЖССа, s. 64-65.

179

Теодосије ЖССа, s. 93.

180

Podobną do Janowej historię narodzin zawiera również ST, mówiąc o narodzinach Izaaka.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

Trina Sanctitas, w której miejsce Jana zajmie św. Sawa. Ich osobiste losy, szczególnie narodziny, a tak-

że posłannictwo posiadają kilka punktów wspólnych, co nie odbiera wspomnianej transpozycji pew-

nego sensu. Jan Chrzciciel był największym heroldem Dobrej Nowiny, zapowiedzianym paralelnie z

Mesjaszem już przez proroków ST – Izajasza (Iz 40, 3) i Malachiasza (Ml 3, 1). Sawę można uznać za

największego krzewiciela chrześcijaństwa na terenach Serbii. Publiczne nauczanie Jana rozpoczęło się

od nawoływania do nawrócenia na prawdziwą wiarę i zapowiedzi nadejścia Królestwa Niebieskiego

(Mt 3, 2). Sawa również niejednokrotnie porusza wspomniane tematy w swoich kazaniach, których

obszerne fragmenty odtwarzaјą Domentijan i Teodosije

181

. Działalność religijna Sawy ma równie pio-

nierski charakter, jaki miało nauczanie za czasów Jana Chrzciciela, ponieważ prawosławie w Serbii nie

jest jeszcze silnie ugruntowane. W sensie eklezjalnym jest punktem stycznym między dwoma epokami

i stanowi przejście od podporządkowania Cerkwi serbskiej Bizancjum do jej całkowitej autonomii.

Osiągnięcia Sawy w tej dziedzinie są nieocenione i wielowymiarowe. Jego posłannictwo w tym zakre-

sie nie ogranicza się jedynie do głoszenia Słowa Bożego czy licznych podróży o charakterze apostol-

skim po ojczyźnie. To także zręczna działalność dyplomatyczna, umiejętność zdobywania posłuchu i

akceptacji zarówno w środowiskach kościelnych, jak i dworskich. Charyzma Sawy i jego osobisty pre-

stiż stanowiły jego niewątpliwe atuty, jednakże hagiografowie podkreślają przede wszystkim Bożą w

tym rolę. Jedno z najdonioślejszych wydarzeń w dziejach średniowiecznego państwa Nemanjiciów,

uzyskanie w 1219 roku autokefalii Cerkwi, Domentijan ukazuje jako wypełnienie Bożego zamysłu w

stosunku do Sawy i całego narodu, wkładając w usta samego cara Teodora następujące słowa: „(...) не

противи се толико благодати светог Духа; није ти достојно противити се Божјој заповести, јер

ми је извештено светим Духом, и Богом ти је поверено стадо отачаства твога, јер нико други не

може осећати за твоје стадо као ти, истинити пастир”

182

. Stając na czele serbskiej Cerkwi, święty

rozpoczął kolejny etap swojego posłannictwa. Będzie się nań składało ustanowienie, właściwie od

podstaw, całej hierarchii kościelnej i podporządkowanie jej arcybiskupstwu w Žičy, walka o utrzyma-

nie niedawno zdobytej niezależności kościelnej, starania o utrzymanie dominacji prawosławia, jako

religii panującej, edukowanie duchowieństwa i dalszy rozwój ośrodków monastycznych

183

. Dla roz-

woju życia duchowego w Serbii niezwykle istotny był Atos, z którego promieniowały najważniejsze

nurty religijne. Dlatego wkrótce, z inicjatywy Sawy i Symeona, został tam wzniesiony serbski mona-

ster Chilandar „на почаст држави отачаства њихова”

184

. Budowa Chilandaru była niezmiernie waż-

181

Zob. Доментијан ЖССа, глава 18 – Поучење светога Саве о истинитој вери; Теодосије ЖССа, глава 14.

182

Доментијан ЖССа, s. 135.

183

Por. J. Rapacka, op.cit., s. 34.

184

Доментијан ЖССа, s. 91.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

na dla podkreślenia religijnej i politycznej niezależności państwa Nemanjiciów. Przez całe serbskie

średniowiecze Chilandar będzie stałym punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń Serbów, ponieważ

w ich oczach „monaster był całością, która przy pomocy rozmaitych mediów przekazywała odbiorcy

podstawowy zestaw idei religijno-politycznych. (…) Ta instytucja kulturalna przeżyła państwo, które-

go była dziełem i wyrazem (…)”

185

nie tracąc ani odrobiny ze swojej wzniosłości. Podobną funkcję

spełniały również monastery utworzone na terenie Serbii. Hagiografowie zaświadczają

jak istotne

miejsce zajmowały one w misji budowania trwałej podstawy życia duchowego w państwie Nemanji-

ciów: „Подобећи се владици своме Христу, који је украсио небо звездама, по истом чину он [św.

Sawa – przyp. D. G.] украси своје отачаство сваком добром вером и светим црквама, поља и уд-

оља и брда, а где не стиже сатворити цркве, ту постави крст, да се на сваком месту прославља

име Божје (...)”

186

. Św. Sawa kilkakrotnie opuścił Atos i odbył podróże po ojczyźnie, osobiście dbając o

już istniejące i nowo powstałe centra religijne. Organizację silnych zastępów serbskiego duchowień-

stwa wspomogła również działalność prawodawcza Sawy. W roku 1220 ukończył on pracę nad wła-

sną wersją Nomokanonu, który stał się podstawą prawną funkcjonowania serbskich monasterów wraz

z pozostałymi regułami zakonnymi stworzonymi na potrzeby konkretnych ośrodków

187

. Echa tej nie-

zwykle szerokiej aktywności Sawy znajdziemy również w żywotach. Domentijan wspomina o wyświę-

ceniu na biskupów uczniów Sawy i przekazaniu im ksiąg zawierających regulacje prawne monastycz-

nego życia: „и посла свакога од њих у своју енорију по достојанству како кога знађаше, науч-

ивши их богоподобно и предавши им свакоме законске књиге (...)”

188

. Obszernie pisze on także o

dwukrotnej podróży Sawy do Ziemi Świętej. Obie te wyprawy mają na celu dodatkowe podkreślenie

znaczenia Serbii w świecie chrześcijaństwa wschodniego. Opisując dość szczegółowo powyższe wyda-

rzenia

189

, a przede wszystkim ciepłe przyjęcie mnicha-wędrowca na dworze cesarskim i w poszcze-

gólnych patriarchatach, co więcej, również w pałacu sułtańskim, Domentijan nie ustaje w gloryfiko-

waniu swego bohatera i wskazywaniu na jego Boże posłannictwo. Częste podróże Sawy przywołują na

myśl Dwunastu, a także Apostoła Narodów – św. Pawła. Charyzmat apostolski, który niewątpliwie

serbski święty posiada, należy rozpatrywać z dwóch różnych płaszczyzn. Z jednej strony jest to apo-

stolstwo ujęte od strony instytucjonalnej, czyli spełnianie wyżej wspomnianej funkcji arcybiskupa i

185

J. Rapacka, op. cit., s. 26.

186

Доментијан ЖССа, s. 124.

187

Mam na myśli typikon studenicki, chilandarski i karejski, a także Ustav za držanje psaltira.

188

Доментијан ЖССа, s. 146.

189

Przypuszcza się nawet, że Domentijan mógł towarzyszyć Sawie w przynajmniej jednej z tych podróży, zob. Владимир

ЋоровиЋ, Доментијаново књижевно дело, w: Стара књижевност….

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

wszystkich z tym związanych obowiązków. Z drugiej strony jest to przede wszystkim posługa o cha-

rakterze wędrownym, ściśle związana z charyzmatem nauczycielskim. Sawę można by określić mia-

nem „człowieka apostolskiego”

190

. Wypełnia on bowiem całą swą osobą słowa ewangelii według Mar-

ka (16, 15-18): „Idźcie na cały świat, głoście ewangelię całemu stworzeniu. Kto uwierzy i przyjmie

chrzest, będzie zbawiony, a kto nie uwierzy, będzie potępiony. A tym, którzy uwierzą, będą towarzy-

szyły takie znaki: w moim imieniu będą wyrzucali czarty, będą mówić nowymi językami i będą brać

węże w ręce, a choćby wypili coś trującego, nie zaszkodzi im. Na chorych będą kłaść ręce, a oni powró-

cą do zdrowia”. Znaki otrzymania charyzmatu apostolskiego – dar czynienia cudów, dar uzdrawiania

oraz dar wypędzania złych duchów – urzeczywistniają się w trakcie całego posłannictwa Sawy. Są

oznakami świętości i Bożego wyboru. Zgodnie z tym, co zostało powiedziane już wcześniej (por. rozdz.

I), posłannictwo nakłada na pełniącego posługę wyjątkową odpowiedzialność dotyczącą głoszenia

ewangelii, stąd w żywotach świętego znajduje się kilka pouczeń skierowanych do uczniów i nowo

ustanowionych biskupów: „Пасите крсним жезлом и палицом духовне блaгодати у месту пастви-

не, у закону хришћанском, хранећи у доброј вери, напајајући је водама добре вере од јеванђ-

ељских извора, пунећи срца њихова бесељем светога Духа (...)”

191

. Sam Sawa o swojej posłudze

pisze, że ma ona na celu krzewienie jedynie prawdziwej wiary i jest darem posłanym od Boga: „Бог је

хтео да вам моји дођу и да вам објаве веру праву, без које нико неће угледати Господа, коју ако

примивши исчувате, спашћете се, јер вашега ради спасења и ми ћемо бити удеоничари реда

стрих светих”

192

. Nie ulega wątpliwości, że wielowymiarowe posłannictwo Sawy przedłuża chary-

zmatyczną linię powołań świętych mężów sięgającą korzeniami Starego i Nowego Przymierza. Staje

się ono ponadto trwałym wyznacznikiem kultury duchowej średniowiecznej Serbii, która odtąd nosić

będzie miano świętosawia, tworzącego odrębny, serbski model prawosławia. W świadomości zbioro-

wej Serbów świętosawie zapisze się jako jeden z jej podstawowych wyznaczników, a także jako syno-

nim narodowości (przynależności etnicznej)

193

. Cerkiewny (wysoki) kult świętego, przeplatając się ze

świeckim (niskim) odnajdzie w osobie Sawy przedmiot uwielbienia i podstawę religijnej i kulturowej

odrębności Serbii, co trafnie wyraża Marko Marković: „Ci, którzy wierzą, że narody mają duszę, muszą

dojść do wniosku, że Serbowie w św. Sawie rozpoznali siebie (…). Jeśli gdzieś istnieje idea narodu

serbskiego, jak ma to miejsce w świecie idei Platona, to tę ideę przed Bogiem uosabia św. Sawa”

194

190

P. Evdokimov, Szalona…, s. 62.

191

Доментијан ЖССа, s. 189.

192

Теодосије ЖССа, s.190.

193

D. Gil, op. cit., s. 7.

194

M. Marković, Sveti Sava – svetitelj i prosvetitelj, cyt. za: D. Gil, op. cit, s. 20.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

TYTUŁY CHARYZMATYCZNE ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

Spis urzędów charyzmatycznych podanych przez św. Pawła (Ef 4, 11-12; 1 Kor 12, 28) znajduje swoje

odzwierciedlenie niemalże w każdym z żywotów poświęconych św. Sawie i św. Symeonowi. Wskazuje

to na fakt, że święta para łączy w sobie pełnię charyzmatów, które stanowią zewnętrzny wyraz dzia-

łania Ducha Świętego. Zgodnie z nauką Pawłową dary te służyć mają budowaniu Ciała Chrystusa, któ-

rym w przypadku Sawy i Symeona ma być serbska prawosławna Cerkiew. Nie ma najmniejszej wąt-

pliwości, że święta para stanowiąc fundament organizacji kościelnej na terenie Serbii, stała się równo-

cześnie spadkobierczynią charyzmatycznych urzędów Kościoła pierwszych chrześcijan. Powtarzający

się zestaw tytułów charyzmatycznych w żywotach świętych Sawy i Symeona stawia ich w jednym

rzędzie z innymi Bożymi mężami. Serbscy święci stanowią nową, serbską gałąź w wielkim drzewie

genealogicznym Pańskich posłańców. Dokonania Saw

i Symeona potraktowane są na równi bądź nie-

raz przewyższają dokonania ich poprzedników. Świadczą o nieprzerwanej ingerencji Boga w historię

ludzkości przy pomocy „ziemskich aniołów, niebieskich ludzi”. Sawa i Symeon są dowodem nieustan-

nego działania Ducha Świętego w Kościele.

Miejsce wyjątkowe pośród darów Ducha zajmuje charyzmat apostolstwa. „Pierwszym” serbskim apo-

stołem jest niewątpliwie w oczach hagiografów św. Symeon, „(…) међу царевима апостол, јер апо-

столски људе своје научи и вером просвети (...)”

195

. W jego przypadku tytuł ten nie wskazuje na

konkretny urząd spełniany w ramach wspólnoty wierzących. Oznacza on raczej duchowe przewodnic-

two, związane z posługą nauczycielską i ewangelizacyjną. Chrzest Symeona w obrządku wschodnim

stanowi bowiem preludium do procesu utwierdzenia prawosławia w Serbii. Jego kontynuację przejmą

następnie dwaj jego synowie, z których na czoło wysunie się św. Sawa. Hagiografowie również w jego

przypadku stosują tytuł charyzmatyczny apostoła: достојни саврсник апостолима, једнак апос-

толима, показиваше се радом апостол, истински апостол. Domentijan pisze, że Sawa „је преузео

Павлово течење”, ponieważ „подобећи се светима, прође све истоке и западе, југ и север, и опет

осим тих свeтих горе и пештере, долине и брда, пустиње и градове и пропасти земаљске”

196

Liczne pielgrzymki Sawy po ojczyźnie mają charakter ewangelizacyjny, który wyraźnie zbliża jego

posługę do posługi Dwunastu i św. Pawła. Jeśli Apostoł Narodów był opoką dla jednych z pierwszych

gmin chrześcijańskich, jemu podobny Sawa jest więc fundamentem i opiekunem dla rozwijającej się

autokefalicznej Cerkwi. Dlatego też apostolat świętego może być również pojmowany z punktu wi-

195

Теодосије ЖССа, s. 129.

196

Доментијан ЖССа, s. 206.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

dzenia sukcesji apostolskiej w Kościele. Sawa pełniąc urząd arcybiskupa jest kontynuatorem dzieła

Dwunastu, posiada pełnię władzy sakramentalnej i pastoralnej. Jego postać jest gwarantem ciągłości

nauki Chrystusa na ziemi serbskiej, a przewodnictwo w zgromadzeniach eucharystycznych zapewnia

nieustanne życie łaski zsyłanej przez Ducha Świętego na wierzących. Sveti arhiepiskop stoi na czele

zgromadzenia kapłanów, koordynuje ich pracę i czuwa nad zachowywaniem kanonów.

W stosunku do świętej pary hagiografowie stosują również tytuł nauczyciela (serb. učitelj, nastavnik).

Łączy się on ściśle z wykładem nauki wiary oraz wyjaśnianiem prawd objawionych na kartach Pisma i

zawartych w Tradycji. W przypadku świętej pary kérygma i didachè powiązane są z przewodnictwem

państwu i Cerkwi. Teksty hagiograficzne obfitują w przykłady homilii, pouczeń, błogosławieństw, li-

stów, w których święci prócz nauki odnoszącej się do spraw wiary przekazują również wskazówki

dotyczące kierowania państwem i świeckiej sukcesji. Za przykład mogą posłużyć słowa św. Symeona

skierowane do synów: „Јер ја вам ову заповед дајем: да љубите брат брата, немајући никакве зл-

обе међу собом. Овоме, као и од Бога и од мене посађеном на мој престо, ти се покоравај и буди

му послушан. А ти који ћеш владати не вређај брата свега него га поштуј. (...) Нека вам је, си-

мови моји драги, мир од Господа Бога и Спаса нашега Исуса Христа, дух божји, нека почива на

вама, укрепљујући вас и закљањајући од свих видљивих непријатеља и упућујући вас на пут

мира”

197

Powszechnie używanym tytułem jest także pasterz. Nawiązuje on do wyobrażenia Chrystusa jako tro-

skliwego opiekuna stada wiernych ukazanego w ewangelii Janowej (10, 14-16): „Ja jestem dobrym

pasterzem. Znam moje owce, a one znają Mnie tak, jak Mnie zna Ojciec, a Ja znam Ojca. I moje życie

oddaję za owce. Mam też inne owce, które nie są z tej owczarni, muszę je też przyprowadzić. I będą

słuchać mojego głosu, i powstanie jedna owczarnia i jeden pasterz”. Święci Sawa i Symeon postrzegani

są przez hagiografów jako pasterze stada, którym jest naród serbski. Ich posługa pasterska ma spra-

wić, że w Serbii powstanie spójna organizacja kościelna i święci powiodą swych wiernych przed obli-

cze Pana: „(...) да се јавимо Христу као добри пастири за стадо своје, да умне обце и са њима ду-

ховни јагањци потеку нашим путем у царство небесно (...)”

198

Dar przemawiania z natchnienia Bożego (dar proroctwa) posiadają obaj święci. Różni się on jednak od

przedstawień staro- i nowotestamentowych. Proroctwa świętych nie stanowią nowego objawienia,

nie mówią o paruzji Chrystusa. Są raczej sposobem interakcji między Symeonem i Sawą – ojciec pro-

rokuje o synu, a syn o ojcu. Treść ich proroctw zapowiada najczęściej cuda, jakich bohater lub bohate-

rowie widzenia mają dokonać w tym, bądź przyszłym życiu: „(...) и када угледа свети младић свога

197

Свети Сава ЖСН, s. 34-35.

198

Доментијан ЖССа, s. 77.

ROZDZIAŁ IV

IDEA POSŁANNICTWA W ŻYWOTACH ŚW. SAWY I ŚW. SYMEONA

преподобнога оца, светога Симеона, удиви се чудесима тајне Божје и сав се испуни радошћу, и

прозревши светим Духом пророкова о деловању њихову, говорећи: Милост и истина сретоше

се, правда и мир целоваше се”

199

. W stosunku do świętych hagiografowie stosują prócz słowa pro-

rok, również określenie bogovidac („widzący Boga”). Jak wiadomo w ST nazwa „prorok” była używana

wymiennie z określeniem „widzący”. Użycie terminu bogovidci w odniesieniu do świętеј pary sprawia,

że automatycznie zostaje ona włączona w poczet proroków starotestamentowych. Jeszcze dobitniej

świadczą o tym bezpośrednie i pośrednie porównania Symeona i Sawy do największego z „widzą-

cych”, Mojżesza

200

Często w żywotach obu świętych używany jest także tytuł ojca (starca). Nie znajduje się on wprawdzie

w spisie Pawłowym zawartym w listach, jednakże niezaprzeczalnie odnosi się do charyzmatu ojco-

stwa duchowego, którym obdarzeni byli serbscy święci. Wynika również z „nowości”, jaką wprowadza

Nowe Przymierze do relacji między Bogiem a stworzeniem. Starotestamentowa więź Pan-sługa ustę-

puje miejsca nowotestamentowej: Ojciec-Syn. Przez mękę Syna, który został posłany dla zbawienia

świata, miłość Ojca rozciągnęła się całą ludzkość. Zatem: „(…) praktyka ››duchowego ojcostwa‹‹ jest

hołdem składanym jedynemu ojcostwu Boga, jego przejawianiu się przez różne formy ludzkiej party-

cypacji”

201

. Ojcostwo można pojmować jako pełnienie konkretnej funkcji w Kościele: kapłańskiej bądź

biskupiej. Usynowienie dokonuje się wtedy przez chrzest i sakramenty

202

. W tym aspekcie użycie ter-

minu otac w stosunku do św. Sawy staje się jak najbardziej uzasadnione. W jego przypadku, a także w

przypadku św. Symeona wyraźny jest również drugi typ ojcostwa. Wiąże się ono z przyjęciem stanu

mniszego. „W tym wypadku jest się ››ojcem‹‹ wskutek boskiego wybrania, dzięki charyzmie Ducha

Świętego (…)”

203

. Mnisi i pustelnicy Atosu byli początkowo wzorami dla świętej pary, dlatego najpierw

syn, a następnie ojciec „umarli dla świata” wstępując do zakonu. Napełnieni Duchem, przez ćwiczenia

ascetyczne stali się „ludźmi duchowymi”, by usynowić swój naród. Osiągnęli oni istotę duchowego

ojcostwa prowadząc Serbów „od stanu niewolnictwa do wolności dzieci Bożych”

204

199

Доментијан ЖССа, s. 82-83.

200

Por. np. Доментијан ЖССа, глава 29 – Похвала преосвећенога епископа богоносца Саве.

201

P. Evdokimov, Szalona…, s. 65.

202

Ibidem, s. 66.

203

Ibidem, s. 66.

204

Ibidem, s. 69.

ZAKOŃCZENIE

Celem niniejszej pracy było: w pierwszej części ukazanie rozwoju idei posłannictwa chrześcijańskiego

w oparciu o teksty biblijne i nauczanie Kościoła prawosławnego (w mniejszym stopniu rzymsko-

katolickiego), w drugiej natomiast przedstawienie jej wykorzystania w piśmiennictwie cerkiewno-

słowiańskim. Niezastąpionym źródłem przykładów okazały się w szczególności teksty żywotów połu-

dniowosłowiańskich świętych (w tym także jedna pochwała), które w oparciu o odwołania biblijne

kreują typowe dla tego kręgu kulturowego postaci wybrańców Bożych, realizujące w planie ziemskim

i niebiańskim ideał posłannictwa reprezentowany przez Chrystusa. W wymiarze narodowym bądź w

przypadku Cyryla i Metodego w wymiarze ogólnosłowiańskim stają się oni podstawą duchowej i kul-

turowej identyfikacji. Wyznaczają zakres przynależności etnicznej i religijnej, jednocześnie pretendu-

jąc do uzyskania pozycji uniwersalnej, czyli wpisania losów swoich i swojej zbiorowości w powszech-

ny plan zbawienia narodów. Hagiografowie, właściwi twórcy kultu, wykorzystują do tego celu bogac-

two sensów, jakie posiada w sobie Święta Księga chrześcijaństwa. Często przywołują postaci biblijne,

tworzą drzewo genealogiczne Bożych posłańców, by w efekcie na zasadzie podobieństwa wpisać swo-

jego bohatera w niekończącą się linię charyzmatyczną, tak jak możemy to przeczytać na przykład w

Żywocie świętego Metodego: „Po nich zaś wszystkich Bóg miłosierny, który pragnie, żeby każdy czło-

wiek był zbawiony i doszedł do zrozumienia prawdy, wyniósł do znakomitej godności za lat naszych i

dla naszego narodu, o który się nikt nie troszczył, mistrza naszego błogosławionego Metodego, które-

go świetnych czynów i zdobyczy nie powstydzimy się porównać z tamtymi, Bogu miłymi mężami”

205

Przywoływanie pewnego transcendentnego obrazu-wzorca, głównie postaci Chrystusa, staje się

główną kategorią kompozycyjną słowiańskich (i nie tylko) żywotów. Wynika ono z chrześcijańskiej

nauki o stworzeniu człowieka „na obraz i podobieństwo” Boga: „Stwierdzenie »na obraz« oznacza

zdolność myślenia i stanowienia o sobie, a »na podobieństwo« upodobnianie się do Boga w miarę sił

przez cnotę. Tak więc obraz jako podstawa obiektywna dynamicznej struktury człowieka domaga się

podobieństwa, które byłoby subiektywne, osobiste”

206

. Owo „osobiste podobieństwo” aktywizuje się

w indywidualnych losach słowiańskich wybrańców, w ziemskim życiu, które jest nieustannie wypeł-

nia podvig. Kluczowym momentem żywotów cerkiewnosłowiańskich staje się scena mortis, która

diametralnie zmienia perspektywę postrzegania posłanego. Od tej chwili przemienia się on z wierne-

go naśladowcy we wzór do naśladowania, zaczyna funkcjonować na poziomie transcendentnym. Dla

205

ŻM II.

206

A. Naumow, op. cit., s. 6.

ZAKOŃCZENIE

swojego narodu (zbiorowości) staje się przykładem, za którym należy podążać, by dostąpić wieńca

zbawienia. Jest również orędownikiem i patronem swojego wiernego stada. Idea wstawiennictwa jest

szczególnie widoczna w przykładach żywotów pochodzących z obszaru serbskiego w odniesieniu do

świętej pary założycielskiej – św. Symeona i św. Sawy. Ich posłannictwo, prócz zbudowania w wierze,

ma również na celu przewodnictwo narodowi, który dzięki ich wcześniejszemu wyborowi, stał się

Nowym Izraelem: „Poprzez sakralizowane czyny (…) »wybrańców bożych« i geniuszy religijnych, na-

ród serbski odnajdywać będzie swoje powołanie jako naród-bogonośca (bogonosac) – theofor, tj. »no-

szący Boga w sobie«, naród-Teodul (naród-sługa, przy czym służba Bogu również traktowana jest tu

jako wybraństwo), wreszcie – dzięki zwycięskiej klęsce na Kosovym Polu (1389) – naród-ofiara

207

Jak widać z przedstawionych w niniejszej pracy przykładów, idea posłannictwa utrwalona w

tekstach cerkiewnosłowiańskich stała się nośnikiem pojęć, które przyczyniły się początkowo do wy-

raźnego zarysowania się Słowiańszczyzny na mapie Europy, a następnie do wytworzenia na jej tere-

nie rodzimych modeli duchowych i kulturowych.

207

D. Gil, op. cit., s. 26.

РЕЗМЕ

Идеја хришћанског посланства у старословенској књижевности

У овом раду за главно полазиште узета је идеја хришћанског посланства. Она је основна

тема већине размишљања о Светом писму. Њен развитак почиње у Старом завету да би свој

врховни моменат добила делатношћу Исуса Христа а после даровањем Светог духа на дан

Педесетнице. Рани библијски примери показују да Божји позиви увек су изузетни, лични и

историјски. Божји изабраници носе терет сбоје личне историје, свог карактера и мишљења.

Мистички контакт с Богом често је велико изненађење и изазива различите сумње. Ипак, по

мишљењу теолога ово ступљење у везу са божанствoм ствара непрекидан диалог током векова

између Створитеља и створења који се темељу на судбини човечанства и народа. Изабраници

су сведоци ингеренције sacrum y profanum. Њихов живот се точи између две свере – земаљске и

небеске, због тога су у средњовековној књижевности често обележењи називом „земаљски

анђели, небески људи”. Послање изабрника је увек израз дубоке љубави коју Бог има према

човеку и једно од општих места хришћанске литературе. Имајући Христа за узор, захваљујући

моћи духа, посланици су напуњени мноштовом харизма. У православној теологији дарови духа

су схваћени као знакови његове делатности усред Цркве. Православље посебно наглашава

одлучујућу улогу Светога духа не само при чину освећења личности него и при освећењу целог

народа Божјег схваћеног по мишљењу апостола Павла као недељивог тела Христовог.

Структура цркве је дело духа, без њега не би било ни апостола и осталих харизматичних

служби. Црква је основана на дан Педесетице када је дух, у виду огњених језика, сишао на

пресвету Дјеву Марију, апостоле и све који су били са њима. Он освећује црквене служитеље,

даје живот јеванђелским институцијама које је Христ основао, чува цркву да буде једна,

саборна и апостолска, он раздељује Цркви харизме по својој вољи. Веома значајан допринос

теологији харизме имају посланице светог Павла. По мишљењу апостола харизма је дар Божје

милости према човеку. Као што је већ споменуто, дарови духа с једне стране служе грађењу

Цркве као целине, с друге могу да буду неке личне врлине. Тако се Црква зида не само

служењима епископа и свештеника, него и харизмама верника. Харизматичке разликости

формирају свеопште свештенство верних. Оне се варирају према потребама заједнице. У

православној теологији не постоји потпуни списак харизматичких служби нити потпуно

њихово разликовање. Ипак, постоје многобројна сведочанства о различним облицима харизми

у првим заједницама на основи Павлових посланица. Свети Павле помиње дар апостолства,

пророштва, учења, пастирства и проповедања јеванђеља као главне примере харизме.

РЕЗМЕ

Савремени теолози, нарочито католички, проширили овај списак и створили различите

поделе. Ипак, верна Павловим остала је православна Црква. Утицај Павлове теологије је

очигледан у старословенским житијама и у конструкцији њихових протагониста. Харизме су

тамо знакови изузетне Божје делатности у судбини светаца и потврда њиховог посланства. Дух

свети им је подршка на сваком путу да би срећно испунили своју улогу у земаљском и небеском

свету и да би добили венац славе у будућем животу.

Старословенска књижевност јавља се као незаступан извор примерака који се

базирајући на тексту Светог Писма стварају типична за словенско кутурно окружење лица

Божјих изабраника. У националном, или у случају Ћирила и Методија ширем словенском

смислу, протагонисти житија постају база духовној и културној идентификацији. Заокружују

област етничке и религиозне припадности, а истовремено покушавајући да добију

универзални смисао, односно да упишу своју личну судбину и судбину своје заједнице у

свеопшту Божју економију. Животописци, прави творци култа, користе за то богатство смисла

које носи у себи Свето писмо. Често наводе библијска лица, градећи велико генеалошко дрво

Божјих изабранка, да би у коначном ефекту уписали свог јунака у незавршену харизматичну

линију, као што читамо на пример у Житију Методијеву. Навођење једног трансцендентног

узора, нарочито Христа, постаје главна категорија композиције словенских и других житија. То

је резултат једног хришћанског веровања да је људски род створен на слику и подобље Божје.

Ова света икона је основа људске слободе и самосталности, али треба је допунити нечим

личним, субјективним. Активизација тог субјективног елемената догађа се у животама

словенског изабраника, у њиховим непрекидним подвизима. Кључни моменат збивања у

житијама је тренутак смрти, који тотално мења перспективу схваћања изабраника. Сада он

више није једино пратилац Христа, него постаје објекат подражавања, функционише на вишем

нивоу. За свој народ (заједницу) је молитвеник и пастир, чија главна улога је старање да би се

његово стадо држало праве вере и доступило спасења.

Посланство схваћено на овај начин већ се види у најранијим житјама словенских

светаца, то јест у житијама Константина-Цирила и Методија. Они су Богом послани код

Словена да би им проповедали јеванђеље. Да би им олакшао схваћање Христове науке,

Константин је саставио прво словенско писмо (глаголицу) и заједно са Методијем превео је

одломке из Библије и црквене књиге потребне за литургију, чиме се започела права њихова

мисија. Начин ширења хришћанства коју су они преузели као модел био је дело светог Павла

апостола. У свом посланству они су искористили многе идеје којим Павле је био веран током

свих своих путовања. Тако су постали његови пратиоци, а за словенске народе први

наставници Христове вере и ствариоци темеља словенске књижевности. Њихово дело, у свим

РЕЗМЕ

облицима, оставило неизбрисив траг у духовном и културном животу Словена. Оно је утицало

на процес њихове аутоидентификације на разним нивоима: државном, културном, духовном.

Глаголица, а после ћирилица, је постала основа културних модела нарочито источних и јужних

Словена.

Идеја хришћанског посланства је исто тако присутна у житијама из српског културног

круга. Рана књижевна дела посвећена су светој двојици, градитељом идеје српске

харизматичне династије – св. Симеону и св. Сави. Њхов живот и делатност јесу изузетан пример

посланства. Ова два светитеља имају изузетну улогу у стварању средњовековне српске државе

и аутокефалне православне Цркве. Они су апостоли православља и независности српске земље.

Исто тако су изображење византијске сарадње цркве и државе, тзв. симфоније. Посланство св.

Симеона и св. Саве није само објашњавање Светог Писма и ширење хришћанства него и „борба”

за самосталност и слободу. По мишљењу хагиографа захваљујући њиховом делу српски народ

наћи ће своје посланство као народ-богоносац, народ-слуга и коначно после битке на Косовом

Пољу као народ-жртва. Нема сумње да света двојица продужи библијску харизматичну линију

Божјих мужева, која своје корене има у Старом и Новом завету. Исто тако постане основа

монашко-династичког модела српске средњовековне културе. Изузетну улогу у његовом

стварању одиграо је св. Сава, као творац аутокефалне Цркве и њене хијерархије, као

законодавац, дипломата и књижевник. Утицај његове личности се неопходно спомиње кад се

говори о српској варијанти православља, о којој су научници, под утицајем снажног култа

навикли да говоре светосавље. Посланство св. Саве у свести српког народа постао је основа

културног и духовног модела.

Главњи циљ овог рада је да докаже да идеја посланства у старословенској књижевности

је носилац идеја, које су допринеле да се словенски народи издвоје на карти Европе, а после су

изградили своју самосталност и посебне културне и духовне моделе.

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW

OBJAŚNIENIA

SKRÓTÓW

Доментијан, Живот св. Саве и живот св. Симеона. Стара српска књижевност у 24 књига, ред. Д.

Богдановић, књ. 4, Београд 1988:

Доментијан ЖССа

– Доментијан, Живот св. Саве.

Доментијан ЖССи

– Доментијан, Живот св. Симеона.

Климент Охридски, Константин Преславски и непознати писци, Ћирило и Методиј. Житја,

службе, канони, похвале, приредио Ђ. Трифуновић, Београд 1964, www.rastko.org.yu, (wydruk):

Непознати писац ЖСКЦ

– Непознати писац, Житије св. Константина-Ћирила, словенског

просветитеља.

Непознати писац ЖМ

– Непознати писац, Житије Методијево.

Непознати писац ПСЦиМ

– Непознати писац, Похвално слово Ћирилу и Методију.

Стара српска књижевност, предговор, избор и редакциа Д. Павловић, књ. 1, Нови Сад – Београд

1966:

Свети Сава ЖСН

– Св. Сава, Живот Стефана Немање.

Стефан Првовенчани ЖСН

– Стефан Првовенчани, Живот Стефана Немање.

Теодосије ЖСС

– Теодосије, Живот Светог Саве.

Żywoty Konstantyna i Metodego (obszerne), przeł. i przypisami opatrzył T. Lehr-Spławiński,

Warszawa 2000:

ŻK – Żywot Konstantyna.

ŻM – Żywot Metodego.

Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Dokumenty), t. 2, red. J.S. Gajek, L. Górka,

Lublin 1991.

MP – Mowa pochwalna na cześć świętych Cyryla i Metodego.

BIBLIOGRAFIA

Opracowania

Afanasjew M., Kościół Ducha Świętego, przeł. H. Paprocki, Białystok 2002.

Bosak P. Cz., Postacie Nowego Testamentu. Słownik – Konkordancja, Poznań – Pelplin 1996.

Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia), t. 1, red. J.S. Gajek, L. Górka, Lublin

1991.

Ћоровић В., Историја српског народа, Београд 1997,

www.rastko.org.yu

Деретић J., Историја српске књижевности, Београд 1996.

Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1999.

Evdokimov P., Prawosławie, przeł. J. Klinger, Warszawa 1986.

Evdokimov P., Szalona miłość Boga, Białystok 2001.

Górka L., Święci Cyryl i Metody a pojednanie. Słowiańskie dziedzictwo w służbie jedności Kościo-

łów i narodów, Warszawa – Lublin 2001.

10.

Gil D., Prawosławie, historia, naród: Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesno-

ści, Kraków 2005.

11.

Hryniewicz W., Chrystus Nasza Pascha. Zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, t. 1, Lublin

1982.

12.

Hryniewicz W., Nasza Pascha z Chrystusem. Zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, t. 2, Lublin

1987.

13.

Hryniewicz W., Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata. Zarys chrześcijańskiej

teologii paschalnej, t. 3, Lublin 1991.

14.

Hryniewicz W., Prawosławie a ruch charyzmatyczny, „Więź” z. 3, (215) 1976.

15.

Jarco J., Charyzmatyczna posługa Apostołów Słowian w świetle piśmiennictwa

starosłowiańskiego w: Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian, t. 1, red. J.S. Gajek, L.

Górka, Lublin 1991.

16.

Jelonek T., Wprowadzenie do Listów św. Pawła, Kraków 1998.

17.

Laurentin R., Nieznany Duch Święty, przeł. M. Tarnowska, Kraków 1998.

18.

Leśny J., Konstantyn i Metody – Apostołowie Słowian. Dzieło i jego losy, Poznań 1987.

19.

Lis I., Śmierć w literaturze staroserbskiej (XII-XIV wiek), Poznań 2003.

20.

Lis I., Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowieczu (do XV w.),

Kraków 2004.

21.

Łosski W., Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego, przeł. M. Sczaniecka, Warszawa 1989.

BIBLIOGRAFIA

22.

Łosski W., Teologia dogmatyczna, przeł. H. Paprocki, Białystok 2000.

23.

Марковић В., Православно монаштво и манастири у средњевековној Србији, Београд

2002.

24.

Mazurkiewicz R., Deesis, Kraków 2002.

25.

Meyendorff J., Teologia bizantyńska. Historia i doktryna, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1984.

26.

Mikołajczak A., M. Walczak-Mikołajczakowa, Latinitas i Cirilianitas-poszukiwanie duszy Europy,

w: VII Kolokwium Slawistyczne Polsko-Bułgarskie, red. M. Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno

2001.

27.

Moskałyk J., Ikoniczna rzeczywistość osoby i Kościoła, Poznań 2007.

28.

Naumow A., Biblia w strukturze artystycznej utworów cerkiewnosłowiańskich, Kraków 1983.

29.

Naumow A., Metdody jako święty, w: Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian, t. 1,

red. J.S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991.

30.

Paprocki H., Obietnica Ojca. Doświadczenie Ducha Świętego w Kościele Prawosławnym, Byd-

goszcz 2001.

31.

Przybył E., Prawosławie, Kraków 2006.

32.

Rapacka J., Dawna literatura serbska i dawna literatura chorwacka. Zarys dziejów, Warszawa

1993.

33.

Romaniuk K., Św. Paweł. Życie i dzieło, Katowice 1982.

34.

Romaniuk K., Studia nie tylko nad św. Pawłem, Poznań 1999.

35.

pidlik T., Dar łez w tradycji Kościoła Wschodniego, Międzynarodowy Przegląd Teologiczny

„Communio” nr 5 (65) 1991.

36.

Стара књижевност. Српска књижевност у књижевној критици, књ. 1, приредио Ђ.

Трифунoвић, Београд 1972.

37.

Strzelczyk J., Apostołowie Europy, Warszawa 1997.

38.

Sullivan F. A., Charyzmaty i Odnowa Charyzmatyczna. Studium biblijne i teologiczne, przeł. T. M.

Mincewicz, Warszawa 1992.

39.

Świderkówna A., Rozmowy o Biblii, Warszawa 2001.

40.

Tokarski W. P., Charyzmaty. Studium biblijno-teologiczne, Kalwaria Zebrzydowska 2003.

41.

Von Speyr A., Posłannictwo Proroków, przeł. A. Kleszcz, Kraków 2003.

42.

Żychniewicz T., Stare Przymierze, Kraków 1986.

Antologie i źródła

Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Dokumenty), t. 2, red. J.S. Gajek, L. Górka,

Lublin 1991.

Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej, wyb. i oprac. A. Naumow, Łódź 1983.

BIBLIOGRAFIA

Доментијан, Живот св. Саве и живот св. Симеона. Стара српска књижевност у 24 књига,

ред. Д. Богдановић, књ. 4, Београд 1988.

Климент Охридски, Константин Преславски и непознати писци, Ћирило и Методиј.

Житја, службе, канони, похвале, приредио Ђ. Трифуновић, Београд 1964,

www.rastko.org.yu, (wydruk).

Pasterze wiernych Słowian: Święci Cyryl i Metody, przeł. i oprac. A. Naumow, Kraków 1985.

Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, red. ks. M. Peter, ks. M. Wolniewicz, Poznań 2004.

Стара српска књижевност, књ.1, предговор, избор и редакција: Д. Павловић, Нови Сад -

Београд 1966.

Старе српске биографије, предговор и редакција Д. Богдановић, Београд 1975.

Свети Сава, Хиландарска повеља Симеона Немање, интернет издање обављено по

књизи: Свети Сава, Сабрани списи.

Стара српска књижевност у 24 књиге, књ.2, Београд

1986, www.rastko.org.yu.

10.

Радојчић Ћ. Сп., Aнтологија старе српске књижевности (XI-XVIII), Београд 1960.

11.

Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, red. R. Popowski, Warszawa 1995.

12.

Żywoty Konstantyna i Metodego (obszerne), przeł. i przypisami opatrzył T. Lehr-Spławiński,

Warszawa 2000.