Diagnoza i terapia zaburzeń

artykulacji

dr Iwona Michalak-Widera

Literatura

•

Wykaz literatury obowiązkowej:

•

Kania J. T., Szkice logopedyczne, Lublin, 2001.

•

Logopedia

– pytania i odpowiedzi (red.) Gałkowski T., Jastrzębowska G.,

Opole, 2003.

•

Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Podręcznik akademicki. (red.) Grabias
S.,. Kurkowski .M., Lublin, 2012.

•

Sołtys-Chmielowicz A., Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków,
2008.

•

Zaburzenia mowy, (red.) Grabias S., Lublin, 2002.

•
•

Wykaz literatury uzupełniającej:

•

Cieszyńska J., Metody wywoływania głosek, Kraków, 2003.

•

Kaczmarek L.,

Nasze dziecko uczy się mowy, Warszawa, 1966.

•

Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk, 2001.

•

Styczek I., Logopedia, Warszawa 1981.

Zagadnienia

• Zaburzenia artykulacji (dyslalia) – przegląd definicji.
• Teoretyczne podstawy klasyfikacji zjawiska.
• Etiologia zaburzeń artykulacji.
• Badanie przesiewowe mowy oraz badanie pełne –

diagnoza zjawiska.

• Badanie słuchu fonemowego, fonetycznego i

orientacyjne badanie słuchu fizjologicznego.

• Normatywne i patologiczne realizacje polskich fonemów.
• Sposoby korygowania głosek.
• Procedury i etapy postępowania logopedycznego.

Zaburzenia artykulacji (dyslalia)

– przegląd definicji

Dyslalia

• z grec. dys – „zaburzenie, zniekształcenie”,

laleo

– „mówię, wymawiam”;

• najogólniej to zaburzenie wymowy, czyli

najczęściej występująca forma zniekształceń
mowy u dzieci

(Balejko 1993, 93; Jastrzębowska 2003, 429).

Statystyka dyslalii

• statystyki ogólnopolskie: od 9,6% do

44,1% dzieci z zaburzeniami mowy w
wieku od 5 do 9

r. ż.

(Jastrzębowska, 2003);

• badania lokalne: 55%

(Trzaskalik i in.,1996),

48%

(Michalak-Widera, 2001-2002),

47%

(Elżbieciak, 2004),

50%

(Kociołek, 2007),

40,8% do

44,5%

(Węsierska, 2003-2006).

Dyslalia

• Objawia się nieprawidłowościami

w realizacji systemu fonologiczno-

fonetycznego odbiegającymi od norm
wymawianiowych

danego języka;

• Błędne realizacje wybranych głosek

w

jednym języku są normatywne w innych

językach, np. [r].

Badania Viktora Lechty (1990)

/nieopublikowana praca doktorska/

Badania dzieci z dyslalią w wieku 4 – 14 lat;

– u 4-latków występuje w 60%,
– u 14-latków spadła do 5%.

Badania V. Lechty (1990) c.d.

• Generalnie dotyczy 60% chłopców i 40%

dziewcząt;

• W okresie 5 – 9 lat dynamiczny spadek

problemów dyslalicznych;

Badania V. Lechty (1990) c.d.

Spadek problemów dyslalii spowodowany:

– nauką czytania i pisania, tj. intencjonalnym

oddziaływaniem wpływającym na
różnicowanie głosek i liter;

– autokorekcją około 5 – 7 roku życia, tj.

spontanicznym poprawianiem się bez
ewidentnych wpływów otoczenia;

– prowadzeniem klasycznej terapii

logopedycznej.

Definicje dyslalii

Dyslalia

za

L. Kaczmarkiem (1966)

Wada wymowy, w

której ma miejsce

realizacja fonemów odbiegająca od
ustalonej przez zwyczaj społeczny normy

(Kaczmarek 1966, 192).

Dyslalia

za

I. Styczek (1981)

Końcowa, łagodna forma alalii, czyli
opóźnienia przyswajania przez dziecko
języka z powodu uszkodzenia struktur
korowych zanim nastąpił rozwój mowy

(Styczek 1981, 250).

Dyslalia

za

J.T. Kanią (2001)

• Synonim – zaburzenia paradygmatyczne;

• To wadliwa realizacja zarówno głosek jak

i

sylab, wyrazów oraz zdań

(Kania 2001, 11).

Dyslalia

za

G. Demel (1994)

Autorka utożsamia dyslalię z bełkotem
jako jej skrajnym objawem,
tj.

nieprawidłowością w wymawianiu

niemalże wszystkich głosek

(Demel 1994, 32).

Dyslalia

za

B. Sawą (1990) i H. Rodak (1992)

• Zaburzanie artykulacyjne

(Sawa 1990, 54);

• Symptom artykulacyjnego zaburzenia

rozwoju mowy

(Rodak 1992, 25).

Dyslalia

za

K. Błachnio (1992)

• Zniekształcenie „substancji w płaszczyźnie

dźwiękowej”

(Błachnio 1992, 68).

Dyslalia

za

H. Mierzejewską, D. Emilutą-Rozyą

(1998)

!!!

• Zakłócenia dźwięków mowy

reprezentujących odpowiednie fonemy

(Emiluta-Rozya 1998, 36).

Definicję Międzynarodowej

Statystycznej Klasyfikacji Chorób

i

Problemów Zdrowotnych ICD-10

• dyslalia odnosi się do jakiejś określonej

jednostki diagnostycznej, nie zaś do
kategorii czy grupy zaburzeń,

• to „zaburzenia w realizowaniu dźwięków”

(Jastrzębowska 2003, 433).

Dyslalia

za

A. Sołtys-Chmielowicz (2012, 418)

„obecnie termin „dyslalia” funkcjonuje w
polskiej literaturze logopedycznej w dwóch
znaczeniach:
• jako ‚wady wymowy’ – niezależnie od

przyczyny je wywołującej (Kaczmarek,
Kania, Demel, Sołtys-Chmielowicz);

oraz
• jako ‚zejściowa postać alalii’ (Styczek,

Grabias)”.

Dyslalia

za

A. Sołtys-Chmielowicz (2012, 418 c.d.)

• Wady spowodowane nieprawidłową

budową narządów mowy nazywamy
„

dysglosją

” (za: Styczek, Grabias).

Teoretyczne podstawy

klasyfikacji zjawiska

Podział dyslalii

ze względu na objawy

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za

L. Kaczmarkiem (1966)

•

dyslalia jednoraka

•

dyslalia wieloraka

•

dyslalia całkowita

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za L. Kaczmarkiem (1966)

•

dyslalia jednoraka -

jedna głoska

wymawiana jest nieprawidłowo lub
zastępowana inną,

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za L. Kaczmarkiem (1966)

• dyslalia wieloraka - kilka lub kilkunaście

głosek realizowanych nieprawidłowo,

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za L. Kaczmarkiem (1966)

•

dyslalia całkowita - realizowane jedynie
elementy prozodyczne języka, tj. akcent,
melodia i rytm.

Formy dyslalii jednorakiej

i wielorakiej

za L. Kaczmarkiem (1966)

• dyslalia prosta
• dyslalia złożona

Formy dyslalii jednorakiej

i wielorakiej

za L. Kaczmarkiem (1966)

• dyslalia prosta - zniekształcona jest tylko

jedna cecha dystynktywna, np.
dźwięczność, czy miękkość,

Formy dyslalii jednorakiej

i wielorakiej

za L. Kaczmarkiem (1966)

• dyslalia złożona - zniekształcenie kilku

cech dystynktywnych fonemu
jednocześnie, np. dźwięczność, miękkość,
nosowość oraz miejsce artykulacji.

(Kaczmarek

1966, 170)

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za

J.T. Kanią (2001)

• dyslalia głoskowa
• dyslalia sylabowa
• dyslalia wyrazowa
• dyslalia zdaniowa

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za J.T. Kanią (2001)

• dyslalia głoskowa - brak lub

nieprawidłowa wymowa niektórych głosek,

• dyslalia sylabowa - opuszczanie bądź

wstawianie sylab w wyrazach,

Podział dyslalii

ze względu na objawy

za J.T. Kanią (2001)

• dyslalia wyrazowa - brak umiejętności

wybrzmiewania pewnych wyrazów,
pomimo umiejętności fonowania
wszystkich głosek tego wyrazu,

• dyslalia zdaniowa - trudności ułożenia

zdania w oparciu o znane wyrazy

(Kania

2001, 11).

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

za

J. Styczek (1981)

Generalnie dyslalia spowodowana uszkodzeniem
pewnych struktur mózgowych:
• dyslalia ekspresywna - przy dobrym

zrozumieniu mowy, występują trudności
z

wybrzmiewaniem dźwięków,

• dyslalia percepcyjna – mowa jest

niezrozumiała pomimo słyszanych dźwięków

( Styczek 1981, 289-299).

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

za

B. Sawą (1990)

• dyslalia motoryczna,
• dyslalia sensoryczna,
• dyslalia pochodzenia ośrodkowego,
• dyslalia pochodzenia obwodowego

(Sawa

1990, 54).

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

za B. Sawą (1990)

• dyslalia motoryczna – przyczyn jej

powstania należy szukać w obrębie drogi
odśrodkowej, czyli od kory mózgowej do
nerwów obwodowych,

• dyslalia sensoryczna – uszkodzenia miały

miejsca na drodze wstępującej, tzn. od
obwodu do kory mózgowej,

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

za B. Sawą (1990)

• dyslalia pochodzenia ośrodkowego –

spowodowana nieprawidłową strukturą lub
działaniem ośrodkowego układu nerwowego,

• dyslalia pochodzenia obwodowego –

wynikła z nieprawidłowej budowy receptora
słuchowego lub aparatu artykulacyjnego

(Sawa 1990, 54).

Podział dyslalii ze względu na

przyczyny

za

H. Mierzejewską i D. Emilutą-Rozyą

(1998)

1. Dyslalia anatomiczna ruchowa,

2.

Dyslalia anatomiczna słuchowa,

3. Dyslalia funkcjonalna,

4.

Dyslalia środowiskowa

(Emiluta-Rozya 1998, 37).

1. Dyslalia anatomiczna ruchowa

spowodowana:

• wadami budowy, uszkodzeniami lub

zmianami morfologicznymi aparatu
artykulacyjnego, np.

– makroglosja - zbyt duży język,
– mikroglosja - język zbyt mały,
– ankyloglosja - skrócone wędzidełko

podjęzykowe;

1. Dyslalia anatomiczna ruchowa

c.d.

spowodowana:

• rozszczepem podniebienia,
• nieprawidłowościami zębowymi:

– wymiana uzębienia,
– braki lub luki w uzębieniu stałym,
– zmiany próchnicze,
– diastema - luka między górnymi jedynkami;

1. Dyslalia anatomiczna ruchowa

c.d.

spowodowana:

• anomaliami zgryzowymi:

– tyłozgryz – cofnięcie dolnej szczęki,
– przodozgryz - wysunięcie szczęki do przodu,
– zgryz otwarty - brak możliwości zetknięcia się

siekaczy górnej i szczęki,

– protruzja - odchylenie górnych siekaczy na

zewnątrz jamy ustnej

– retruzja - wychylenie górnych siekaczy wgłąb

jamy ustnej,

2. Dyslalia anatomiczna

słuchowa

• Przyczyna tkwi w wadach budowy,

uszkodzeniach bądź zmianach w obrębie
narządu słuchu poza korą mózgową.

3. Dyslalia funkcjonalna

• Przyczyna - błędy pielęgnacyjne lub przewlekłe

choroby w

okolicy górnych dróg oddechowych;

• Wynikła z nieprawidłowego rozwoju czynności

fizjologicznych w

obrębie obwodowej części

narządu mowy:

– oddychania,
– ssania,
– odgryzania,
– gryzienia,
– żucia,
– połykania.

4. Dyslalia

środowiskowa

• Przyczyna - złe wzorce mowy najbliższego

otoczenia

(Emiluta-Rozya 1998, 37).

Klasyfikacje wad wymowy

podział za

A. Sołtys-Chmielowicz (2012, 418-429)

• Przyczynowe (Styczek [zewnątrz i

zewnątrzpochodne], Kaczmarek
[audiogenna, mechaniczna, funkcjonalna,
centralna, sprzężona]);

• Ilościowe (Kaczmarek [j.w.], Pruszewicz

[4 rodzaje bełkotania]);

• Jakościowe (foniatryczna [mogi-,

paralalia, dyslalia

właściwa],

językoznawcze [Kania j.w.,

Ostapiuk

]).

Klasyfikacje wad wymowy

podział za

Ostapiuk (2000, 133)

Dyslalia fonetyczna

– głoska normatywna

fonemowo, nienormatywna fonetycznie;

Dyslalia fonemowa -

głoska

nienormatywna fonemowo, normatywna
fonetycznie;

Dyslalia fonemowo-fonetyczna

– głoska,

nienormatywna fonetycznie i fonemowo;

Klasyfikacje wad wymowy

podział za

Ostapiuk (2000, 133)

Dyslalia parafonetyczna pozafonemowa

–

głoska zawiera cechy dystynktywne różnych
klas głosek;
Dyslalia pseudofonetyczna
pozafonemowa

– zachowanie dźwiękowe

trudne do określenia jako głoska, np.
zwarcie krtaniowe;

Dyslalia pozafonetyczna pozafonemowa
– brak realizacji, zero fonetyczne.

Etiologia zaburzeń artykulacji

Etiologia dyslalii

za I. Styczek (1981)

• Zewnątrzpochodne – egzogenne,
• Wewnątrzpochodne – endogenne.

Etiologia dyslalii

za I. Styczek (1981)

1.

Zewnątrzpochodne – otoczenie
zewnętrzne sprzyja nieprawidłowej
realizacji głosek:

– brak podniet do mówienia,
– nadmiar bodźców słownych,
– nieodpowiednie wzorce wymowy,
– niewłaściwe reakcje otoczenia na mowę

dziecka.

Etiologia dyslalii

za I. Styczek (1981)

2.

Wewnątrzpochodne - uszkodzenia

struktur korowych;

Osobno autorka wymienia
dysglosję - nieprawidłową budowę
anatomiczną artykulatorów

(Styczek 1981, 253).

Etiologia dyslalii

za

B. Rocławskim (1986)

• Zewnętrzne:

– rzadkie kontakty werbalne, już we wczesnym

dzieciństwie;

– porozumiewanie się z używaniem tzw.

spieszczeń stanowiących naśladownictwo
mowy małego dziecka;

– wady wymowy dorosłych, które sugerują

dziecku, że nieprawidłowe realizacje opiekuna
są wzorem do naśladowania.

Etiologia dyslalii

za

B. Rocławskim (1986)

• Wewnętrzne:

– wady słuchu, uniemożliwiające prawidłową

produkcję mowy;

– defekty i niesprawności narządów

artykulacyjnych (Rocławski 1986, 120-121).

Etiologia dyslalii

za

V. Lechtą (1990)

• Dziedziczenie - jako jeden z elementów

etiologii.

Etiologia dyslalii

za

V. Lechtą (1990)

• Dwa przeciwstawne poglądy badaczy.
• Pierwszy prezentuje G. E. Arnold - jednoznaczny

wpływ problemów dyslalicznych u potomków
osoby z

dyslalią.

• Analiza przeprowadzonych wywiadów

potwierdza identyczne, błędne realizacje głosek
po rodzicach, zwłaszcza po ojcach.

Etiologia dyslalii

za

V. Lechtą (1990)

• Przeciwstawny pogląd M. Sovaka -

przyczyna nie tkwi w dziedziczeniu, lecz
w

zaniedbaniach najbliższego otoczenia

przenoszonych z pokolenia na pokolenie,
efektem których jest błędne
naśladownictwo najbliższych członków
rodziny ( Lechta 1990, 114).

Etiologia dyslalii

za

G. Jastrzębowską (2003)!!!

1. Zmiany anatomiczne narządów mowy:

– nieprawidłowa budowa języka,
– wędzidełka podjęzykowego,
– podniebienia,
– anomalie zgryzowe i zębowe,
– przerost migdałków podniebiennych oraz

trzeciego migdałka,

– skrzywienia, polipy i przerosty nosa.

Etiologia dyslalii

za G. Jastrzębowską (2003)

2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów

artykulacyjnych:

– niska sprawność języka, zwłaszcza brak jego

pionizacji,

– słaba ruchomość warg, zwłaszcza niska sprawność

mięśnia okrężnego warg,

– zakłócona praca mięśni napinających oraz

przywodzących wiązadła głosowe,

– problemy z koordynacją pracy wiązadeł głosowych

z

artykulacją nasady,

– nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia

gardłowego.

Etiologia dyslalii

za G. Jastrzębowską (2003)

3. Nieprawidłowa budowa

i

funkcjonowanie narządu słuchu:

– zaburzenie analizy i syntezy słuchowej,
– wybiórcze upośledzenie słuchu,
– niedosłuch mniejszego oraz większego

stopnia,

– zaburzenia słuchu fonemowego (Rocławski

1991, 20), czyli fonematycznego (Styczek
1982, 6).

Etiologia dyslalii

za G. Jastrzębowską (2003)

4. Niesprzyjające warunki środowiskowe:
• nieprawidłowe wzorce mowy, tj. wady wymowy

najbliższego otoczenia,

• brak stymulacji wynikający z hamujących postaw

rodziców, np. nadmierna opiekuńczość,
odrzucanie, niechęć i nadmierne wymagania,

• niewłaściwy styl wychowawczy,
• destrukcyjna atmosfera w domu rodzinnym, tzn.

wychowanie zbyt troskliwe, zbyt surowe,
niekonsekwentne.

Etiologia dyslalii

za G. Jastrzębowską (2003)

5. Nieprawidłowe funkcjonowanie

ośrodkowego układu nerwowego -

dyslalia ośrodkowa, tj. dyslalia korowa;

• Objaw - obniżona sprawność analizatora

słuchowego,

• Wpływa na trudności słuchowego

różnicowania dźwięków lub słabą

umiejętnością rozróżniania
kinestetycznego, tj. utrudnia wykonywanie

ruchów artykulacyjnych

(Skorek 2000, 63).

Etiologia dyslalii

za G. Jastrzębowską (2003)

6. Psychiczne podłoże dyslalii - dyslalia

asocjacyjna

• spowodowana niechęcią do mówienia

i

słuchania wypowiedzi innych,

• ograniczania kontaktów werbalnych z powodu

odczuwania trudności i zmęczenia własną
mową.

7. Opóźniony rozwój psychomotoryczny

i emocjonalny

wpływający hamująco na rozwój

mowy

(Jastrzębowska 2003, 442-443).

Etiologia podsumowanie

za J. T. Kanią (2001)

„ Każda przyczyna działa w zespole
określonych warunków socjalnych,
psychicznych, biologicznych, tj. anatomo-
fizjologicznych, i

nie sama wyłącznie

decyduje o

obrazie wymowy”

( Kania 2001, 184).

Sposoby realizacji podstawowych

głosek języka polskiego

1) opuszczanie

– zero fonetyczne głoski,

2) podstawianie

– jednej głoski za inną,

3)

zniekształcanie.

Skrajny przypadek całkowitego
niezrozumienia mowy

– hohentotyzm

(Sawa 1990, 54).

Sposoby realizacji podstawowych

głosek języka polskiego

za J.T. Kanią (2001)

• opuszczanie głoski – elizja - brak

realizacji fonemu w postaci osobnego
segmentu, czyli głoski,

• jeśli brak występuje we wszystkich

pozycjach, tj. nagłosie, śródgłosie
i

wygłosie głosek - pełna elizja.

Sposoby realizacji podstawowych

głosek języka polskiego

za J.T. Kanią (2001)

• ograniczona elizja odnosi się do

wybranych pozycji, np. do śródgłosu.

• podstawianie – substytucja - dwa fonemy

identycznie realizowane,

• zniekształcanie – deformacja -

wybrzmiewanie fonemu wykracza poza
właściwą formę jego realizacji

(Kania 2001,

15-19).

Sposoby realizacji podstawowych

głosek języka polskiego

za G. Jastrzębowską (2003)

Uwzględnia podział wywodzący się
z foniatrii:

– mogilalia, czyli elizja,
– paralalia, tzn. substytucja
– deformacja, tj. zniekształcenie dźwięku

zwane również dyslalią właściwą.

Rodzaje wad wymowy

Rodzaje wad wymowy

1. Sygmatyzm

(Jastrzębowska 2003, 444;

Kania 2001, 31), tj. seplenienie (Styczek
1981, 486; Demel 1994, 32; Minczakiewicz
1997, 88), czyli

nieprawidłowa wymowa

głosek dentalizowanych, tj. szeregu
szumiących, syczących i ciszących;

Rodzaje wad wymowy

2. Rotacyzm

(Jastrzębowska 2003, 445; Kania 2001, 245;

Minczakiewicz 1997, 96),

tj. reranie

(Styczek 1981, 477; Demel

1994, 34),

tj.

nieprawidłowa realizacja głoski

[r];

Rodzaje wad wymowy

3. Nieprawidłowa, wadliwa wymowa głosek [k],
[g]

(Kania 2001, 315; Styczek 1981, 473; Demel 1994, 35)

I

naczej:

–

kappacyzm -

zniekształcenia głoski [k],

–

gammacyzm -

nieprawidłowa artykulacja głoski [g]

(Jastrzębowska 2003, 456)

.

Inaczej:

–

kekanie -

deformacji dźwięku [k],

–

geganie - problemy z

głoską [g]

(Sołtys-Chmielowicz

2000, 119).

Rodzaje wad wymowy

4. lambdacyzm

( Jastrzębowska 2003, 445),

lelanie

(Skorek 2000, 91; Sołtys- Chmielowicz 2000, 119),

tj.

nieprawidłowa artykulacja głoski [l]

(Styczek

1981, 470);

•

betacyzm

( Jastrzębowska 2003, 445),

czyli

zniekształcona realizacja głoski [b]

(Styczek 1981, 463).

Rodzaje wad wymowy

5. mowa bezdźwięczna

(Jastrzębowska 2003, 445;

Kania 2001, 289),

tj.

bezdźwięczność

(Demel 1994, 35),

ubezdźwięcznianie

(Minczakiewicz 1997, 92),

zaburzenia w

realizacji dźwięczności

(Styczek 1981, 505),

czyli wybrzmiewanie głosek dźwięcznych
bez uruchomienia wiązadeł głosowych,
w

wyniku, czego słyszymy bezdźwięczne

odpowiedniki głosek;

Rodzaje wad wymowy

6. Nosowanie

(Demel 1994, 35),

rynizm

(Skorek 2000, 109),

poszum nosowy

(Minczakiewicz 1997, 100);

•

czyli realizacja foniczna głosek nosowych
ustnie i odwrotnie;

•

Z. Zaleski

(1993, 52)

wyodrębnia:

–

rynolalię - zaburzenie artykulacji,

–

rynofonię - zniekształcenie barwy głosu.

–

rynolalię G. Jastrzębowska

(2003, 445)

wyodrębnia

jako oddzielną jednostkę;

Zdaniem A. Sołtys-Chmielowicz

(2012, 428)

• Mowa bezdźwięczna oraz palatolalia

(dyslalia z poszumem nosowym, która
występuje w przy rozszczepie
podniebienia) należy wyraźnie odróżnić ze
względu na metodykę postępowania
logopedycznego.

Sygmatyzm

Sygmatyzm

• najczęściej występująca wada wymowy,
• maksymalna nieprawidłowa realizacja 12

dźwięków, tzw. SYBILANTNYCH, tj.
dentalizowanych (Styczek 1981):

– ciszących,
– syczących,
– szumiących;

• dentalizacja - wzmocnienie szmeru

wydychanego powietrza w wyniku

zbliżenia dolnych i górnych siekaczy;

Sygmatyzm

• przyczyny sygmatyzmu:

– słaba sprawność narządów artykulacyjnych,

np. mięśnia okrężnego warg, czy brak

pionizacji języka;

– nieprawidłowa budowa narządów mowy,

tj. makroglosja, mikroglosja, ankyloglosja,

wady zgryzu: tyłozgryz, przodozgryz, zgryz
otwarty, braki w

uzębieniu stałym lub

mlecznym, diastema albo rozszczepy
podniebienia.

– zaburzenia słuchu fonemowego,

Sygmatyzm

– niedosłuch,
– błędy pielęgnacyjne, tj. zbyt długie karmienie

butelką ze smoczkiem, używanie smoczka
gryzaczka

po trzecim miesiącu życia, ssanie

kciuka,

– częste choroby górnych dróg oddechowych,

powodujące oddychanie przez usta,

– nieprawidłowe wzorce wymowy najbliższego

otoczenia

(Minczakiewicz 1997, 88; Skorek 2000,162).

3 rodzaje realizacji dźwięków w

sygmatyzmie :

• mogisygmatyzm,

• parasygmatyzm,

• sygmatyzm właściwy.

3 rodzaje realizacji dźwięków w

sygmatyzmie:

Mogisygmatyzm

(Minczakiewicz 1997, 89)

tzw.,

elizje

(Jastrzębowska 2003, 72; Kania 2001, 15),

czyli brak

wymawiania niektórych głosek
dentalizowanych;

3 rodzaje realizacji dźwięków w

sygmatyzmie :

Parasygmatyzm (Minczakiewicz 1997, 89), czyli
substytucja

(Jastrzębowska 2003, 72; Kania

2001,16), tj.

zastępowanie jednych głosek

innymi, wymawianymi prawidłowo;

– szereg szumiących - jako głoski syczące;
– szumiące i syczące - jako szereg ciszący;
– głoski dentalizowane dźwięczne - jako bezdźwięczne

odpowiedniki;

– dentalizowane szczelinowe mogą również być

zastępowane przez głoski zwarto-szczelinowe;

3 rodzaje realizacji dźwięków w

sygmatyzmie :

S

ygmatyzm właściwy

(Minczakiewicz 1997, 89),

tj.

deformacja

(Jastrzębowska 2003, 72, Kania 2001, 18),

czyli

zniekształcenia brzmienia głosek
dentalizowanych;
• przycznyna - nieodpowiednie miejsce

artykulacji;

• występuje wiele rodzajów sygmatyzmu

właściwego.

Rodzaje sygmatyzmu

właściwego m.in.:

• sygmatyzm międzyzębowy;
• sygmatyzm boczny;
• sygmatyzm przyzębowy;
• sygmatyzm wargowo-zębowy;
• sygmatyzm świszczący;
• sygmatyzm nosowy;
• wymowa dorsalna, tj. wymowa grzbietowa;

• itd.

,

Sygmatyzm międzyzębowy,

interdentalny, śródzębny

• wysuwanie języka między przednie siekacze, tzw.

interlabialis przy wypowiadaniu głosek dentalizowanych

– sygmatyzm międzyzębowy, czasem również głosek
[t], [d], [n] oraz [r], rzadziej [l] - wymowa

międzyzębowa ;

• wysuwania prawo- bądź lewostronnie języka między

zęby trzonowe, tj. interdentalis – sygmatyzm

międzyzębowy boczny;

• badanie – wyraźnie widoczny język między zębami

trzonowymi podczas wypowiadania zilustrowanych

głosek, trzymanych ponad głową dziecka;

• Przyczyny - nieprawidłowy zgryz, lub niewspółmiernie

do potrzeb przedłużone używanie smoczka gryzaczka
i

picie płynów z butelki ze smoczkiem i inne;

Sygmatyzm boczny,

lateralny

• spowodowany niesymetrycznym ułożeniem

języka podczas artykulacji;

• strumień powietrza, zamiast środkiem jamy

ustnej przechodzi prawo-, lewo-

bądź

obustronnie;

• zniekształcenie może dotyczyć także głosek [t],

[d], [n], [r];

• przyczyny - porażenia połowiczne, asymetrię

języka lub warg, skrzywienia żuchwy, wady

zgryzu, nieprawidłowe nawyki artykulacyjne lub
wzorce wymowy;

• najbardziej nieprzyjemny dla słuchacza

w

porównaniu z innymi sygmatyzmami;

Sygmatyzm przyzębowy,

addentalny

• cecha - zbyt mocne przyleganie przodu języka

do wewnętrznej strony dolnych zębów;

• brak rowka powoduje, że powietrze rozchodzi

się szerokim strumieniem;

• najczęściej spotykana deformacja u osób

dorosłych – z powodu słabo rozróżnianych
różnic dźwiękowych w porównaniu z normą
wymawianiową!!!

Sygmatyzm wargowo-

zębowy,

labio-dentalny

• polega na wytworzeniu szczeliny między

dolną wargą, z górnymi siekaczami, lub
odwrotnie górną wargą, a dolnymi
siekaczami;

• powstający dźwięk przypomina ostro

brzmiącą głoskę [f].

Sygmatyzm świszczący

stridensalny

• dotyczy najczęściej osób z diastemą

i

lukami między zębami stałymi;

• przy głoskach dentalizowanych, język

tworzy zbyt głęboki rowek, co sprzyja
przepływowi powietrza z dużą siłą
i

brakiem oporu uzębienia spowodowanym

nieregularnością ustawienia zębów;

Sygmatyzm nosowy

nasalny, nasalizacja

• nazywany potocznie mówieniem przez nos.
• G Jastrzębowska

(2003, 75)

wyróżnia dwa

rodzaje nasalizacji:

– częściowa - prawidłowy układ języka przy nie

zupełnie opuszczonym podniebieniu miękkim.

Powietrze, przechodzi równocześnie przez usta i nos,
powstaje dodatkowy szmer nosowy;

– całkowita - język zwiera się z podniebieniem

miękkim. Powietrze kierowane jest przez nos,
powoduje nieprzyjemny poszum nosowy.

Sygmatyzm krtaniowy

laryngealny

• szmer wytwarzany w krtani zamiast głosek

dentalizowanych;

• spowodowany przez strumień

wydychanego powietrza, rozsuwajacego

głośnię;

• występuje przy wiotkości mięśni krtani

i

nagłośni lub rozszczepach podniebienia

(Jastrzębowska 2003, 73–76; Minczakiewicz 1997, 90-
91; Skorek 2000, 144-153).

Wymowa dorsalna,

tj. wymowa grzbietowa

• Dotyczy głosek [š, ž, č, ǯ];

• Czubek języka znajduje się przy dolnych siekaczach, zaś

predorsum zbliża się do wałka dziąsłowego;

• Często barwa głosu jest nieznacznie zniekształcona – stąd

trudna do rozpoznania;

• Zdarza się brzmienie dobre – niektórzy logopedzi nie

traktują jej jako wady wymowy, ale jest to wada!!!

Rotacyzm

Rotacyzm

• nieprawidłowa realizacja głoski [r];
• objawy:

– mogirotacyzm,
– pararotacyzm,
– rotacyzm właściwy (Jastrzębowska 2003,

78; Minczakiewicz 1997, 97; Rodak 1999, 4;
Kania 2001, 245) określany również reraniem
właściwym (Skorek 2000, 138).

Rotacyzm

• mogirotacyzm - opuszczanie głoski [r]

w wyrazach tzw. zero fonetyczne;

• pararotacyzm - zastępowaniu głoski innymi

łatwiejszymi do wymówienia, np. głoskę o

zapisie „j” lub [l];

• do około piątego, szóstego roku życia (Rodak

1999, 4) jest to zjawisko naturalne, wynikające
z kolejnych form rozwojowych;

• przedłużając się, wymaga terapii logopedycznej;
• rotacyzm właściwy - różnego typu deformacje

głoski [r].

Rodzaje rotacyzmu właściwego

m.in.:

• rotacyzm języczkowy;
• rotacyzm międzyzębowy;
• rotacyzm boczny;
• rotacyzm policzkowy;
• rotacyzm wargowy;
• rotacyzm krtaniowy;
• rotacyzm podniebienny,
• Itd..

Rotacyzm języczkowy

• rotacyzm języczkowy, tj. reranie

języczkowe, uwularne, nazywane

również r francuskim ;

• najczęściej występująca forma zaburzenia

[r];

• zamiast języka drgania wykonuje języczek

znajdujący się na końcu podniebienia

miękkiego;

Rotacyzm międzyzębowy

interdentalny

• polega na drganiu czubka języka między

górnymi i dolnymi siekaczami;

• występuje też rzadka postać tego

zaburzenia charakteryzującą się drganiem
czubka języka o górną wargę

(Styczek 1981, 477;

Jastrzębowska 2003, 78);

Rotacyzm boczny

lateralny

• cecha - nieprzyjemne brzmienie głoski,

spowodowane przejściem powietrza
pomiędzy boczną krawędzią języka
z

górnymi dziąsłami;

Rotacyzm policzkowy

bukalny

• kierowania wychodzącego powietrza

jednostronnie lub obustronnie na boki
jamy ustnej;

• drżenie jednego bądź obu policzków;
• podobnie jak przy reraniu występuje

boczne nieprzyjemne brzmienie;

Rotacyzm wargowy

labialny

• rzadko spotykana forma zaburzenia;
• dwie postacie deformacji:

– dwuwargowa, czyli bilabialna zwaną także

furmańskim r - drganie obu warg podczas

wypowiadania dźwięku;

– wargowo- zębowa, tj. labiodentalna - drganie wargi

górnej zbliżonej do zębów dolnych lub odwrotnie

wargi dolnej do górnych siekaczy.

(Styczek 1981, 477;

Jastrzębowska 2003, 78);

– Zdaniem E. M. Minczakiewicz są to dwa odrębne

rodzaje rotacyzmu, tzn. wargowy i wargowo-

zębowy

(Minczakiewicz 1997, 97);

Rotacyzm krtaniowy

laryngealny

• powstały w wyniku drgania fałd głosowych

(Skorek 2000, 136);

Rotacyzm gardłowy, faryngealny,

grasejowanie

• prąd powietrza powoduje wibrację między

obsadą języka z tylną ścianą gardła;

Rotacyzm podniebienny

welarny

• drżenie całego podniebienia miękkiego

podczas zbliżania się tylnej części języka
do podniebienia miękkiego.

Przyczyny rotacyzmu

• niska sprawność języka;
• słaba pionizacja;
• nieprawidłowa budowa języka, tj. makroglozja,

mikroglozja, ankyloglozja

(Skorek 2000, 138);

• anomalie zgryzowe tzw. zgryz otwarty, sprzyjający

reraniu międzyzębowemu

(Jastrzębowska2003, 80).

• obniżony poziom słuchu;
• opóźniony rozwój ruchowy i umysłowy;
• nieprawidłowe wzorce wymowy

(Rodak 1999, 4).

Powodują one brak umiejętności dwu lub trzykrotnego

uderzenia czubkiem języka o górne dziąsła.

Kappacyzm i gammacyzm

Nieprawidłowa wymowa

głosek [k], [g]

• najczęściej dotyczy dzieci z opóźnionym

rozwojem mowy;

• objawia się:

– zastępowaniem [k] przez [t] - parakappacyzm,
– [g] przez [d] – paragammacyzm,
– rzadziej występuje opuszczanie głosek -

mogikappacyzm i mogigammacyzm,

– zniekształcone wymawianie ze zwarciem krtaniowym,

przypominającym chrząkanie tzw. kappacyzm
i

gammacyzm właściwy

(Minczakiewicz 1997, 105).

Przyczyny nieprawidłowej

wymowy

głosek [k], [g]

• słaba sprawność języka lub nieprawidłowa

jego praca

(Jastrzębowska 2003, 82),

• wpływ najbliższego środowiska,
• zaburzenia w sferze słuchowej,
• wady anatomiczne w obrębie

artykulatorów, zwłaszcza występowanie
wysokiego, tj. gotyckiego podniebienia

(Kania 2001, 321).

Mowa bezdźwięczna

Mowa bezdźwięczna

• zastępowanie głosek dźwięcznych

bezdźwięcznymi odpowiednikami;

• spowodowane unieruchomieniem

fałdów

głosowych

, czyli

wiązadeł głosowych

(Kania 2001, 295; Skorek 2001, 167;Minczakiewicz
1997, 93),

zwanych także więzadłami

głosowymi

(Skorek 2000, 175),

jak również

strunami głosowymi

(Rocławski 2001, 255)

Mowa bezdźwięczna

• podczas fonacji dziesięciu głosek

dźwięcznych: trących, tj. szczelinowych,
czyli [v], [z],

[ž], [ź], przytartych, tzn.

zwarto-szczelinowych [

ʒ], [ʒ́], [ǯ] oraz

wybuchowych, tj. zwartych [b], [d], [g];

• ubezdźwięcznianiu nie ulegają samogłoski

i

spółgłoski półotwarte zwane też

sonornymi, tj. [r], [l], [m], [n], [

u̯] , nie

posiadające swoich bezdźwięcznych
odpowiedników;

Mowa bezdźwięczna

• powodem jest mała zapora w nasadzie

podczas ich wypowiadania, co sprzyja
łatwiejszemu wprowadzeniu wiązadeł
głosowych w stan wibracji

(Rocławski 2001, 254);

• zjawisko ubezdźwięczniania przede

wszystkim dotyczy dzieci, rzadko
występuje u osób dorosłych

(Minczakiewicz 1997,

92).

Przyczyny mowy

bezdźwięcznej

• zaburzenia słuchu fonemowego zwanego

również fonematycznym;

• zakłócenia koordynacji mięśni

przywodzących i napinających wiązadła
głosowe oraz powodujących ich drgania;

• uszkodzeniami centralnego systemu

nerwowego;

Przyczyny mowy

bezdźwięcznej

• zaburzeniami kinestezji artykulacyjnej,

czyli brakiem koordynacji między pracą
wiązadeł głosowych z narządami jamy
ustnej;

• niedosłuchem mniejszego lub większego

stopnia. (Skorek 2000, 177; Minczakiewicz
1997, 93).

Przyczyny mowy bezdźwięcznej

za B. Rocławskim (2001)

• etiologia zjawiska częściej dotyczy

problemów z oddychaniem niż ze
słyszeniem;

• ubezdźwięczniające dzieci nieprawidłowo

oddychają, wdychając powietrze przez
jamę ustną zamiast przez nos;

Przyczyny mowy bezdźwięcznej

za B. Rocławskim (2001)

• poza stale otwartą buzią, cechują je

wąskie otwory nosowe, zapadła klatka
piersiowa i

wystające łopatki;

• częstą przypadłością są stany zapalne

górnych dróg oddechowych, dlatego też
najpierw konieczne jest leczenie układu
oddechowego,

następnie - korekcja

logopedyczna (Rocławski 2001, 254).

Mowa bezdźwięczna

• Mowie bezdźwięcznej towarzyszy:

– charakterystyczny cichy, monotonny

i

bezbarwny głos

– obniżenie tonusu, czyli napięcia mięśni warg

i

policzków

(Skorek 2000, 177).

Dwie postaci mowy

bezdźwięcznej

• ubezdźwięcznianie całkowite - dotyczy

wszystkich dziesięciu głosek;

• ubezdźwięcznianie częściowe - występuje

w

niektórych parach opozycyjnych;

• zdaniem J. T. Kani mowa bezdźwięczna

częściowa występuje rzadko i stanowi końcową

formę bezdźwięczności całkowitej

(Kania 2001, 292).

Terapia mowy bezdźwięcznej

• zaczynamy od głosek najbardziej otwartych ze

względu na stopień zbliżenia narządów mowy, tj.

trących (szczelinowych), następnie przytartych
(zwarto-

szczelinowych), kończąc na

wybuchowych (zwartych);

• uwzględniamy odległość strun głosowych od

miejsca artykulacji danej głoski;

• w miarę skracania odległości trudniej usunąć

zaburzenie, np. najłatwiej wywołać głoskę [b],

następnie [d], zaś najtrudniej [g];

Terapia mowy bezdźwięcznej

• pomimo niewielkiej częstotliwości występowania

mowy bezdźwięcznej terapia jest stosunkowo
trudna i

czasowo długa;

• Przyczyna - duża liczba zniekształconych

głosek, tj. dziesięć zarówno w mowie, jak
i

piśmie.

• terapia prowadzona równolegle w trzech

kierunkach:

– wymowy,
– pisania
– czytania.

Nosowanie

Nosowanie

• nosowanie otwarte - wybrzmiewanie głosek ustnych

z rezonansem nosowym;

• nosowanie zamknięte - wybrzmiewanie głosek

nosowych ustnie;

• nosowanie mieszane - brak lub osłabienie rezonansu

przy głoskach nosowych z jednoczesnym unosowieniem

głosek ustnych.

Podstawa podziału - przepływ powietrza
przez nos;

Proste rozróżnienie

nosowanie zamknięte i

otwarte

• Nosowanie zamknięte –

gdy masz katar!

Nosowanie zamknięte

• np.. gdy masz katar!
• nie ma przepływu strumienia powietrza przez

jamę nosową;

• objaw - wymawianie przez dziecko:

– [m] jak [b],
– [n] jak [d],
– [ǫ] jak [o],
– [ę] jak [e],
– trudności w oddychaniu;

Przyczyny nosowania

zamkniętego:

• organiczne,
• czynnościowe.

Przyczyny nosowania

zamkniętego

Organiczne

, tj. zaburzenia chorobowe uniemożliwiające

drożność nosa:

1.

Nosowanie zamknięte przednie - przyczyna

w jamie nosowej, np. :

• znaczne skrzywienia przegrody nosa,
• polipy,
• chroniczny przerost śluzówki nosa,
• obrzęki podczas kataru.

2.

Nosowanie zamknięte tylne - przyczyna w zwężeniu

górnej części jamy gardłowej z powodu,

np.:

• Zbyt dużych migdałków, zwłaszcza trzeciego migdała,
• zrostem podniebienia miękkiego z tylną ścianą gardła.

Przyczyny nosowania

zamkniętego

Czynnościowe, zwane też funkcjonalnymi:

– wadliwe funkcjonowanie podniebienia miękkiego,
– nieprawidłowe przyzwyczajenia,
– słabą słyszalność.

Nosowanie otwarte

Nosowanie otwarte

• przejście do jamy nosowej stale otwarte;
• Objawy:

– wybrzmiewanie głosek [k], [g] w postaci

zwarcia językowo-gardłowego;

– głoski [t], [d] zastępowane są przez

międzyzębowe [n];

– głoski [f], [v] wypowiadane wargowo;
– [r] realizowane przez zwarcie krtaniowe lub

stykanie się obsady języka z tylną ścianą

gardła

(Jastrzębowska 2003, 459).

Przyczyny nosowania

otwartego

Wady anatomiczne:

– organiczne,
– czynnościowe, zwane też funkcjonalnymi.

Przyczyny nosowania otwartego

organicznego

– wady wrodzone:

• rozszczepy całkowite podniebienia twardego

i

miękkiego,

• podśluzówkowe rozszczepy podniebienia,
• wrodzone krótkie podniebienie miękkie,
• brak języczka ograniczającego ruchomość

podniebienia.

Przyczyny nosowania otwartego

organicznego

– wady nabyte:

• zmiany pourazowe spowodowane, np. usunięciem

migdałków, porażeniem podniebienia miękkiego.

Przyczyny nosowania otwartego

czynnościowego (funkcjonalnego)

– brak kontroli słuchowej u osób źle słyszących;
– złe przyzwyczajenie na skutek długotrwałej

niesprawności podniebienia miękkiego, np. po
usunięciu migdałków.

Rozróżnienie organiczne a

czynnościowe

– wymawianie głosek ustnych przez badanego

leżącego na plecach;

– przy nosowaniu czynnościowym głoski

powinny brzmieć poprawnie

(Styczek 1981, 370).

Przed podjęciem terapii nosowania, tj.
rynolalii - konieczna jest konsultacja
laryngologiczna!

Sposoby realizacji podstawowych

głosek języka polskiego

za H. Rodak (1992)

• opuszczanie głoski,
• zastępowanie jej przez inną czysto

brzmiącą, lecz nieprawidłowo
umiejscowioną,

• zastępowanie jej przez inny dźwięk

zniekształcony.

(Rodak 1992, 25).

Badanie przesiewowe mowy

oraz badanie pełne – diagnoza

zjawiska

Diagnoza logopedyczna

Diagnoza logopedyczna

• rozpoznanie zaburzenia mowy i przewidzenia

jego tendencji rozwojowych

(Jastrzębowska, Pelc-Pękala

2003, 633).

• W oparciu o:

– dane z wywiadu i obserwacji,
– wyniki badania sprawności narządów mownych

i analiza ich budowy,

– sposoby realizacji fonicznych podstawowych głosek

języka polskiego,

– stan słuchu fonemowego,
– umiejętność formułowania samodzielnych wypowiedzi

(Skorek 2001, 101-111, Emiluta-Rozya 1998, 100-105).

Dwa etapy diagnozy

logopedycznej

1. Eksploracyjny - rozpoznanie aktualnego

stanu wymowy podczas badania;

2. Weryfikacyjny - potwierdzenie lub

wykluczenie rozpoznania z etapu pierwszego
w czasie trwania terapii.

Eksploracja

powinna być stale weryfikowana

(Tarkowski 1993, 229).

Narzędzia badawcze do diagnozy

• karta badania mowy;
• odpowiednio dostosowany do karty

kwestionariusz (tj. zestaw ilustracji
przedstawiających nagłos, śródgłos
i

wygłos, (jeśli występuje) podstawowych

głosek języka polskiego.

Przykłady

kwestionariuszy

– Kaczmarek (1955),
– Bartkowska (1968),
– Antos, Demel, Styczek (1971),
– Balejko (1992),
– Stecko (1998),
– Nowak (1997),
– Billewicz, Zioło, Bator (1996),
– Billewicz, Zioło (2001, 2012),
– Krajna (2008)
– Michalak-Widera (2009),
– Bieńkowska (2012);
– Emiluta-Rozya (2014).

Rozróżnienie narzędzi do

badania wstępnego i pełnego

Testy do badań przesiewowych:
• Logopedyczny test przesiewowy dla dzieci

w wieku szkolnym (Grabias, Kurkowski,
Woźniak, 2002);

• Przesiewowy test logopedyczny

(Tarkowski 2002);

• Test do badań przesiewowych mowy dla

dzieci w wieku przedszkolnym (Michalak-
Widera, Węsierska 2012).

Nieprawidłowa diagnoza a

postęp terapii

1.

Błędna ocena fonacji - negatywny wpływ na
postawienie diagnozy.

2.

Nieprawidłowo sformułowana diagnoza -
utrudnienie i

przedłużanie czasu trwania

terapii logopedycznej.

Karta badania mowy -

zawartość

• zapis fonetyczny wymówień osoby

badanej,

• dane z wywiadu - zależnie od miejsca

przeprowadzenia badania

(Emiluta-Rozya 1998,

100-105; Parol 1997, 23-27; Styczek 1981, 221-223;
Sawa 1990, 131-133; Minczakiewicz 1997, 201-208,
Rocławski, Fedorowska, Wardowska 1995, 5-12)

,

Karta badania mowy -

zawartość

Badania specjalistyczne uzupełniające:
• laryngologiczne,
• ortodontyczne,
• neurologiczne,
• psychologiczne,
• audiologiczne,
• foniatryczne, itd.

(Emiluta-Rozya, 1998).

Karta badania mowy -

zawartość

• Badanie szczegółowe:

Ocena budowy

narządów mowy:

– nos,
– wargi,
– język,
– podniebienie twarde i miękkie,
– zęby
– zgryz
– żuchwa.

Karta badania mowy -

zawartość

Ocena sprawności narządów mownych.

Opisowe karty badania:
– E. Stecko (1996, 92),
– E. M. Minczakiewicz (1997, 211),
– H. Rodak (1994, 40),
– J. Cieszyńska (2001, 34),

Karta badania mowy -

zawartość

Ocena czynności fizjologicznych:

• oddychania,
• odgryzania,
• gryzienia,
• żucia
• połykania.

Badanie umiejętności prawidłowego połykania u
Mackiewicza (1993, 77-84), Skorek (2001, 613),

Morkowskiej (2000, 10).

Karta badania mowy

Ocena kinestezji artykulacyjnej, tj. czucia

pozycji i

ruchów narządów mowy.

Ocena słuchu fonemowego, czyli

fonematycznego.

Badanie słuchu fonemowego,

fonetycznego i orientacyjne

badanie słuchu fizjologicznego

Przykładowe kwestionariusze i karty

badania słuchu fonemowego:

• I. Styczek (1982),
• B. Rocławski (1986, 1991, 2001),
• E. Szeląg, A. Szymaszek (2006),
• J. Gruba (2012).

Słuch fonemowy

Prawidłowo rozwinięty słuch fonemowy

(Rocławski 2001, 18; Cieszyńska 2003, 44),

tzn.

fonologiczny

(Rocławski 1986, 98),

tzw.

fonematyczny

( Styczek 1982, 6; Kania 2001, 94; Łuria

1976, 131; Maurer 1997a, 6, Emiluta-

Rozya 1998, 105; Kozłowska

1998, 128),

czyli mowny

(Skorek 2001, 82)

-

ważny

aspekt w

komunikacji językowej.

Słuch fonemowy

za I. Styczek (1981)

• „umiejętność rozróżniania słuchem dźwięków

mowy wymaga uprzedniego utrwalenia się
w

odpowiednim ośrodku słuchowym mózgu

śladów usłyszanych dźwięków mowy;

• ślady to stereotypy lub wzorce słuchowe głosek;
• istnieją w formie impulsów nerwowych;
• warunkuje to wykształcenie się umiejętności

rozróżniania dźwięków mowy, czyli słuchu
fonematycznego

” (Styczek 1981, 6).

Słuch fonemowy

za A. R. Łurią (1976)

• przyczyną nieprawidłowego

funkcjonowania słuchu fonematycznego
są uszkodzenia tylnej części górnego
zwoju skroniowego (Łuria 1976, 131).

Słuch fonematyczny

za J. T. Kanią (2001)

• „ umiejętność oceny bodźców

akustycznych z punktu widzenia potrzeb

komunikacji językowej, tj. umiejętność

percepowania (wyodrębniania oraz

identyfikowania) elementów fonologicznie

relewantnych (istotnych), pomijania zaś

cech dla procesu porozumiewania się

redundantnych (nieistotnych)” (Kania
2001, 94).

Słuch fonematyczny

• I. Styczek definiuje słuch fonematyczny

jako zdolności „rozróżniania najmniejszych
elementów składowych wyrazów, czyli
fonemów” (Styczek 1981, 6).

Słuch fonematyczny

• Podobnie twierdzi A. Maurer, słuch

fonematyczny dotyczy kształtującej się
w indywidualnym rozwoju dziecka
umiejętności różnicowania fonemów
języka, którym posługuje się otoczenie, a
tym samym również dziecko (Maurer
1997, 6).

Słuch fonematyczny

• K. Kozłowska (1998) uważa, że słuch

fonematyczny pozwala analizować
i

syntetyzować dźwięki mowy. Dzięki jego

prawidłowemu funkcjonowaniu potrafimy
odbierać mowę ludzką (Kozłowska 1998,
128).

Słuch fonematyczny

• O słuszności stosowania pojęcia słuch

fonematyczny mówi I. Styczek (1981).

Autorka twierdzi, że „ określenie słuch

fonematyczny wywodzi się właśnie od

terminu fonem” (Styczek 1981, 7). Na
fonem

natomiast składa się „zespół cech

dystynktywnych głoski, występujących

jednocześnie i służących do odróżniania

wyrazów” (Styczek 1981, 6-7).

Słuch fonemowy

• B. Rocławski uważa , że określenie słuch

fonematyczny zostało niefortunnie przejęte
z

tłumaczeń literatury radzieckiej. Pojęcie słuch

fonemowy zdaniem autora jest bardziej

adekwatnym użyciem w terminologii polskiej

również w związku z nazwą fonem, przyjętą za

reprezentantem angielskiej szkoły fonologicznej

D. Jonesem, nazywającym „fonemem klasę

głosek spokrewnionych akustycznie, które mogą

się wzajemnie zastępować” (Rocławski 1991,
14-15).

Fonem

• D. Ostaszewska i J. Tambor podkreślają,

że fonem można scharakteryzować
wyłącznie przez funkcję, jaką pełni on „w
procesie językowej komunikacji”
(Ostaszewska, Tambor 2000, 101-102), co
przeciwstawia go głosce, tj. dźwiękowi
realnie występującemu w wyrazach.

Rodzaje słuchu

• fizjologiczny (orientacyjne badanie);
• muzyczny (Yamaha);
• mowny.

Pojęcie słuchu mownego

za E. M. Skorek (2001)

• zdolności do rozróżniania wyrazów, na

który składają się trzy elementy:

– słuch fonemowy, tj. umiejętność

rozróżniania cech dystynktywnych, tzn.

fonemów,

– słuch fonetyczny, czyli zdolność odróżniania

cech niedystynktywnych, tj. głosek w ramach

danej klasy głosek,

– słuch prozodyczny, tzn. wyróżnianie

akcentu, tonu, intonacji.

Normatywne i patologiczne

realizacje polskich fonemów

Okresy rozwoju mowy dziecka

Procedury i etapy postępowania

logopedycznego

Terapia logopedyczna -

generalnie

za

G. Jastrzębowską i O. Pelc-Pękalą (2003)

• usuwanie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania

się poprzez podjęcie specyficznych i zamierzonych

oddziaływań, tj.:

– „przywracanie mowy w przypadku jej utraty, nauczanie mowy,

która się nie wykształciła,

– wyrównanie opóźnień rozwoju mowy,
– wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności

językowej,

– likwidację przyczyn i skutków pierwotnych oraz skutków

wtórnych, tj. psychologicznych, jak i pedagogicznych

konsekwencji zaburzeń mowy”

• pojęcie terapii logopedycznej jest terminem szerszym od

„korekty logopedycznej i reedukacji mowy”

(Jastrzębowska,

Pelc-

Pękala 2003, 650).

Ewaluacja pojęcia:

• reedukacja mowy - D. Antos, G. Demel, I.

Styczek (1971, 27), I. Styczek (1981, 432),

• korekcja mowy - L. Kaczmarek (1966,

171), J. T. Kania (2001, 257),

• rehabilitacja - B. Sawa (1990, 64).

Obecnie stosowane pojęcia:

• terapia logopedyczna - Jastrzębowska,

Pelc-

Pękala 2003, 650; Słodownik-Rycaj

2000, 52.

• terapia mowy - Młynarska 2000, 70,
• postępowanie logopedyczne - Grabias

1996, 86; Stecko 1996, 2.

• postępowanie terapeutyczne - Parol

1997, 149.

• logoterapia - Bochniarz 1997, 14;

Minczakiewicz 1997, 190.

Procedura i strategia

postępowania logopedycznego

za S. Grabiasem (1996)

1.

Procedura postępowania
logopedycznego -

całokształt

przedsięwzięć terapeutycznych

podjętych w konkretnym postępowaniu;

•

3 procedury:

– budowanie kompetencji: językowej,

komunikacyjnej i kulturowej,

– usprawnianie realizacji,
– odbudowywanie kompetencji (Grabias 1996,

86).

Procedura i strategia

postępowania logopedycznego

za S. Grabiasem (1996)

2.

Strategia postępowania

logopedycznego -

wybór takiego

oddziaływania, w ramach danej procedury,
które wynika „z percepcyjnych
i

realizacyjnych możliwości osoby

dotkniętej zaburzeniem mowy”.

Terminy stosowane w dyslalii

• Identyczne z pozostałymi zaburzeniami

mowy:

– terapia logopedyczna - Kozłowska (1998),
– postępowanie logopedyczne - Surowaniec

(1993),

• wyłącznie na użytek wad wymowy:

– terapia artykulacyjna - Jastrzębowska, Pelc-

Pękala (2003), Rodak (1997),

– korekcja zaburzeń artykulacyjnych - Skorek

(2001).

Terapia w dyslalii

1.

Zniwelowanie nieprawidłowej artykulacji
dźwięków mowy ludzkiej - deformacji
z

chwilą pojawienia się oraz substytucji

i

opuszczania po zakończeniu rozwoju

mowy,

2.

Wywołanie i zautomatyzowanie nowych,
poprawnych artykulacyjnie dźwięków

(Jastrzębowska, Pelc-Pękala 2003, 732).

Czynniki sprzyjające efektywnej

terapii

za J. Surowańcem (1993)

• stopień złożoności wady,
• indywidualne i rozwojowe właściwości

dziecka,

• regularność zajęć, tj. około 1-2 razy

tygodniowo,

• współpraca domu rodzinnego z logopedą

(Surowaniec 1993, 101).

Warunki sprzyjające efektom

terapii logopedycznej

W prostych przypadkach dyslalicznych, np.:
• zastępowaniu głosek szumiących syczącymi,
• przy dobrej sprawności języka i warg,
• w wieku około 6 lat,
• dużym zaangażowaniu dziecka i jego rodziny,
• uczęszczaniu na zajęcia logopedyczne 2 razy

w tygodniu,

warunki sprzyjające szybkiemu efektowi terapii
logopedycznej.

„W podobnym przypadku substytucji szumiących głosek
syczącymi i niespełnieniu któregokolwiek z czynników
można prognozować opóźnianie się efektu terapii”.

„

Wszystkie rodzaje dyslalii w

postępowaniu

logopedycznym rokują pozytywne wyniki

”

(Surowaniec 1993, 101);

B

rak postępu terapii:

– poszukuj w literaturze przedmiotu innych metod

wywołania danego dźwięku;

– eksperymentuj własne, nowe, autorskie pomysły (

min.

3-

letni staż pracy logopedycznej

);

– odeślij dziecko do innego logopedy, zmiana terapeuty

mowy może pozytywnie wpłynąć na postępy
w korekcji zaburzenia!

Skuteczność terapii

• postawa dziecka, opiekuna;
• ich dobry kontakt z logopedą.

W

przypadku braku postępów:

• „zmienić logopedę”;
• przerwać na jakiś czas ćwiczenia na rzecz

innych, np. ortofonicznych, emisji głosu.

Czas trwania terapii

za A. Balejko (1996)

Z

ależy od stopnia złożoności wady:

• dyslalia prosta – około 1 do 2 miesięcy,
• dyslalia złożona – 6 do 7 miesięcy

i

dłużej.

Czas trwania terapii

za J. Surowańcem (1993)

• postępowanie w terapii dyslalii prostej – 1

do 3

miesięcy,

• w trudniejszych przypadkach ćwiczenia

trwają do około pół roku.

Czas trwania terapii

za J. Surowańcem (1993)

Wiek rozpoczynania korygowania wady:
• im dziecko jest młodsze, tym szybsze efekty!

Dorosłe osoby z dyslalią:
• trudność z powodu kilkudziesięcioletniego

utrzymywanie się wady, tj. nawykowego,

nieprawidłowego wymawiania.

• sprzyjająca okoliczność – silna motywacja!!!

3 etapy postępowania

logopedycznego w dyslalii

za J. Surowańcem (1993)

1. etap przygotowawczy -

nawiązanie dobrego

kontaktu z dzieckiem i

zachęcenie do

aktywnego udziału w terapii;

2.

etap kształtowania umiejętności i nawyków
poprawnego artykułowania głoski
dotychczas nieprawidłowo realizowanej,

3.

etap kształtowania umiejętności i nawyków
poprawnej wymowy w

każdej sytuacji

i miejscu.

4 etapy terapii logopedycznej

za G. Jastrzębowską i O. Pelc-Pękalą (2003)

– etap przygotowawczy - prowadzenie ćwiczeń

oddechowych, rytmizujących, słuchowych
i

usprawniających narządy mowy;

– etap właściwej pracy logopedycznej - wywołania

dotychczas błędnej wymowy głoski w izolacji;

– etap utrwalania wywołanego dźwięku - od izolacji

po teksty językowe zawierające ćwiczoną głoskę;

– etap automatyzacji wywołanego dźwięku

w swobodnych wypowiedziach

– autokorekcja

i autokontrola.

Etap przygotowawczy

za E. M. Minczakiewicz (1997)

• po postawieniu diagnozy logopedycznej,

przed podjęciem terapii właściwej;

• polega na opracowaniu programu

logoterapii dostosowanego do przypadku;

• indywidualny program terapii na podstawie

opracowanych wcześniej ramowych
programów terapii wad wymowy;

Etap przygotowawczy

Ramowy program

– trzy podstawowe

elementy:

– ćwiczenia przygotowujące do wywołania

głoski,

– ćwiczenia korygujące nieprawidłową

wymowę głoski,

– ćwiczenia wspomagające efektywność

terapii zaburzeń artykulacji

(Demel 1994, 59-100;

Antos, Demel, Styczek 1971, 26-

31; Jastrzębowska, Pelc-Pękala

2003, 655-667).

Etap przygotowawczy -

ćwiczenia

• trening uwagi słuchowej,
• ćwiczenia oddechowe,
• ćwiczenia emisyjno-głosowe.

• ćwiczenia usprawniające narządy mowy

, np.

języka, warg, żuchwy, podniebienia miękkiego

lub zwierającego pierścienia gardłowego

(Emiluta-

Rozya 1994, 19-52; Skorek 2001, 70-82).

Kolejność ćwiczeń błędnej

realizacji dźwięku

• wywołanie głoski;
• utrwalanie prawidłowej wymowy;
• automatyzacja w mowie potocznej.

W

przypadku głosek dentalizowanych

uwzględniamy zestawienia z

głoskami

opozycyjnymi prawidłowo wymawianymi

.

Efektywna terapia:

• ćwiczenia ortofoniczne,
• usprawnianie słuchu fonemowego

i fonetycznego,

• wzbogacanie słownictwa,
• wdrażanie do poprawnego stosowania

form gramatycznych,

• budowanie dłuższych wypowiedzi.

Efektywna terapia c.d.:

• wyrabianie umiejętności posługiwania się

poprawną polszczyzną w sytuacjach
oficjalnych (ukazywanie różnic pomiędzy
językiem ogólnopolskim i gwarą),

• łączenie ćwiczeń w mówieniu

z

ćwiczeniami w pisaniu (wiek szkolny),

Efektywna terapia c.d.:

• współpraca z rodzicami!!!

• nauczycielami, pedagogiem

i psychologiem

W postaci:

– informowaniu o postępach,
– konsultacji,

– objaśnianiu zaleceń do pracy w domu

,

– prowadzenia zajęć pokazowych (Michalak-

Widera, Węsierska 2000, 22).

Efektywna terapia c. d.:

Trudności w postępie terapii, niezależne

od prawidłowo postawionej diagnozy:
• stopień motywacji osoby poddanej terapii,
• cechy osobowościowe,
• poziom uwagi słuchowej,
• poziom słuchu fonemowego,
• poziom inteligencji.

Postępowanie terapeutyczne

1.

Ćwiczenia wstępne:

– usprawnianie narządów mownych, zwanych

też ćwiczeniami praksji oralnej (Cieszyńska
2001, 71);

– Trening fonacyjno-oddechowy przygotowujący

do wywołania głosek;

– ćwiczenia kształtujące uwagę słuchową

i

słuch fonemowy (Surowaniec 1993, 102).

Postępowanie terapeutyczne

2. Wywołanie i utrwalenie jednej z nieprawidłowo

wymawianych głosek

poza [r]

w kolejności:

– izolacja głoski,
– logotomy (Emiluta-Rozya 1994, 57; Skorek

2000, 94) zwanych też logatomami (Kania
2001, 310), sylabami (Styczek 1981, 444),
tzn.

wyrazami nic nie znaczącymi (Skorek

2000, 94),

– wyrazy w nagłosie, śródgłosie i wygłosie –

jeśli występuje?

Postępowanie terapeutyczne

c.d.

– wyrazy w trudnych układach spółgłoskowych,
– wyrażenia dwuwyrazowe,
– zdania proste i złożone,
– wiersze, zagadki,
– opowiadania,
– swobodne wypowiedzi w każdym miejscu

i sytuacji

(Surowaniec 1993, 102; Jastrzębowska, Pelc-Pękala

2003, 734-735).

Postępowanie terapeutyczne

-

przejście do kolejnego etapu terapii możliwe

po uprzednim utrwaleniu wcześniejszego
etapu!

-

brak systematyczności zbędnie przedłuża

czas terapii, w skrajnych przypadkach
prowadzi do utrzymywania się nieprawidłowej
wymowy.

Sposoby korygowania głosek

Metody pracy logopedycznej

• metoda mechaniczna (pasywna) – za

pomocą sondy, szpatułki, palca
wskazującego lub korektora do rotacyzmu
ustawiamy narządy mowne do
wybrzmienia głoski w izolacji.

Metody pracy logopedycznej

• metoda wzrokowa – demonstrujemy

przed lustrem układu narządów mowy
w

czasie wypowiadania głoski, osoba

z

dyslalią próbuje naśladować

zaobserwowany układ artykulatorów.

Metody pracy logopedycznej

• metoda przekształceń artykulacyjnych

– dla uzyskania czystej brzmieniowo głoski

wykorzystuje się inną prawidłowo

wybrzmiewaną przez dziecko, którą

poddaje się modyfikacji np. przedłużając
[t] otrzymujemy [c]

przechodzące w [s].

Interesujące przykłady przekształceń

znaleźć można np. u H. Rodak (1992, 50-
53).

Metody pracy logopedycznej

• metoda słuchowa – osłuchujemy dziecko

z

prawidłowo brzmiącą głoską poprzez

wielokrotne jej wypowiadanie. Dążymy do
uwrażliwienia słuchu na różnice między
dźwiękami wytwarzanymi przez dziecko,
a

naszymi prawidłowo brzmiącymi. Zaleca

się odtwarzanie nagrań mowy.

Metody pracy logopedycznej

• metoda wrażeń dotykowych i czucia skórnego –

podczas prawidłowej fonacji logopedy dodatkowo

uwrażliwiamy dziecko np. na drżenie wiązadeł

głosowych przy głoskach dźwięcznych. Następnie

dziecko przykłada rękę do krtani, policzków, na czubek

głowy lub palce wskazujące do otworów uszu.

Przyciśnięcie palcami skrzydełek nosa podczas

wypowiadania głosek nosowych [n], [m] pozwala odczuć

ich drżenie. Przybliżenie dłoni dziecka do ust pomaga

wyczuć siłę wypychanego powietrza przy

wybrzmiewaniu głosek zwartych [p], [b], [t], [d], [k], [g],
zwarto-szczelinowych, szczelinowych.

Metody pracy logopedycznej

• metoda wyjaśniania położenia

narządów mowy – objaśniamy ułożenie
narządów mowy potrzebne do wywołania
głoski np. w przypadku głoski [l] należy
unieść język do góry za górne zęby i
energicznie opuścić go.

Metody pracy logopedycznej

• metoda usprawniania narządów mowy –

począwszy od ćwiczeń narządów mowy, aż po
wykorzystanie

onomatopei

dla uzyskania czystej

brzmieniowo głoski (Rodak 1992, 32).

• metoda wykorzystywania nieartykułowanych

dźwięków lub czynności fizjologicznych

organizmu do tworzenia nowych głosek -

odmiana w/w metody. Tworzenie dźwięków

mowy z wyrazów dźwiękonaśladowczych bądź

czynności fizjologicznych, np. dmuchanie,

cmokanie (Jastrzębowska, Pelc-Pękala 2003,
657).

Metody pracy logopedycznej

• gesty umowne, określone gesty rąk, palców

ułatwiające zapamiętanie pozycji języka lub

ułożenia warg np. palec wskazujący skierowany

ku górze odpowiada uniesieniu czubka języka

do dziąseł lub podniebienia (Styczek 1981, 449),

• metoda graficzna – rysowanie umownych

symboli przy zapisywaniu liter odpowiadających

ćwiczonym głoskom, np. strzałka skierowana
w

górę i symbol ryja świni przy [š, ž, č, ǯ].

Metody pracy logopedycznej

• wykorzystanie przekrojów

rentgenograficznych głosek, labiogramów,
fonogestów.

• rytmogesty, tj. wykonywanie obszernego,

charakterystycznego dla każdej samogłoski
z osobna i

jednego wspólnego dla wszystkich

spółgłosek, ruchów rąk podczas ich
wypowiadania ( Młynarska, Smereka 2000, 75-
80,

metoda werbo-tonalna!?I

).

3 grupy metod

za K. Kozłowską (1998)

• Udział pacjenta w terapii:

– metody aktywne,
– metody pasywne.

• Sposób wywołania dźwięku:

– metody fonetyczne,
– metody mechaniczne,
– metody fonetyczno-mechaniczne.

• Występujący rodzaj zaburzenia:

– metody audiopedagogiczne,
– metody logopedyczne (Kozłowska 1998, 110).

Dzieci o słabej uwadze i pamięci

audytywnej

za H. Rodak (1997)

• metody audiopedagogiczne:

– kształcenie słuchu niewerbalnego, tj. odgłosów

z otoczenia,

– etap identyfikacji - rozpoznawanie dźwięków

wypowiadanych prototypowo przez logopedę
w izolacji, sylabach, wyrazach i zdaniach;

– rozróżnianie dźwięku od pozostałych prawidłowo

realizowanych.

„W łatwiejszych przypadkach samodzielnie, dzięki

kontroli audytywnej, dziecko samo może

korygować nieprawidłowe tworzenie dźwięku”
(Rodak 1997, 28).

Ćwiczenia narządów mowy

za J. T. Kanią (2001)

• zespół środków, zabiegów i przedsięwzięć,

które powinny spowodować wytworzenie
w

odpowiednim miejscu narządów mowy

takiej artykulacji, by brzmienie danej głoski
było zgodne ze społeczną normą
ortofoniczną, obowiązującą w danym
języku (Kania 2001, 272).

Zasady pracy logopedycznej

za

J. Surowańcem (1993)

• „ zasada, że im wcześniej się rozpocznie,

tym lepiej, wysuwa się tu na plan
pierwszy” ( Surowaniec 1993, 101).

• indywidualizacji w podejściu do dziecka,
• regularności prowadzenia zajęć,
• kontynuacja ćwiczeń w domu z rodzicami.

(Surowaniec 1993, 101-102).

Zasady pracy logopedycznej

za K. Kozłowską (1998)

• odpowiednie „traktowanie podopiecznego”

(Kozłowska 1998, 107), tj. podobne, jak
wszystkich zdrowych dzieci,

• ciągłe poprawianie błędów, zwracanie

uwagi na wymowę zwłaszcza przy
osobach obcych może

pogłębić wadę

oraz prowadzić do zaburzeń
emocjonalnych dziecka z

dyslalią

(Kozłowska 1998, 107).

Zasady pracy logopedycznej

za I. Styczek (1981)

• potrzeba częstego utrwalania

opanowanego materiału językowego
z

uwzględnianiem ciągle nowych form

i

sposobów powtarzania (Styczek 1981,

434).

Zasady pracy logopedycznej

za G. Demel (1994)

• systematyczności - konieczności pokonywania

kolejnych etapów terapii dla uzyskania
prawidłowej fonacji uprzednio zaburzonych
dźwięków w mowie potocznej;

• stopniowania trudności - rozpoczynanie od

ćwiczeń łatwych i stopniowe wprowadzanie
coraz trudniejszych.

Zasady pracy logopedycznej

za G. Demel (1994)

• utrwalania – systematyczne powtórki w domu

rodzinnym.

W środowiskach patologicznych – rolę przejmują
wychowawcy,

nauczyciele świetlicy.

• aktywnego i świadomego udziału – po 10 r. ż. osoba

sama powinna wyrazić chęć uczestnictwa w zajęciach.

Przymuszanie spowolnia osiągnięcia prawidłowej mowy
(Demel 1994, 47-49).

Zasady pracy logopedycznej

za J. Surowańcem 1993

• indywidualizacja,
• regularność prowadzenia zajęć,
• rozpoczynanie terapii możliwie

najwcześniej.

Indywidualizacja pracy

logopedycznej

za J. Surowańcem (1993)

Dzieci:
• identyczna grupa wiekowa,
• podobne środowiska rodzinne,
• te same zaburzenia,
konieczność dostosowania planu terapii indywidualnie do

każdego przypadku!

Indywidualizacja pracy

logopedycznej

Dziecko małe – zabawowa forma (Spałek, Piechowicz-

Kułakowska 1996, 30; Młynarska 2000, 70).

Uczniowie starsi

– pomoce logopedyczne w formie:

tekstów literackich, rebusów, krzyżówek, szarad (pismo

+ słowo).

Zasady pracy logopedycznej

• Rozpoczynanie od indywidualnej pracy z dzieckiem

(Minczakiewicz 1997, 190), w

późniejszym etapie można

przejść do zajęć grupowych dla automatyzacji

identycznych głosek.

• Efektywny czas zajęć w przypadku pracy indywidualnej

nie powinien przekraczać dwudziestu minut, pracę

grupową można realizować w czasie jednej jednostki
lekcyjnej.

• Zdaniem G. Demel (1994, 46) ćwiczenia zespołowe

powinny być prowadzone w grupach trzy-,
czteroosobowych, dwa razy w

tygodniu po około

dwadzieścia minut.

Lalometr, czyli miernik postępów

w terapii

(Skorek 2000, 90).

Pozwala dziecku i rodzicom dostrzec osiągnięty poziom

umiejętności oraz zobaczyć ile pracy pozostało do etapu

końcowego.

Przykłady lalometrów:
• siedmiostopniowy termometr Van Ripera (Minczakiewicz

1997, 96),

• lalometr kołowy E. Sachajskiej (Minczakiewicz 1997, 95),
• schodki logopedyczne H. Rodak (1992, 45),
• zegar logopedyczny K. Kozłowskiej (1998, 106).

KONTRAKT Z DZIECKIEM I JEGO RODZICAMI!!!

Dziękuję za uwagę

[e-mail]

www.logopeda.info