DZIEJE ŚLĄSKA DO 1526 ROKU

1. Nazwa i obszar Śląska

Pochodzenie nazwy Śląsk

Wg Thietmara (biskupa merseburskiego, XI w.) nazwa ta pochodzi od góry Ślęży. W
nowożytnych czasach wywodzono ją od słów „złazić” (Marcin Kromer) i „źle” (Bartłomiej
Stein), natomiast w XVIII w. znano dziewięć możliwości interpretacji tej nazwy.
XIX w. przełom w badaniach J.S. Bandtkiego, który od rzeki Ślęzy wyprowadzał nazwę
plenienia i góry (wcześniej to proponował K. Celtes w XV i XVI w. – odpływ Odry zwany
„Slesus”). J.G. Worbs uważał, że ta rzeka jest za mała, by mogła od niej brać nazwę cała
kraina. Poważniejszy argument podniósł w 1830 r. I. Imsieg, który tę nazwę wywiódł od
germańskiego plemienia Silingów (podobieństwo fonetyczne + fakt, że zamieszkiwali ziemie
Śląska długo przed przybyciem Słowian) – ta teoria miała poparcie do okresu
międzywojennego.
W latach 30. XX w. powrócono do poglądów J.S. Bandtkiego – W. Semkowicz (historyk) i M.
Rudnicki (językoznawca) swoje badania oparli na analizie materiału lingwistycznego.
Odrzucili prawdopodobieństwo przekształcenia rdzenia Sil (nazwa germańskiego plemienia
Silingów) w słowiańskie ślęz (taka nazwa jest przekazana przez Geografa Bawarskiego w
tzw. dokumencie praskim z 1086r.). Ich poglądy poparł językoznawca W.Taszycki.
Wymienieni wcześniej dwaj naukowcy wyprowadzili nazwę ze źródłosłowu ślęg
(współczesna polszczyzna: ślągwa, ślęgać, śleanina = słota, wilgoć, pogoda deszczowa).
Może to mieć swoje wytłumaczenie, gdyż rzeka płynęła przez mokradła, a góra była
wilgotna. Te argumentacje wzmocnił wrocławski badacz S. Rospond, który zauważył, że w
XII- i XIII-wiecznych dokumentach nazwę dzielnicy zapisywano w formie Slesia, Slezia,
Zlesensis, a wiec mającej starosłowiański źródłosłów ślęg. Badania J.Udolpha przychylaja się
do stwierdzeń tych badaczy, iż nazwa Śląska pochodzi od rzeki Ślęzy. Nazwa rzeki należy do
staroeuropejskiej hydronimii.

Rozwój pojęcia terytorialnego Śląska w średniowieczu

Pojęcie terytorialne ulegało bardzo istotnym zmianom. Z czasem określenie Ślężan
zaczęło dotyczyć całej dzielnicy i po włączeniu tej prowincji do państwa pierwszych Piastów
w kronice Thietmara o okolicach Wrocławia i góry Ślęży mówi się jako o ziemi Ślężan.
Pierwszy polski kronikarz Gall Anonim nazywa ten obszar provincia Wratislaviensis, regio,
Wratislaviensis, a nawet ducatus Wratislaviensis. Natomiast kontynuator kronikarza czeskiego
Kosmasa (1132 r.) – Slansco.
Od początku XIII w. pod pojęciem Śląska rozumiano ziemie leżące na zachód od Przesieki
Śląskiej, puszcz granicznych rozdzielających Dolny i Górny Śląsk, a więc Dolny i Środkowy
Śląsk, podczas gdy ziemie na wschód od Przesieki nazywano księstwem opolskim.
Rozróżnienie na Opolszczyznę i Śląsk znikło w XV w., kiedy tą drugą nazwą określano już
cały obszar historycznego Śląska, wraz z księstwami górnośląskimi.
Aby jednak uwzględniać dawne podziały, stosowano pojęcia Dolny Śląsk (Silesia Inferior,
Niederschlesien – dawny Śląsk) i Górny Śląsk (Silesia Superior, Oberschlesien – dawna
Opolszczyzna), cały Śląsk zaś określano terminem Utraque Silesiae.

Geograficzne i historyczne granice Śląska

Włączenie Śląska do państwa polskiego w 990 r. potwierdza dokument Dagome iudex.
Granice zachodnie Polski na Bobrze i Kwisie zostały ustalone w 1000 r. (utworzenie
biskupstwa we Wrocławiu); stała była też granica południowa, którą stanowiły masywy
Sudetów, Gór Izerskich i Karkonoszy. Istotne przemiany zachodziły w ziemi kłodzkiej: pod
koniec X w. należała ona do rodu Sławnikowiców, następnie została włączona do państwa
czeskiego przez Przemyślidów, po kilkudziesięciu latach przynależności do Polski w 1038 r.
została ponownie włączona do Czech, a następnie połączona przez Kazimierza Odnowiciela z
pozostałymi dzielnicami polskimi. W 1093 r. Brzetysław II przyłączył ją do państwa

1

czeskiego (ostateczne zatwierdzenie na zjeździe w Kłodzku w 1137 r. – włączenie do diecezji
praskiej). Jedynie w latach 1278-1290 władał nią dożywotnio Henryk IV Prawy, a nieco
później książę wrocławski Henryk IV Dobry.
Opawszczyzna – na początku należała do państwa polskiego. W 1038 r. Brzetysław I zajmuje
tereny między Opawicą a Morawą z Głubczycami, Opawą i Karniowem i przyłącza do Czech.
Na wschodzie Śląska: 1178 r. książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy odstępuje księciu
opolskiemu Mieszkowi I Plątonogiemu małopolską kasztelanię bytomską, siewierską i
oświęcimską. Granicę z Małopolską wyznaczały rzeki Biała, Wisła, Przemsza i Liswarta.
Granicę północną stanowiła pradolina Baryczy – obszar na północ od niej czasowo należał do
Śląska. Zaliczana początkowo do obszarów śląskich Wschowa w 1343 r. została na stałe
przyłączona do Wielkopolski przez Kazimierza Wielkiego.
Terytorium sporne między Śląskiem a Wielkopolską: ziemia lubuska, położona po obu
brzegach Odry; od 1124 r. posiadała własne biskupstwo. W połowie XIII w. włączona do
księstwa Henryka Brodatego. W 1249 r. Bolesław rogatka odstąpił ją arcybiskupowi
magdeburskiemu.
Od Hrabstwa Kłodzkiego (nazwa od 1459r.) odpadają w 1491 r. ziemie koło Broumowa
sprzedane tamtejszemu klasztorowi, natomiast w 1477 r.. przyłączono doń Nachod i Homole.
W kacie króla Polski Ludwika Węgierskiego z 1372 r., w którym zrzeka się Śląska na rzecz
Czech, wymienia się już Opawę. Granicę między Śląskiem Cieszyńskim, Morawami i
Węgrami uregulował stosowny dokument w 1147 r.
Wschodnia granica: 1443 r. biskup krakowski odkupuje od księcia cieszyńskiego Wacława
księstwo siewierskie, natomiast w 1457 księstwo oświęcimskie nabył król Polski Kazimierz
Jagiellończyk. W 1494 r. król Jan Olbracht zakupił księstwo zatorskie. Granica między Polską
a Śląskiem przebiegła Pasmem Jabłonowskim, następnie wzdłuż górnego biegu Wisły,
Przemszą i Brynicą do miasta Woźniki. W 1482 r. margrabiowie brandenburscy kupili
księstwo krośnieńskie – co spowodowało utracenie łączności terytorialnej z pozostałymi
ziemiami śląskimi okręgu świebodzińskiego.

2. Śląsk w pradziejach

Najstarsze ślady pobytu człowieka w Polsce

Najstarsze ślady odkryto w Trzebnicy i kopalni odkrywkowej w Rusku koło Strzegomia.
Obozowisko z Trzebnicy skoncentrowane było na obszarze o średnicy ok. 10 m i oprócz
kamiennych chopperów i odłupków odkopano tam jeszcze kości zwierząt, ości szczupaka,
wskazujące, iż grupa ludzka przebywała tam na wiosnę. W rejonie tym pojawili się między
pierwszym a drugim nasunięciem się zlodowacenia południowopolskiego (ok. 500 tys. lat
temu). Na ten sam okres co w Rusku datowane jest osadnictwo w rejonie Ostrawy.
Dominowała wówczas roślinność liściasta z przewagą dębów, a po krótkotrwałych
ochłodzeniach krajobraz tajgowy.

W środkowym paleolicie

Na ziemiach polskich wprawdzie nie odnaleziono szczątków kostnych
neandertalczyków, ale pozostawione przez człowieka inne ślady dowodzą, że mógł tu
przebywać. Na wielu odkrytych stanowiskach (m.in. na północ od Bramy Morawskiej)
odkryto pięściaki aszelskie, bądź narzędzia mustierskie. Z młodszego okresu środkowego
paleolitu pobyt grup mustierskich na Górnym Śląsku potwierdzają m.in. stanowiska w
Kornicach, Bieńkowicach, zaś na Dolnym Śląsku we Wrocławiu-Oporowie.

Górny paleolit

Odkrycia m.in. w Dzierżysławiu koło Głubczyc, dowodzą, ze ok. 40-35 tys. lat temu
obszary Polski były penetrowane przez ludność przejściową, raczej jednak neandertalską.
Kilka tys. lat później dotarło na Górny Śląsk osadnictwo oryniackie.
W okresie 30-20 tys. lat p.n.e. doszło do unifikacji kulturowej całej Europy – występowanie
kompleksu graweckiego (doskonalenie technologii wiórowej, stosowanie łuku), zmiany w
organizacji osad. Jest to widoczne przede wszystkim na Górnym Śląsku, gdzie pozostały

2

ślady krótkich pobytów grup ludzkich z obszaru Moraw. Po odejściu łowców mamutów w
czasie nasunięcia się lądolodu (20-18 tys. lat temu) ziemie polskie znowu opustoszały.

Paleolit schyłkowy

Ponowne zasiedlenie ziem polskich następowało dopiero po cofnięciu się lądolodu do
Bałtyku. Docierała tu ludność z Europy Zachodniej i Wschodniej – zjawisko to miało
charakter przejściowy. 13-12 tys. lat temu docierają na Górny Śląsk ludzie z kręgu
magdaleńskiego. W tym też czasie na Dolny Śląsk dotarli łowcy reniferów z kręgu tzw.
kultury hamburskiej.
Po ociepleniach 11000-11800 lat temu i rozwoju obszarów leśnych w zachodniej części ziem
polskich ujawniły się wpływy epigonów tradycji magdaleńskiej. 11-10 tys. lat temu, gdy
pojawiły się lasy tundrowe, na ziemie śląskie dotarła ludność polująca na renifery za pomocą
strzał z ostrzami trzoneczkowatymi. Najpełniej reprezentowana jest jednak kultura tarnowska
oraz zespoły typu Wojnowo. wszystkie te kultury współistniały obok siebie, wchodząc
niejednokrotnie we wzajemne kontakty.

Mezolit – Grupa protokomornicka

W okresie od ok. 8500-5600 p.n.e. przybywały grupy łowców – umownie określane
jako protokomornickie – dotarły z obszaru Niżu Zachodnioeuropejskiego (kręg Federmesser).
Następnie dotarły na Mazowsze (kultura komornicka). Zasięg terytorialny wyznacza niewiele
stanowisk, które można usystematyzować w trzy zespoły: dwa z nich położone na obszarze
Obniżenia Nowosolskiego, w dolinach rzek Śląskiej Ochli oraz Czarnej Strugi; trzecie
natomiast w dolinie Szprotawki. Odkryte narzędzia kamienne wykazują cechy typowe dla
form przejściowych.

Kultura komornicka

Grupy tej kultury dotarły na Śląsk po koniec okresu borealnego z Wielkopolski i
Małopolski i przebywały tu przez cały okres atlantycki (do 3500 p.n.e.). Głównym rejonem
osadnictwa pozostaje: dorzecze Baryczy z Orlą i Kopanicą – ogólnie dorzecze Odry.
Budowali chaty o elipsowatym kształcie, dachowo-ściennym przykryciu, wew. których
sytuowano paleniska. Narzędzia nadal kamienne. Pod koniec mezolitu, pod wpływem innych
kultur mezolitycznych, a także neolitycznych oraz z powodu zmian wewnątrz kultury i zmian
klimatycznych – kultura komornicka uległa przekształceniu.

Kultura janisławicka

Pierwsza połowa okresu atlantyckiego – ukazują się elementy charakterystyczne dla okresu
tej kultury – głównie importy z krzemienia czekoladowego wydobywanego w Górach
Świętokrzyskich. Widoczne stałe obozowiska (pojedyncze grupy).

Neolit – pojawienie się pierwszych rolników. Kultura ceramiki wstęgowej rytej.

Ludność tej kultury osiedliła się przede wszystkim na lessowych glebach na Płaskowyżu
Głubczyckim i Przedgórzu Sudeckim. Swoje umiejętności nabyła w basenie środkowego
Dunaju – uprawa kilku odmian pszenicy, jęczmienia, prosa, grochu, soczewicy, maku i lnu.
Zbierano siano. Hodowla owiec, kóz, świń i bydła rogatego. Dietę uzupełniały jagody i inne
rośliny leśne. W celu uzyskania nowych terenów pod uprawę wypalano i trzebiono lasy.
Ludzie mieszkali w długich (35-50 m), prostokątnych domach, o konstrukcji słupowej (np.
Strachowo koło Wrocławia).
Ceramika z miejscowych zasobów glinki – dodając do niej substancje organiczne i wypalając
w ogniskach. Zdobiono ją ornamentyką rytą paznokciem. Wśród wyrobów można było
odnaleźć gładzone siekierki i motyki (z sudeckich skał magmowych i metamorficznych),
łupane narzędzia z krzemienia, sprowadzane tutaj z terenów nadwiślańskich. Rozwój kultury
duchowej – figurki kobiet o wydatnych cechach płciowych – magia płodności oraz rola kobiet
w społeczeństwie.

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej

W wyniku zmian z lat 4700-4600 p.n.e. doszło do pojawienia się kultury ceramiki
wstęgowej kłutej – zamiast rycia wzorków paznokciem tworzono je nakłuwając grzebieniem

3

czy radełkiem. Zmiana w organizacji osad: pojedyncze domy na planie trapezu, wokół
których kopano jamy gospodarcze.

Między neolitem a epoką brązu – eneolit

Eneolit charakteryzuje ogromny rozwój (pierwsze wyroby miedziane, sprzężajna
uprawa roli, chów bydła i trzody chlewnej oraz wielkie centra osadnicze) – na Śląsku te
procesy zaczęły się w latach 4100-3800 p.n.e. i trwały do 3000 p.n.e. – przejawem jest
funkcjonowanie kultur pucharów lejkowatych.
Ta kultura nie była wszędzie jednorodna. można wyróżnić m.in. grupę śląsko-morawską.
Duże skupiska osadnicze odkryto w Kotlinie Raciborskiej, dorzeczu Kaczawy, okolicach
Głogowa i dolnej Baryczy. Odkopano nie tylko założenia obronne, ale także groby
szkieletowe i ciałopalne oraz wyroby świadczące o rozwoju życia duchowego.

Kultura amfor kulistych

W końcu IV tys. p.n.e. doszło do uformowania się mobilnych społeczeństw pasterskich.
Miały z tym związek zmiany klimatyczne (wysuszenie gleby, zmniejszenie możliwości
uprawy). Tą kulturę wytworzyły miejscowe grupy kultury pucharów lejkowatych. Cechą
charakterystyczną są pochówki, lokowane na cmentarzyskach kultur pucharów lejkowatych,
w grobach jamowych, w drewnianych kłodach. Okazjonalnie uprawiano zboża (głównie
hodowla). Największe skupiska osadnicze: środkowa Odra i Bystrzyca, między Bystrzycą i
Oławą oraz w Kotlinie Raciborskiej.

Kultura ceramiki sznurowej. Kultura złocka

Schyłek IV tys. p.n.e. – pojawiły się grupy ludności z kultury ceramiki sznurowej (brały
udział w kształtowaniu się kultury złockiej). Na Śląsku (przede wszystkim na Ślęży) odkryto
ośrodki wydobywania serpentynitu.

Epoka brązu – kultura unietycka

Początek epoki brązu 2300-1600 p.n.e. Od około 2100 r. p.n.e. na obszarze Śląska
formowała się kultura unietycka (udział grup z basenu Dunaju).Kilkaset lat później w swej
już dojrzałej formie wyróżniła się zakładaniem większych osad (uprawa roli chów zwierząt),
dużymi cmentarzyskami (wyroby miedziane). Zmarłych chowano w drewnianych kodach lub
kamiennych obstawach. Rozwarstwienie społeczności. Wyrabia się przedmioty codziennego
użytku, ozdoby, broń, przedmioty o znaczeniu insygnialnym. Wraz z upadkiem ośrodków
wydobycia i przetwórstwa miedzi na ziemiach czeskich i niemieckich nastąpił upadek tej
kultury.

Kultura przedłużycka (śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa)

W okresie 1600-1300 p.n.e. pojawiła się w dorzeczu górnej i środkowej Odry tzw.
kultura przedłużycka. Odkryto wiele cmentarzysk kurhanowych z wczesnej fazy jej istnienia
z grobami szkieletowymi i bogatym wyposażeniem w przedmioty z brązu. W późniejszym
okresie występowały groby ciałopalne.

Kultura łużycka

Obejmowała znaczny obszar dorzecza Wisły i Odry. Wyróżniła się obrządkiem
grzebalnym (płaskie, ciałopalne groby popielnicowe), gospodarką rolniczą i hodowlaną,
geometryczną ornamentyką w ceramice, drewnianym budownictwem oraz tworzeniem
niektórych wyrobów z brązu (siekierki, sierpy, brzytwy, ozdoby). Przypuszcza się, że w
tworzeniu tej kultury brały udział różne grupy ludności z wcześniejszych okresów. Śląskie
wpływy łużyckie wpływały na wiele terenów: ziemie łużycką, lubuską, Wielkopolskę.
W dziejach tej kultury w stosowanej ceramice wyróżnia się dwa horyzonty chronologiczne –
pierwszy przypada na środkową epokę brązu i zaznaczył się przyjęciem przez zachodnie
grupy tzw. ceramiki guzowej, natomiast w późnej epoce brązu dominowała początkowo
ceramika ostroporilowana, później zaś zdobiona ukośnym kanelowaniem.
Podstawą utrzymywania tej ludności była uprawa roli (pszenica, proso, jęczmień, żyto, owies,
orkisz) – wejście w użycie sierpów brązowych. Grody łużyckie spełniały funkcje centrów
plemiennych – zajmowano się w nich handlem, odprawianiem obrzędów, schronienie w
czasie najazdów.

4

Wczesna epoka żelaza i okres lateński

Od połowy VIII w. p.n.e. rozpoczął się w Europie najmłodszy okres epoki żelaza, zwany
okresem halsztackim, który na ziemiach polskich trwał do ok. 400 r. p.n.e.

Kultura łużycka

We wczesnej epoce żelaza na obszarze zajmowanym dotychczas przez śląską grupę

kultury łużyckiej zaczęły zachodzić istotne zmiany, a początek dały im wczesnohalsztackie
importy brązowe i żelazne, a także dekorowana technika grafitowania ceramiki – miało to
związek z funkcjonowaniem szlaku bursztynowego. Rozpowszechniło się używanie ozdób i
bardziej urozmaiconych ubiorów.

Ok. połowy VI w. najprawdopodobniej w wyniku najazdów Scytów, gwałtownie załamał się

rozwój śląskie grupy kultury łużyckiej. Na Śląsk wtargnęli przez Bramę Morawską, a
następnie zajęli Wyżynę Głubczycką – pozostawili po sobie spalone grody.

Okres lateński (przedrzymski)

Na obszar Dolnego Śląska ludność kultury pomorskiej dotarła u schyłku okresu

halsztackiego – wyróżniała się konstruowaniem grobów z płyt kamiennych w kształcie
skrzyń, w których na dno wyłożone kamieniami układano, nagromadzone w jednym miejscu,
popielnice zdobione rysami ludzkich twarzy. Mieszkali w małych, otwartych osadach, w
domach o konstrukcji słupowej. Uprawiali pszenicę, jęczmień i żyto.

Celtowie na Śląsku

Celtowie docierali na Śląsk przez przełęcze sudeckie. O ich obecności na naszej ziemi

świadczą liczne znaleziska – ceramika toczona na kole garncarskim, ozdoby, monety, domy
mieszkalne, szkieletowe groby, wyroby artystyczne z rejonu Ślęży i okolic. Liczne groby – a
w nich najczęściej miecz, groty włóczni, tarcza, części pasów, ozdoby. Wykluczyć nie można,
że na Ślęży istniał ośrodek kultowy. Przyjąć należy za pewne, iż Celtowie na Śląsku
przebywali, ale nie ma śladów większych skupisk.

Kultura przeworska

Do wyłonienia się tej kultury doszło na przełomie III i II stulecia p.n.e. na obszarze

m.in. Środkowego i Dolnego Śląska. Nie mieli jednolitego zwyczaju pogrzebowego. Często
występująca broń, zwraca uwagę na wpływy celtyckie.

Okres wpływów rzymskich

O)kres ten datuje się na lata od I w. n.e. do ok. 375 r. Nie ma śladów zasadniczych

zmian w funkcjonowaniu tutaj kultury przeworskiej w początkowym okresie. Z czasem
wpływy tej kultury z obszaru Czech i Moraw były coraz bardziej widoczne.

Kultura przeworska

Zajęte zostały dotychczas tereny Dolnego Śląska. W miejscach zasiedlenia nastąpił

wyraźny wzrost gęstości osadnictwa. W dalszym ciągu kontynuowano zwyczaje
pogrzebowe(dominujące ciałopalenie). Wkładanie do grobów broni, ubrań, przedmiotów
codziennego użytku.

Kultura luboszycka

Wykształciła się w północnej części Dolnego Śląska, na Górnych i Dolnych Łużycach i

trwała aż do wczesnej fazy wędrówek ludów. Silnie związana z kulturą przeworską i
wielbiarską. Stosowano w niej kremację zwłok, a prochy chowano w grobach konstrukcji
ziemno – kamiennej.

3. Śląsk w okresie przedpiastowskim

Śląsk w okresie wędrówek ludów

Okres wędrówek ludów obejmuje lata 375-568. Istotne zmiany są zauważalne na

ziemiach polskich zamieszkiwanych przez ludność kultury przeworskiej. Nie stwierdzono na
obszarze Śląska osadnictwa z 2 poł. V w. – dowodzi to zaniku kultur związanych z okresem
rzymskim. Do III w. siedział tu związek Lugiów, na Ziemi Lubuskiej lokalizuje się
Burgundów, być może mieściły się też na Śląsku siedziby wandalskich Silingów. W

5

południowym rejonie kultury przeworskiej umieszcza się też inne plemiona Wandalów:
Wiktowalów, Lakringów i Hasdingów.

Przybycie Słowian

W świetle badań historiograficznych w VI w. nie było jeszcze Słowian na Śląsku.

Pojawili się mniej więcej w 1 połowie VII w., a ich pobyt archeologicznie najlepiej
poświadczony został na zachodnim i południowym Śląsku. Przybyła tu ludność swoje
siedziby miała nad Dnieprem – cechą wyróżniającą ją były małe ciałopalne cmentarzyska.
Nieco później przybywa ludność strefy Sulkov-Dziedzice (rolnictwo, obróbka żelaza i brązu).

W poł. VII w. dotarły grupy ludności awarsko-słowiańskiej znad Dunaju.

Stabilizacja osadnictwa słowiańskiego

W 1. poł. VIII w. docierają wpływy z innych części Europy – północnej i zachodniej.

Ich efektem jest powstanie kilku grodziski z kamiennymi elementami w wałach, grodzisk
skupionych w północnej części Śląska.

W 2. poł. VIII w. wyodrębnia się w północnej części Śląska kultura nazywana strefą Tornow-

Klenica – cecha charakterystyczna: obtaczana ceramika o ostrym załomie oraz prostokątne
domy. Natomiast na Górnym i Dolnym Śląsku powszechne staje sypanie kurhanów, domy na
planie prostokąta lub litery „L” oraz obtaczana ceramika typu naddudnajskiego.

W kręgu oddziaływań karolińskich

Ślady oddziaływań karolińskich na Śląsku pochodzą z okresu ok. 800 r. – są to przede

wszystkim importy i wyroby naśladowcze (np. ostrogi oczkowe). Zmniejszenie
zainteresowanie Śląskiem było spowodowane upadkiem Awarów ok. .830 r. Dzięki temu na
Śląsku (spokój) są idealne warunki do rozwoju i stabilizacji. W 1. poł. IX w. umocnienie
części obronnej, naturalne przeszkody (przesieki), powstanie licznych grodów obronnych.

Plamiona śląskie w połowie IX wieku

845 r. – Gograf Bawarski: Ślężanie – 15 grodów, Dziadoszanie – 20, Głupie Głowy –

30, Opolanie – 20 i Gołężycowie – 5. Tą geografię plemienną uzupełnia tzw. dokument praski
z 1086 r. dodający Bobrzan i Trzebowian.

Pod wielkomorawskim zwierzchnictwem

Ostatnie badania archeologiczne wskazują na kontakty Śląska z państwem

wielkomorawskim. Ekspansja morawska na obszar Śląska odbyła się najprawdopodobniej w
dwóch etapach – W pierwszym rozpoczętym po 875 r. oddziały księcia Świętopełka przez
Bramę Morawską wtargnęły do Małopolski i na górny Śląsk, zajmując tereny aż do Przesieki
Śląskiej. W drugim etapie po 885 r. poprzez Kotlinę Kłodzką zajęto Dolny Śląsk i południową
Wielkopolskę oraz ziemię łużyckich Serbów. Po upadku państwa wielkomorawskiego na
początku X w. Śląsk pozbył się jego zwierzchnictwa politycznego, ale wpływy kulturowe
oddziaływały na te ziemie jeszcze co najmniej pół wieku.

W państwie czeskim

Mało jednoznacznie określają podległość Czechom Górnego Śląska kronikarz al-

Masudi (943 r.), a także Ibrahim ibn Jakub (963 r.). W sprawie przynależności Dolnego Śląska
źródła wypowiadają się dopiero pod koniec X w. – dokument praski oraz biskup Thietmar
pisząc o Mieszku I, który walczył w 990 r. o Śląsk z Bolesławem czeskim, a które te ziemie
utracił. Przynależność Śląska do Czech potwierdzają także wykopaliska archeologiczne

4. Śląsk w monarchii piastowskiej (990-1138)

W państwie pierwszych Piastów

Mieszko I – pod koniec rządów Mieszko I, wraz żona Odą i dwoma synami oddał swoje

państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Zachowany regest tego dokumentu opisuje granice
ówczesnego państwa Mieszka – po jego analizie nie ma wątpliwości, że na początku lat 90. X
w. Śląsk należał już do państwa pierwszych Piastów.

6

Bolesław Chrobry – po śmierci Ottona III wmieszał się w walki dynastyczne w Niemczech,
zajął Milsko i Łużyce, które utrzymał w wyniku pokoju w Budziszynie z 1018 r. Areną
trzeciej wojny z Niemcami był Śląsk – wojska niemieckie po przekroczeniu Odry koło
Gubina skierowały się na południe i wraz z Czechami i pogańskimi Lutykami bezskutecznie
obległy Niemczę, gdy tymczasem po zgromadzeniu wojsk pod Wrocławiem książę Bolesław
rozpoczął dywersyjną akcję na Łużycach, zmuszają tym napastników do odwrotu – obrona
Niemczy (!!!)
Mieszko II – w 1030 r. utracił Milsko i Łużyce (konflikt z braćmi Bezprymem i Ottonem).
Społeczne niezadowolenie, reakcja pogańska, najazd Brzetysława w 1038/1039 r.
spowodowały, że cały lewobrzeżny Śląsk przyłączony został do Czech.

Początki chrześcijaństwa na Śląsku

W 1000 r. powołano biskupstwo we Wrocławiu, które było podporządkowane
arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Pierwszym biskupem był Jan (o którym nic więcej niw
wiadomo). W 1034-1038, w czasie tzw. reakcji pogańskiej i następnie najazdu księcia
Brzetysława zniszczono grody w Opolu i Niemczy oraz najstarszą murowaną katedrę
wrocławską. Przywrócono kulty pogańskie. Organizacji Kościoła w tym najstarszym
pionierskim okresie nie znamy. Wpływy benedyktynów (koło Oławy pustelnik benedyktyński
Andrzej Świerad). Sądzi się, że chrześcijaństwo najpierw przejęli władcy i starszyzna rodowa.
Sojusznikiem rozwoju chrześcijaństwa był bez wątpienia książę, który nie tylko był jego
patronem, ale także wspierał finansowo całą akcję misyjną.

Odbudowa państwowości

Kazimierz Odnowiciel - w 1050 r. zajął Śląsk i w 1054 r. na zjeździe w Kwedlinburgu
uzyskał cesarskie potwierdzenie posiadania tej ziemi. Musiał jednak opłacać Brzetysławowi
czeskiemu trybut z tych ziem w wysokości 500 funtów srebra i 30 funtów złota rocznie.
Bolesław Szczodry – zaognienie stosunków z Czechami w 1069 r., spowodowały zaprzestanie
płacenia trybutu, próbował zając ziemię opawską, a w 1072 r. spustoszył państwo Wratyslawa
II; liczne wojny = spustoszenie tej części Śląska.
Władysław Herman – w 1080 r. w ręce księcia polskiego trafiła (jako posag księżniczki
Judyty) ziemia kłodzka, odmówił też w 1092 r. płacenia trybutu. Czesi pod pretekstem obrony
praw Zbigniewa w 1093 r. wkraczają na Śląsk. Zmuszony tymi działaniami Herman uznał
Zbigniewa za swojego syna, a Śląsk wydzielił mu jako jego dzielnicę. Czechów udobruchał
płaceniem trybutu, a ziemię kłodzka przekazał Bolesławowi III Krzywoustemu. Na Śląsku
jednocześnie dwóch braci oraz knowania Sieciecha – konflikt z kasztelanami śląskich
grodów. Czesi zniszczyli gród w Bardzie, wznieśli twierdzę w Kamieńcu Ząbkowickim. W
1100 r. pozbyto się palatyna Sieciecha – dzięki opozycji śląskiej, która na wiecu we
Wrocławiu nie tylko ogłosiła wierność wobec dynastii, ale także zażądała odsunięcia od
władzy znienawidzonego możnowładcy.
Bolesław III Krzywousty – wygnany Zbigniew – chroni się w Czechach i stamtąd wyprawia
się na Śląsk. Henryk V w 1109 r. rozpoczyna wyprawę, która zakończyła się jego porażkami
pod Głogowem i Wrocławiem. Pokój zawarto w 1115 r. nad Nysą Kłodzką. 1132 r. – książę
czeski Sobiesław ponownie atakuje Bolesława III i wyludnił oraz spustoszył ziemie śląskie aż
po Odrę, a w 1133 spalono Koźle i ok. 300 wsi. Pokój zawarto w 1137 r. w Kłodzku – w jego
wyniku ziemie kłodzkie i opawska przeszły pod zwierzchnictwo Czech, a Czesi zrzekli się
trybutu.

Odnowienie biskupstwa wrocławskiego (1051-1149)

Odnowienie tej diecezji przypadło na lata rządów biskupa Hieronima (1046-1062). Jego
wyświęcenia w 1046 r. nie uznał książę Brzetysław i nie dopuścił do zarządzania diecezją.
Niewiele wiadomo o jego działalności. Podróżował po Śląsku i krzewił w ludziach
chrześcijaństwo. Do Wrocławia wrócił w 1051 r., dokąd sprowadził relikwie św. Wincentego.
Zmianom politycznym na Śląsku towarzyszyły przemiany w organizacji diecezji
wrocławskiej – odpadła od niej południowa część śląska (Opawa, Karników, Głubczyce –
wcielone do Czech po 1038 r. i przyłączone do diecezji ołomunieckiej). Biskupowi

7

wrocławskiemu przyporządkowano Racibórz i Cieszyn. 1120/1130 r. palatyn Piotr Włostowic
ufundował benedyktynom klasztor na Ołbinie we Wrocławiu; w 1138 założył klasztor
kanoników regularnych na Ślęży (w połowie XII w. przenieśli się do Wrocławia pod
pretekstem wilgotnego klimatu).

5. W okresie rozbicia dzielnicowego (1138-1335)

Ustawa sukcesyjna Bolesława III Krzywoustego

Władysław II Wygnaniec otrzymał Śląsk z ziemią opolską i lubuską, a także Małopolskę
(dzielnica senioralna), a także zwierzchność lenną nad całym Pomorzem.

Wygnanie księcia Władysława II

1141 – zjazd w Łęczycy (bez Władysława II) w celu wydania Agnieszki za księcia
ruskiego Mścisława II Chrobrego. Konflikt zaostrzył się w 1144 r. po śmierci Salomei
(juniorzy zajęli oprawę wdowią). Wybuchła wojna, a po stronie juniorów palatyn Śląski –
Piotr Włostowic (nielojalność przepłacił oślepieniem i odcięciem języka). Kolejne poparcie
uzyskali od arcybiskupa Jana ze Żnina, który obłożył księcia – seniora klątwą, oraz
przychylność rycerstwa. Władysław uchodzi z kraju. Władzę przejmuje Bolesław IV
Kędzierzawy, który uratował swoją władzę na Śląsku nadaniami na rzecz Kościoła
wrocławskiego. W 1157 r. Fryderyk Barbarossa spalił gród w Głogowie, a B. Kędzierzawy
został zmuszony do złożenia hołdu cesarzowi. Cesarz udzielił zgody na królewską koronację
księcia czeskiego Władysława w 1158 r.- jego krótkotrwałe rządy zaznaczyły się
organizowaniem domen państwowych, a także rozwojem fundacji kościelnych i klasztornych.

Powrót synów Władysława II Wygnańca na Śląsk

Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi powrócili na Śląsk w 1163 r. Naczelną władzę
przejął Bolesław I, została ona ograniczona przez księcia seniora. Na swoją siedzibę obrał
sobie Legnicę. Wkrótce jednak Bolesław I przejął władze nad senioralnymi grodami w
księstwie, ale spotkał się z opozycją niezadowolonych książąt, odsuniętego od władzy
Mieszka I Plątonogiego i jego Syna Jarosława – zawarli sojusz z Bolesławem IV
Kędzierzawym i jego braćmi – doprowadzili do wygnania Bolesława I wysokiego z kraju.
Wrócił za zgodą Kędzierzawego do kraju, ale musiał się zobowiązać do opłacana trybutu
cesarzowi (dzielnica weszła w zależność trybutarną od cesarstwa).

Bunt juniorów w 1177 r. i powstanie księstwa opolsko – raciborskiego

Załamanie zasady senioratu Kazimierz II Sprawiedliwy, a Mieszko III Stary – ich
konflikt miał wpływ na Śląsk. Przeciwko Bolesławowi I (sojusznik Kazimierza
Sprawiedliwego) zjednoczyli się jego bracia Mieszko I (sojusznik Mieszka III Starego) oraz
Konrad i Jarosław. W wyniku poniesionych porażek Bolesław I wydzielił Mieszkowi I
kasztelanię raciborską i cieszyńską, Konradowi kasztelanię głogowską, a Jarosławowi
opolską.
1184r. odwrócenie sojuszy – wyprawa niemiecka zmusiła skłóconych braci do uznania
zwierzchnictwa cesarskiego. Obaj Piastowie śląscy poparli Mieszka III. Ich wojska,
dowodzone przez Plątonogiego i Jarosława, w drugiej fazie bitwy pod Mozgawą w 1195 r.
pokonały Sandomierzan, zwolenników Leszka Białego.
Zmiany 1201-1202 r. Najpierw zmarł biskup wrocławski i dożywotni książę opolski Jarosław
(marzec 1201); później Bolesław Wysoki (grudzień 1201) – przez co Mieszko Plątonogi
wykorzystuje sytuacje i włącza Opolszczyznę do swojego władztwa – powstanie księstwa
opolsko – raciborskiego.

Polityka wewnętrzna Bolesława I Wysokiego

Zmiany w polityce gospodarczej swojego księstwa – jego plan zakładał rozwój handlu,
ściągnięcie osadników i kolonizowanie nie użytkowanych terenów, a także wydobywanie
kruszców na potrzeby skarbca.
Początek akcji osadniczej – założenie klasztoru Cystersów w Lubiążu – na ich prośbę książę
sprowadził osadników niemieckich, a także nadał im immunitet ekonomiczny i sądowy,

8

uwolnił od ciężarów i sądów prawa polskiego. Ślady źródłowe oprócz prawa niemieckiego,
wskazują na stosowanie prawa flamandzkiego i walońskiego.
Do najważniejszych przedsięwzięć kolonizacyjnych Bolesława I należało ponadto także
zasiedlenie południowych obszarów księstwa, w dolinie górnej Oławy. Puszcze trzebili
specjalnie zorganizowani trzeblewicy i łazękowie, na których czele stali starostowie.
Kolejnym obszarem były kasztelania wleńska i świńska – założono wiele wsi.

Stabilizacja Kościoła wrocławskiego (1149-1201)

Druga połowa XII w. dla śląskiego Kościoła to bardzo pomyślny okres, przede
wszystkim dzięki biskupowi Walterowi (1149-1169), a także Żyrosławowi (1170-1198) –
pierwszy pochodził z diecezji Liege, był prepozytem kapituły katedralnej w Płocku. Dzięki
niemu biskupstwo wrocławskie doczekało się bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV –
zreformował życie kanoników katedralnych (celibat, wspólne mienie, modlitwa i
zamieszkanie przy katedrze, wydzielanie dla wspólnoty kasztelani milickiej), uporządkował
sprawy klasztorne, rozpoczął budowę katedry.
Za panowania Bolesława I wysokiego biskupem wrocławski był Żyrosław, dokończył budowę
katedry reformy kapituły. Biskupi polscy uzyskali na zjeździe w Łęczycy w 1180 r. uznanie
przez książęta nienaruszalności przyznanego im przez nich i innych możnych uposażenia.
Jarosław (syn Bolesława I Wysokiego), pierwszy z Piastów na stolcu biskupim (;p) otrzymał
od ojca w dożywocie dzielnicę opolską – odczuł to jako odsunięcie od praw do dziedziczenia
tronu książęcego i zawiązał sojusz z Mieszkiem raciborskim. Gdy Jarosław zmarł 22 III 1201
doprowadziło to do przejęcia przez Mieszka ziemi opolskiej, natomiast ziemia nyska
przypadła biskupstwu wrocławskiemu.
Do początki XII w. poświadczone zostało funkcjonowanie w diecezji wrocławskiej 24
kościołów. Po stu latach było już ok. 150 parafii.

Bulla protekcyjna papieża Hadriana IV z 23IV 1155 r.

Została ona wystawiona, gdy sytuacja na Śląsku była skomplikowana: zbliżająca się
wyprawa Fryderyka I Barbarossy. Dostrzec w tym należy chęć zabezpieczenia granic diecezji
wrocławskiej. Bulla składa się z dwóch części: pierwsza – wymienia 15 granicznych grodów,
ciągnących się od Cieszyna aż po Milicz; druga – spisuje majątek biskupstwa – wymieniając
opactwo św. Marcina, kasztelanie otmuchowską i milicką, targ w Trzebnicy; ostatnią grupę
stanowi blisko 30 wsi

Rozwój budownictwa murowanego. – Architektura romańska

XII w. zmiany w zakresie budownictwa romańskiego – wraz z rozwojem Kościoła
(głownie z zachodu), także rola dynastii piastowskiej oraz rozwijających się dynamicznie
miast. Początkowo wznoszono budowle murowane (klasztory i kościoły). Za czasów
Bolesława Wysokiego pierwsze budowle ceglane.
Sądzi się, że pierwszą budowlą murowaną jest pochodząca z XI w. wykonana z wapienia
kaplica św. Mikołaja. Prawdziwym mecenasem w zakresie budownictwa murowanego był
Piotr Włostowic – legenda przypisuje mu fundację 70 kościołów (m.in. opactwo NMP na
Piasku - Wrocław) – jego zięć Jaksa ufundował kościół św. Michała we Wrocławiu, a
Bolesław Kędzierzawy wraz z synem Leszkiem Białym – kościół w Bytomiu Odrzańskim. Do
dziś zachował się także ufundowany w 1203 r. przez ks. Henryka Brodatego i jego żonę
Jadwigę kościół klasztorny cysterek trzebnickich. Najmłodszym obiektem romańskim jest
rotunda w Stroniu koło Oleśnicy. Śląsk przodował w przejmowaniu wzorów rezydencji
zachodnich – np. obronna rezydencja we Wleniu.
Elementami ozdobno-architektonicznymi budowli były rzeźbiarskie dekoracje – ułożone w
teologiczno-dydaktyczne cykle („biblie dla ubogich”). Poza wystrojem tworzono także
nagrobki. Budowle romańskie ozdabiane były dekoracjami malarskimi, które nie dotrwały do
naszych czasów.

Monarchia Henryków śląskich (1201-1241)

Henryk I – objął władzę w 1201 r. Dzięki małżeństwu z Jadwigą z 1186 r. (córka księcia
Meranu) miał szersze kontakty polityczne. W jego interesie było przywrócenie zasady

9

senioratu. 1201-1206 w nieznanych okolicznościach objął władzę nad Kaliszem. W 1208 r.
jako rozjemca doprowadził do porozumienia księcia Władysława III z Odonicem. W 1210 r.
odzyskał Lubusz. Prawdopodobnie on był inicjatorem pisma do papieża Innocentego III -
papieska bulla z 9 VI 1210 r. przywraca na prośbę „księcia Śląska” seniorat w Polsce oraz
władzę pryncypacką w Krakowie. W wyścigu o tron uprzedził go książę raciborski, obejmuje
przejściowo tam władzę, ale w 1211 r. umiera. Do stolicy pryncypackiej powrócił Leszek
Biały, a do koalicji dołączył Kazimierz opolski (syn Mieszka).
Henryk Brodaty zażądał od Odonica wydanego mu w 1208 r. Kalisza. W sojuszu z
Laskonogim doprowadził do ucieczki Odonica. W 1217 r. zawarł sojusz z Leszkiem Białym –
układ „o przeżycie” zawarli książę krakowski i wielkopolski.
1222-1223 – Henryk I bierze udział wraz rycerstwem i duchowieństwem w wyprawach
krzyżowych do Prus. Pozyskał tam dobra w ziemi chełmińskiej, nadał jako pierwszy książę
polski dobra zakonowi krzyżackiemu w okolicach Namysłowa.
1227 r. Gąsawa – zamach na Henryka I i Leszka Białego zorganizowany przez Odonica i
Świętopełka – Leszek ginie, natomiast Henryk I przeżywa, ale jest ciężko ranny. Władze nad
Krakowem otrzymuje Władysław III Laskonogi – w jego imieniu sprawował ją (ten
zaangażowany w walkę z Odonicem) Henryk Brodaty. Laskonogi wypędzony z Wielkopolski
i umiera na wygnaniu – w testamencie zostawia Henrykowi Brodatemu i jego synowi H.
Pobożnemu dzielnice wielkopolską, prawa do panowania w Krakowie i Sandomierzu, a także
opiekę nad Bolesławem Wstydliwym. 1229 lub 1230 rok – obejmuje władzę w Opolu.
1237/1238 r. wydziela wdowie i jej dzieciom udzielne księstwo – ziemię rudzką i kaliską
(bezpośredni kontakt z ziemią krakowską). Konflikt z Konradem Mazowieckim – po kilku
latach wojny udało mu się zawrzeć pokój w Skaryszewie w 1232 r. – objął wprawdzie władze
w Krakowie, ale bez ziemi łęczyckiej i sieradzkiej. Henryk I Brodaty umiera w 1238 r. –
władał olbrzymią monarchią (Śląsk z ziemią lubuską, krakowską i duża część Wielkopolski
zwierzchność nad ziemią opolską i sandomierską). W czasie swego panowania włączył do
rządów swego syna Henryka Pobożnego. Ponieważ był uwikłany w spory z duchowieństwem,
władze dla syna opierał na cesarstwie.

Działalność gospodarcza Henryka Brodatego

Modernizacja kraju – XII w. tzw. „obyczaj wolnych godności”, czyli wydzierżawienie
przez wielkich właścicieli gruntów miejscowym osadnikom, w celu rozwoju starych włości
bądź zagospodarowania nowych. Od początku XIII w. prawo to zaczęło wypierać prawo
niemieckie, na którym lokowano nowo zakładane wsie lub przenoszono na wsie już
istniejące. Początkowo związane z kolonistami z Niemiec, później objęto ni ludność polską.
Osadnicy niemieccy posiadali własną organizację samorządową –sędziego i sołtysa. Osadnicy
mieli zagwarantowaną wolniznę, wolność osobistą, prawo do swobodnego dysponowania
gospodarstwem po wywiązaniu się z ustalonych zobowiązań, zwolnienie od ciężarów prawa
polskiego. Akcję kolonizacyjną przeprowadzali lokatorzy – najczęściej zostawali sołtysami,
otrzymując większy przydział ziemi, część opłat z tytułu kar sądowych, prawo do posiadania
karczmy i młyna. Koloniści wprowadzili trójpolówkę, hodowle, czynsz pieniężny.
XIII w. lokacje miast na prawie niemieckim (rozpoczęte przez Henryka Brodatego):
długotrwały proces – przeprowadzano je na Śląsku w oparciu o prawo magdeburskie lub
średzkie. Na lokacji miast zyskiwał książę, ale i zasadźca i osadnicy. Do osadzania się
zachęcała wolnizna, własne sądownictwo, dziedziczne parcele, możliwość wykorzystywania
ziemi gminnej, przywileje umożliwiające rozwój rzemiosła i handlu. Lokacji towarzyszyła
zazwyczaj zmiana założeń urbanistycznych – wytaczano rynek, ulice i działki mieszczańskie.
Na czele lokowanego miasta stał zasadźca, z ramienia księcia sprawował władze jako wójt –
przejmował obowiązki osadnicze kasztelana, władzę samorządową sprawowała rada miejska -
-posiadała własną straż publiczną, a później wojsko. Obrona miasta była oparta na
organizacjach cechowych – poszczególne cechy miały bronić wyznaczonych im bram bądź
odcinków murów miejskich.

10

Najazd mongolski na Polskę w 1241 r. i śmierć Henryka II Pobożnego

Henryk II okazał jednak słabość w rządzeniu – pretensje do ziemi krakowskiej wznowił
Konrad I, 1238 r. – władzę w księstwie opolsko-raciborskim odzyskał Mieszko II Otyły, 1239
r. zakończyły się rządy opiekuńcze nad Bolesławem V Wstydliwym. Śmierć H. Brodatego
chcieli wykorzystać także zachodni sąsiedzi – 1238 r. arcybiskup magdeburski oblegał bez
sukcesu Lubusz, Brandenburczycy zdobyli Santok (odzyskany przez Henryka w 1239 r.).
Zezwolił mieszkowi II sprawować władzę w księstwie opolskim, tolerował rządy B.
Wstydliwego w Sandomierzu, pretensje Konrada I spacyfikował nawiązując z nim stosunki
rodzinne – te działania ukazały jego talent odziedziczony po ojcu – jak i konflikt z kościołem
– arcybiskup Pełka i biskup wrocławski Tomasz I.
Jego panowanie przerwał najazd mongolski – śmierć na Dobrym Polu po Legnicą – 9. IV.
1241 r.

Podział księstwa śląskiego między synów Henryka II Pobożnego

W 1244 r. Bolesławowi Rogatce pozostał tylko Śląsk właściwy – a w kolejce do
podziału po Pobożnym ustawiło się trzech młodszych barci. W 1247 r. dopuścił do rządów
Henryka III Białego, a rok później podzielił księstwo.

Księstwo wrocławskie Henryka III (1248-1266)

Henryk III Biały – zapobiegliwym władcą; działania mające na celu odzyskanie dóbr
państwowych utraconych przez Rogatkę. Henryk III szukał pomocy u margrabiego Miśni i
20. IV. 1249 r. w zamian za obiecaną pomoc oddal mu gród Szydłów. tego samego dnia
Bolesław Rogatka odstąpił arcybiskupowi magdeburskiemu połowę grodu w Lubuszu wraz z
należącym do niego terytorium.
Książęta śląscy po stronie czeskiej (przez pochodzenie matki - Anny)1271 r. – B. Wstydliwy
(sojusznik Węgier) spustoszył znaczne połacie księstwa wrocławskiego. Niemal wszyscy
książęta śląscy brali udział w bitwie pod suchymi Krutami w 1278 r.
Henryk III Biały zmarł w 1266 r. W 1273 r. samodzielne rządy w księstwie wrocławskim
przejął Henryk IV Prawy.

Księstwo legnickie Bolesława II Rogatki

W 1249 r. książę legnicki utracił ziemię głogowską, a także ziemię lubuską. W 1274 r.
wydzielił najstarszemu synowi – Henrykowi V Grubemu księstwo jaworskie. 23 IV 1277 H.
Gruby pokonał pod Stolcem wojska wielkopolskie, głogowskie i wrocławskie. Na mocy
układu z 15 VII 1277 r. B. rogatka za wypuszczenie z niewoli Henryka IV otrzymał pas ziemi
przylegający do księstwa legnickiego ze Środą i Strzegomiem. B.II Rogatka zmarł między 26
a 31 XII 1278r.

Powstanie księstwa głogowskiego

W 1249 r. sojusznicy (Konrad I, Przemysł I) zajęli Bytom Odrzański, a następnie ziemie
na prawym brzegu Odry z Głogowem, aż po księstwo Henryka III – Konrad I uzyskuje
poparcie niezadowolonej z panowania Rogatki ludności. 1250 r. więzi księcia wrocławskiego
Henryka III, na którym wywarł przyrzeczenie, ze nakłoni księcia legnickiego do podziału
księstwa. Książę legnicki uznał zdobycze Konrada, a wiec faktycznie istnienie księstwa
głogowskiego, dopiero w 1255 r.
Konrad I położył podwaliny pod utworzenie wielkiego księstwa głogowskiego, lokował
Głogów – Zmarł 6 VIII 1274/1274 r.

Księstwo opolsko-raciborskie pod rządami Władysława I

Od 1238 rządzone przez Mieszka II Otyłego, który w 1244 r. dopuścił do współrządów
brata Władysława I. Po śmierci Mieszka w 1246 do 1281/1282 r. Władysław panował
samodzielnie. Początkowo sojusznik króla węgierskiego Beli IV, jednak za pewne regulacje
graniczne w 1260 r. stał się sojusznikiem Czech. W 1273 r. Władysław I wspomógł opozycję
wobec prowęgierskiej polityki Bolesława V, w wyniku zawartego pokoju, granicę księstwa
opolsko-raciborskiego przesunięto pod Kraków.

Nadzieje na królewską koronę. Księstwo wrocławskie Henryka IV Prawego.

11

H. Prawy objął samodzielne rządy w 1273 r. w wieku 16 lat. Politykę opierał na
miastach – szczególnie Wrocław (prawo mili, składu, organizacja cechowa), popierał rozwój
górnictwa. W 1277 r. uwięziony przez Rogatkę.
W 1280 r. rozpoczął starania o zdobycie korony królewskiej: złożenie hołdu w Wiedniu
królowi niemieckiemu Rudolfowi Habsburgowi. Posiadał wielu sojuszników – jednak
przeszkodził mu konflikt z biskupem Tomaszem II – 1285 r. księcia obłożono klątwą. W 1287
r. zgodził się na kompromis – rok później umiera książę krakowski Leszek Czarny. Henryk IV
Prawy walczy o tron z księciem kujawskim, Władysławem Łokietkiem. Trzy wyprawy (w
tym jedna z dotkliwą porażką) spowodowały (pomoc mieszczaństwa) zajęcie Krakowa przez
Prawego – jednak przypuszczalnie został otruty i nie zdobył korony królewskie, zmarł
bezpotomnie 23 VI 1290 r. – pozostawił dwa testamenty, na rzecz kościoła i drugi czysto
polityczny.

Podział księstwa opolsko-raciborskiego i z hołdowanie książąt.

Po śmierci Władysława I księstwo zostało podzielone miedzy 4 synów: dzielnicę
cieszyńską otrzymał Mieszko I, bytomosko-kozielską Kazimierz, opolską Bolesław I,
raciborską Przemysł. Słabe, i niewielkie terytorialnie zaczęły ulegać wpływom czeskim. W
walce o tron krakowski po śmierci: Leszka Czarnego brał udział król Czech Wacław II –
działania dyplomatyczne: 1289 r. zaproszony do Pragi Kazimierz bytomsko-kozielski uznał
się za jego wasala (w lenno wieczyste), 1291 r. podobnie w Ołomuńcu podobnie uczynili jego
bracia – Mieszko i Bolesław, w 1292 ostatni z braci Przemysł.
Pierwsza ćwierć XIV w. przyniosła dalsze rozdrabnianie – po śmierci Kazimierza
bytomskiego (1312) księstwo podzieliło się na 3 maleńkie działy; podobnie po śmierci
Bolesława I (1313) i Mieszka (ok. 1315),tyle ze na dwie. Niepodzielne pozostało księstwo
raciborskie, które po śmierci Przemysła (1306) odziedziczył jedyny syn Leszek.

Walka o miejsce Kościoła na Śląsku (1201-1290)

Biskup Cyprian (objął funkcję biskupa we Wrocławiu w 1201) – jego zasługą było
zniwelowanie napięć po śmierci Jarosława. Polityka trzech jego następców: Wawrzyńca
(1207-1232), Tomasza I (1232-168), Tomasza II (1270-1292), doprowadziła w efekcie do
utworzenia księstwa biskupiego, dzięki czemu osiągnęli oni pozycję równą staremu
książęcemu rodowi Piastów. Najczęstsze spory były o obsadę biskupstw, pobieranie
dochodów, pozywanie duchownych pod sąd książęcy itp. Ugodę osiągnięto w 1227 r.
zobowiązywała do opłacania dziesięciny wszystkich mieszkańców Śląska, rycerstwo musiało
przekazywać ją swojemu plebanowi.
Spór Tomasza I z Henrykiem II – rozstrzygał o samodzielności Kościoła – immunitetu
ekonomicznego udzieliła wdowa po Henryku Pobożnym – doprowadziło to licznych
konfliktów – dziesięcina stała się obowiązkową daniną religijno-kościelną..
Kanonizacja św. Jadwigi 17. VIII. 1267.

Powstanie księstwa nysko-otmuchowskiego

W 1270 r. założono tu 65 wsi, których właścicielem czuł się biskup. Książe próbował
odzyskać swoje prawa patronackie i własności do wsi, pomimo przyznania racji biskupowi
(legat papieski), gdyż miał poparcie książąt, a nawet części duchownych. 1287 r. – biskup
najpierw uznał prawa księcia do spornych wsi, książę zaś darował je biskupowi. Pierwszy
tytułu książęcego użył biskup Henryk z Wierzbnej.

Powstanie księstwa świdnicko jaworskiego

Księstwo Henryka V Grubego powiększyło się w 1277 r. o okręg strzegomski. W 1278
r. Henryk V objął rządy w Legnicy, a dzielnice jaworską przejął jego brat Bolko I Surowy.
Kolejne zmiany nastąpiły w 1290 r. – zgodnie z testamentem Prawego: księstwo wrocławskie
miał przejąć książę głogowski Henryk III – ale przez zaproszenie mieszczan tron księcia objął
Henryk V Gruby. Za słaby by przeciwstawić się Henrykowi III (Głogowczykowi) zawarł
sojusz z Bolko I – w zamian za pomoc musiał w 1290 r. księciu jaworskiemu oddać

12

południowe tereny księstwa wrocławskiego ze Świdnicą, Dzierżoniowem, Strzelinem,
Ziębicami i Ząbkowicami – tak ukształtowało się księstwo świdnicko-jaworskie.
Problemem były starania Wacława II (król Czech) o spadek po Probusie – jednak uratowało
Bolka I i Henryka V oddanie się pod opiekę papieską.
Po śmierci Henryka V Grubego (22 II 1296) opiekę nad małoletnimi bratankami przejął
Bolko I – problem z Henrykiem III – problem rozwiązano na wiecu książąt śląskich w
Zwanowicach – książę świdnicki odzyskał Chojnów i Bolesławiec. Bolko I surowy zmarł 9XI
1301 r. – w latach 1311-1315 jego synowie podzielili ojcowiznę. W 1312 r. władzę w Jaworze
przejął Henryk, Bernard dzielnicę świdnicką a Bolko ziębicką.

Księstwo głogowskie pod rządami Henryka III (1273/74 - 1309)

Od 1286 r. walczył wiernie u boku Henryka IV Prawego – w ramach uznania Henryk IV
w testamencie mianował go swoim następcą. Bojąc się utraty swojej pozycji na rzecz
Głogowa, mieszczaństwo wrocławskie poparło Henryka V Grubego.
Prawdopodobnie zawarł układ z Przemysłem II wielkopolskim, na mocy, którego mógł się
starać o zajęcie jego dzielnicy. W zamian za to Wielkopolanin mógł liczyć na przychylność
Głogowczyka dla swojej koronacji. W sojuszu z Bolkiem I w 1298 r. zaatakował
Wielkopolskę, zawarł układ z duchowieństwem wielkopolskim, mocą, którego nadał
przywileje tutejszemu Kościołowi. Henryk III wzmocnił swoje władztwo, przejmując
księstwo żagańskie po śmierci brata Konrada II Garbatego w 1304 r. Po śmierci Wacława II
wkroczył do Wielkopolski i zajął Poznań. Henryk III Głogowczyk marł w 1309 r.

Postępujące rozbicie księstwa głogowskiego (1309-1331)

Po śmierci Głogowczyka dziedziczyło 5 synów – Henryk IV Wierny, Konrad, Bolesław,
Jan i Przemko. Po kilku latach wspólnych rządów w 1312 r. podzielili księstwo głogowskie na
dwie części. Część kalisko-gnieźnieńską przejęli Konrad i Bolesław, natomiast Żagań,
Ścinawa i dzielnica poznańska przypadła trzem pozostałym. Głogów stanowił oprawę wdowią
księżnej Matyldy. Ten podział oraz sytuacja zewnętrzna spowodowały duże osłabienie pozycji
w Wielkopolsce – przez co postanowili wezwać na tron książęcy Władysława Łokietka. W
latach 1313-1314 Głogowczycy zostali wyparci z Wielkopolski. W 1318 r. własną ziemię
ścinawską uzyskał Jan, natomiast Przemko w ok. 1321 przejął Głogów. Osłabienie pozycji
księstwa głogowskiego na Śląsku doprowadziło do porozumienia między Henrykiem, Janem i
Przemkiem w 1326 r. na mocy, którego bracia zastrzegli sobie wzajemne następstwo w
księstwach na wypadek śmierci.

Księstwo wrocławskie po śmierci Henryka V Grubego

Do 1311 r. utrzymywała się jedność księstwa wrocławskiego i legnickiego. Bracia
podzielili w tym właśnie roku księstwo: Bolesław III Rozrzutny otrzymał dzielnicę brzeską,
Henryk VI wrocławską, Władysław legnicką. Dzięki wsparciu koalicji antygłogowskiej na
początku lat 20. i po wydaniu najstarszej córki Elżbiety za Konrada I oleśnickiego Henryk VI
otrzymał w dożywocie od zięcia zachodnią część księstwa ze Żmigrodem i Prusicami.
W 1327 r. we Wrocławiu Henryk VI przekazał dobrowolnie królowi czeskiemu (Jan
Luksemburski) swoje księstwo, którym miał władać dożywotnio. Jan zobowiązał się
przestrzegać wszystkich praw mieszkańców księstwa oraz że nigdy nie odłączy księstwa od
Czech. Akt ten król czeski wynagrodził nadaniem Henrykowi w lenno ziemi kłodzkiej.

Polityka Władysława Łokietka wobec książąt śląskich. Zhołdowanie księstw śląskich przez

Jana Luksemburskiego.

Koronacja Władysława Łokietka na króla Polski 20 I 1320 r. znacznie zwiększyła jego
prestiż na Śląsku. Król starał się pozyskać książąt i ich dzielnice – zdecydowanymi
przeciwnikami władcy polskiego byli książęta głogowscy (którym odebrał Wielkopolskę).
Koalicja antygłogowska powstała w celu odebrania im ziemi, która należała do księstwa
wrocławskiego – w skład koalicji weszli – Henryk VI wrocławski, Bolesław III legnicki,
Bernar świdnicki, Bolesław II opolski i król Polski Władysław. Po przeciwnej stornie był
książę namysłowski Konrad. Ostatecznie przeciwnicy zdali się na arbitraż króla polskiego,

13

który w Krakowie w 1323 r. uznał panowanie księcia Konrada w okrojonym księstwie
oleśnickim.
W 1327 r. do ofensywy przeszedł Jan Luksemburski –kiedy jego wojska stały pod Krakowem,
wezwani do Opawy książęta śląscy z linii opolskiej: Bolesław I Pierworodny niemodliński,
Kazimierz I cieszyński, Leszek raciborski i Władysław kozielsko-bytomski 18-19 II 1327 r.
złożyli hołd Luksemburczykowi i przyjęli z jego rak swoje księstwa w lenno. 24 II 1327 r.
hołd złożył mu książę oświęcimski – Jan I Scholastyk, wkrótce we Wrocławiu poddał mu się
Bolesław II opolski, ówczesny książę wrocławski Henryk VI Dobry złożył w 1324 hołd
królowi niemieckiemu (Ludwikowi IV Bawarskiemu).
1328 r. – król Czech skierował swoje wojska na Śląsk i Wielkopolskę, aby wspomóc
Krzyżaków w ich wojnie z Litwą. W drodze powrotnej wymusił złożenie hołdu (1329) na:
Janie ścinawskim, Konradzie I oleśnickim, Bolesławie III Rozrzutnym legnickim. Henryku
IV żagańskim. Przed złożeniem hołdu uchylili się książęta z linii świdnickiej: Bolko II Mały i
Henryk II oraz ich stryj Bolko II ziębicki.

Rycerstwo śląskie

W najwcześniejszym okresie istnienia monarchii piastowskiej wyróżniano dwie
warstwy rycerstwa: pierwszą stanowili możni, dysponujący własnymi dobrami, drugą zaś
rzesze szeregowych wojów. W wyniku rozbicia dzielnicowego udział rycerstwa w
zarządzaniu księstwami stal się dużo większy. Nowe prawo lenne destrukcyjnie działało także
na stare prawo rycerskie – na początku XIV w. ukształtował się nowy model władania ziemią,
w którym jej posiadacz dysponował też pełnią dawnych praw książęcych, a jego obowiązkiem
była służba konna i świadczenia finansowe – mogli podlegać mu także ci posiadacze
ziemscy, którzy nie wywodzili się z rycerstwa. Napływ obcego rycerstwa na Śląsk
powodował nie tylko przekazywanie zachodniej kultury rycerskiej i rycerskich obyczajów, ale
także, przez związki małżeńskie z miejscowym rycerstwem, utożsamianie z nową ojczyzną.
Po wpływem rycerstwa niemieckiego zmieniały się też dwory książęce.

Mieszkańcy miast

W społeczności zamieszkującej miasta, wyróżnić należy 3 społeczności: patrycjat
wywodzący się z warstwy kupieckiej i bogatych rzemieślników; warstwa pospólstwa – z
uboższych rzemieślników; oraz biedota, w skład której wchodzili robotnicy dniówkowi,
służba, czeladnicy i terminatorzy biedniejszych cechów, a także margines społeczny (żebracy,
kobiety sprzedajne przestępcy).Oprócz Niemców (najbogatsi) i Polaków w miastach
mieszkali także Żydzi, ale po kazaniach Jana Kapistrana zostali oni w latach 1453-1454 z nich
wypędzeni.
Od połowy XIII w. rzemieślnicy zaczęli zrzeszać się w cechach. Na czele każdego cechu stali
mistrzowie.

Rozwój klasztorów na Śląsku

Szczególnie ważny jest okres od połowy XIV w. Kanonicy regularni na początku XIII
w. otrzymali dwa nowe klasztory. Opactwo premonstratensów św. Wincentego na Ołbinie
dzięki intensywnej działalności osadniczej zagospodarowało w okolicach Wrocławia, środy
Śląskiej, Oławy i Strzelina ok. 15 tys. hektarów.
Duży rozwój klasztorów cysterskich – 1202 fundacja klasztoru w Trzebnicy (s. Jadwiga).
Męskie klasztory w Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Rudach, Jemielnicy, Krzeszowie.
Wiele klasztorów założyły żebracze zakony dominikanów i braci mniejszych – minorytów.
Trzynaście klasztorów żeńskich należało do siedmiu zakonów: cysterki, 3 klasztory
benedyktynek, jeden do kanoniczek św. Augustyna we Wrocławiu, inne do magdalenek i
dominikanek. Licznie reprezentowane były też zakony rycerskie (joanici).

Rola kulturalna klasztorów śląskich

Klasztory ośrodkami rozwoju i promowania kultury – kopiowanie i pisanie ksiąg
teologicznych, żywoty świętych, modlitwy, kazania, a także nekrologi i kroniki oraz
niezbędne do zabezpieczenia własności inwentarze dóbr, kopiarze, spisywano też dokumenty.
„Księga henrykowska” – realistycznie przedstawia dzieje społeczności okolic klasztoru =

14

pierwsze zdanie zapisane w języku polskim. Psalmy trzebnickie, kazania Preregryna z
Raciborza.

Szpitale

Zadaniem klasztorów było prowadzenie szpitali. Pierwszy był benedyktyński szpital w
Środzie Śląskiej, potem powstawały przy klasztorach cysterskich i kanoników regularnych.
Oprócz szpitali na Śląsku były jeszcze leprozoria dla trędowatych, których do 1500 r. było ok.
155 w 87 miejscowościach.

6. Dzieje Śląska w latach 1335-1526

Zrzeczenie się Śląska przez Kazimierza Wielkiego i próby jego odzyskania

1335 – układ w Trenczynie pomiędzy Janem Luksemburskim a Kazimierzem Wielkim,
na mocy którego władca Czech za sumę 20 000 kóp groszy praskich zrzekł się pretensji do
korony polskiej, a Kazimierz uznał prawa króla Jana do zhołdowanych księstw śląskich, a
także księstw wrocławskiego i głogowskiego. 24 XI zmarł ostatni Piast wrocławski (Henryk
VI Dobry) i jego księstwo przejął Luksemburczyk – Bolko II ziębicki po długich walkach, z
powodu ciężkiej sytuacji finansowej, został w 1336 r. zmuszony w końcu do złożenia hołdu
królowi Czech.
1342 r. – umiera książę żagański Henryk IV Wierny, jego dziedzic Henryk V Żelazny
odmówił złożenia hołdu J. Luksemburskiemu, podjął też próbę zajęcia Głogowa – K. Wielki
w porozumieniu z Czechami zaatakował książęce posiadłości.
1345 r. – wojska czeskie zaatakowały posiadłości siostrzeńca K. Wielkiego –księcia
świdnickiego Bolka II. Powstanie antyluksemburskiej koalicji – cofające się oddziały K.
Wielkiego pobiły armię czeską.
7 IV 1348 r. – kancelaria króla Karola IV Luksemburga wystawiła akt inkorporacji Śląska do
Czech. W 1356 r. Kazimierz odnowił układ z Karolem, zrzekając się przy tej okazji praw do
księstwa świdnicko-jaworskiego
20 IV 1364 roku Kazimierz Wielki wystosował do papieża Urbana V suplikę o unieważnienie
zawartych bez potwierdzeń Stolicy Apostolskiej niekorzystnych dla niego i Kościoła
rzymskiego układów.
W 1372 r. nowy król Polski, Ludwik I andegaweński zrzekł się dzielnicy śląskiej (oleśnickie
księstwo) na rzecz Luksemburgów.

Biskup Nankier

Rządy biskupa Nankiera przypadły na trudny dla dzielnicy czas, od 1327 r. kolejni
książęta śląscy składali hołd lenny królowi Czech, a K. Wielki zrezygnował ze swych praw do
Śląska. Zastał też spór o świętopierze. W 1334 r. wyjednał opłatę za świętopierze według
nowej reguły. Kolejnym problemem była działalność od 1330 r. nowego inkwizytora Jana
Schwenckfelda. W 1339 r. wybuchł konflikt z królem Czech o znajdujące się na pograniczu
polsko-czeskim biskupi zamek i miasto Milicz, zajęty podstępnie przez wojska czeskie –
biskup Nakier nałożył na Jana ekskomunikę – spór zakończył się po śmierci Nankiera.

Czasy husyckie

Na czele powstania ruchu husyckie stanął profesor Uniwersytetu w Pradze Jan Hus – po
spaleniu go na stosie (1415) w Konstancji doszło do protestów mieszczan i rycerstwa
czeskiego – poza dążeniami religijno-społecznymi miał też silne oblicze narodowe,
skierowane przeciw zależności Czech od Niemiec.
Na Śląsku pierwsze wystąpienia przeciw dotychczasowemu porządkowi wydarzyły się w
1418 r. we Wrocławiu – rzemieślnicy i biedota miejska zwróciły się przeciw władzom miasta.
Ruch ten zyskał tu poparcie przede wszystkim wśród niższych warstw społecznych. W 1420 r.
w wojnie z husytami po stronie cesarza Zygmunta Luksemburskiego (ukarał sprawców buntu
wrocławskiego z 1418 r.) brali udział książęta śląscy. Szczególnie poważna wyprawa
nastąpiła w 1428 r., kiedy na Śląsk wkroczyła silna armia husycka, której poddali się
niektórzy książęta górnośląscy i miasta. Krwawe walki toczyły się także w latach 1430-1433.

15

Sytuacja zmieniła się w latach 1433-34, kiedy to taboryci czescy zostali rozbici pod
Lipanami, utracili poparcie w Polsce. Spośród zwolenników husytyzmu przez długi czas
walczył jedynie Bolko V opolski.

Śląsk w okresie walk o koronę czeską (1437-1490)

1437 r. – bezpotomna śmierć Zygmunta Luksemburskiego – okazja podjęcia sprawy
śląskiej na dworze polskim. Królem obwołano Władysława pogrobowca (koronacja w 1453
r.) faktyczne rządy sprawował Jerzy z Podiebradów. Kiedy w 1454 r. stany śląskie zostały
wezwane do złożenia hołdu nowemu władcy w Pradze, najdłużej opierały się temu Wrocław,
Świdnica, Namysłów i biskup wrocławski Piotr Nowak. Po śmierci Pogrobowca
pretendentami do władcy Czech i Węgier byli Kazimierz Jagiellończyk, ale stany czeskie
wybrały Jerzego z Spodiebradów (sympatyk husytyzmu, obiecał ponowne związanie Czech
ze Stolicą Apostolską). Przeciwko temu wyborowi byli książęta żagańscy, a także
wrocławianie oraz biskup Jodok z Rożemberku. Powołano na zjeździe w Legnicy
antypodiebradzki związek śląski – jego członkowie zobowiązali się do nieuznawania władzy
Jerzego – następny zjazd był już bardzie pojednawczy. 24 VIII 1459 r. niemal wszyscy
książęta złożyli mu hołd w Świdnicy. Jerzy zaatakował Wrocław (dowódca wojsk
wrocławskich książę Baltazar) – w 1460 r. zawarto ugodę, Wrocław miał 3 lata na złożenie
mu hołdu. 28 III 1463 r. papież wezwał wrocławian do odmowy posłuszeństwa Jerzemu, ale
biskup Jodok (zmienił stanowisko) wystarał się o jeszcze jedną szansę dla Podiebrada. 1465 r.
kolejny związek antypodiebradzki (gdyż Jerzy został ekskomunikowany, przez swoje nie
przybycie do papieża): Wrocław, Baltazar żagański i Mikołaj opolski. Króla poparli Jan II
żagański oraz książęta oleśniccy.
W związku z wahaniami Jagiellończyka zdecydowano się na króla węgierskiego Macieja
Krowina – 8 V 1468 r. w Ołomuńcu stany czeskie okrzyknęły go królem Czech – nowego
władcę poprał Wrocław a rajcy miejscy złożyli mu hołd, to samo zrobiła też część książąt
śląskich, w tym Baltazar żagański. Jerzy (umiera 22 III 1471) zdecydował się na przekazanie
sukcesji Jagiellonom.
Zebrany w Kutnej Horze (po śmierci Jerzego) sejm czeski ogłosił królem Władysława
Jegiellończyka – wbrew opozycji popierającej Korwina. Ziemie śląskie przejął Maciej
Korwin. Wyprawa Jagiellonów przeciw Korwinowi w 1474 r. zakończyła się porażką zadaną
im przez wojska węgierskie. W 1477 r. czeskie wojska Władysława Jagiellończyka pokonały
na Śląsku Węgrów, dzięki czemu wzrosło jego znaczenie w tej dzielnicy.
Ostateczny pokój zawarto w Ołomuńcu – 7 XII 1478 r. ustalając faktyczny podział kraju –
Czechy pozostały w rękach Władysława, Łużyce, Morawy i Śląsk w rękach Korwina – obaj
mieli prawo używania tytułu króla czeskiego.

Powstanie sejmu śląskiego

W sprawowaniu rządów książęta śląscy opierali się na zwoływanych specjalnych
naradach lub walnych zjazdach. W źródłach widoczne jest także funkcjonowanie w XIV w.
zgromadzeń stanowych księstw śląskich. Ich powstanie nie byłoby możliwe bez aktywności
samych stanów, w szczególności tworzących się od 1339 r. konfederacji miast. W końcu XIV
w. zaczęły tworzyć się związki książąt, na ich czele stał „starszy związkowy.” Szczególne
nasilenie zgromadzeń i konfederacji przypadło na lata panowania Macieja Korwina.

Śląsk po władzą Jagiellonów (1490-1526)

Po śmierci Macieja Korwina otworzyła się Jagiellonom droga do złączenia tronów
Czech i Węgier. Na drodze Władysławowi stanął Jan Olbracht, pragnący zbrojnie zająć
Węgry. Król Czech nie pozwolił mu na to – musiał tytuł najwyższego księcia Śląska (20 III
1491 r. otrzymał księstwo głogowskie).
Syn Macieja, Jan utrzymał tylko Opawę, swoje księstwa odzyskali prawie wszyscy
przeciwnicy Macieja.
Władysław umocnił swoje panowanie na Śląsku, ale w zarządzaniu dzielnicą ulegał stanom
śląskim. 28 XI 1498 r. wydał wielki przywilej stanowy, który utrwalał podstawy prawne
zgromadzenia książąt i stanów śląskich. Ustanawiał stały urząd starosty generalnego, trybunał

16

śląski. Na początku XVI w. w sejmie śląskim ustaliły się trzy stany: książęta dziedziczni i
tzw. państwa stanowe, reprezentacja dawnych księstw dziedzicznych, obecnie będących w
bezpośrednim władaniu króla, oraz miasta królewskie, ze szczególną pozycją Wrocławia.

Gotyk na Śląsku

Kolonizacja Śląska wniosła istotne zmiany także w zakresie architektury. Wywodzący
się z Francji gotyk pojawił się tutaj po ok. 100 latach. Pierwszą budowla wybudowaną w tym
stylu był kościół Klasztorny w Trzebnicy. a następnie kościół św. Idziego we Wrocławiu.
Jedną z największych budowli rozpoczętą po najeździe tatarskim była katedra wrocławska.
Do ważniejszych założeń gotyckich należą: kościoły Św. Krzyża, NMP Na Piasku, św.
Doroty, św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i Bożego Ciała we Wrocławiu. Spośród budowli
świeckich na uwagę zasługuje wrocławski ratusz. Architekturę upiększały liczne rzeźby i
detale architektoniczne – portale kościołów w Trzebnicy, Strzegomiu, Lwówku, tympanony z
kościoła Św. Krzyża we Wrocławiu i Strzegomia. Sztuka nagrobkowa – Piastowie śląscy.
Kościoły ozdabiane były wspaniałymi drewnianymi ołtarzami i figurami świętych.
Najstarszym śląskim cyklem są malowidła w wieży rycerskiej w Siedlęcinie.

DZIEJE ŚLĄSKA OD 1526 DO 1806 ROKU

7. Śląsk we władaniu Habsburgów

1526 r. – Ferdynand Habsburg został zatwierdzony przez stany czeskie jako przyszły
władca – stany czeskie dokonały elekcji Ferdynanda 23 X 1526 r. Obradujące w grudniu 1526
r. w Głubczycach stany śląskie uznały wprawdzie Ferdynanda za króla i najwyższego księcia
śląskiego, jednak podkreśliły, iż czynią te ze swej wolnej woli oraz pod warunkiem
zatwierdzenia przez niego śląskich przywilejów krajowych i nieuznawania roszczeń stanów
czeskich do zajmowania stanowiska nadrzędnego wobec stanów śląskich. Koronacja
Ferdynanda odbyła się 24 II 1527 r.

Śląsk w strukturze państwowej nowożytnego Królestwa Czeskiego

Problem połączenia krajów Królestwa Czeskiego (Czechy, Morawy, Śląsk, Łużyce
Górne i Dolne) spowodowany był silnym partykularyzmem tych krajów – odmienne prawa i
przywileje, inna sytuacja gospodarcza, odrębne podziały terytorialne, własne organy urzędy
władzy stanowej.
W ciągu XVI w. nastąpiły nowe procesy ustrojowe – o wpływy na kierunek tych zmian
konkurowały siła polityczna i stanowa. Dynastia habsburska reprezentowała u progu czasów
nowożytnych tendencje centralizmu monarchicznego. W początkowym okresie rządów
Ferdynanda I wyrazem tych usiłowań była podjęta przez niego tzw. polityka unifikacji
(pierwszy poziom: chciał doprowadzić do zespolenia wew. krajów K. Czeskiego,
jednocześnie chciał zreorganizować sejm generalny, co miało mu zapewnić większy wpływ
na życie polityczne poszczególnych krajów; drugi poziom: miał doprowadzić ściślejszego
scalenia wszystkich ziem pod panowaniem Habsburgów austriackich ).
W 1527 r. ogłosił porządek dworsko-państwowy, przewidujący utworzenie rady dworskiej,
tajnej rady, kancelarii dworskiej i kamery dworskiej – rozbudowa aparatu urzędniczego.
W ciągu XVI w. stany organizowały się politycznie i przejmowały nowe obszary władzy,
jednak tylko w obrębie poszczególnych krajów.

- Ustrój polityczny i administracyjny Śląska w początkach ery nowożytnej –

Podziały terytorialne i administracyjne

W momencie przejmowania władzy przez Habsburgów Śląsk jako polityczny organizm
tworzyło 16 księstw, 4 wolne państwa stanowe oraz 144 miasta. Księstwa dzieliły się na lenne
(własny książęcy dynasta, który składał hołd lenny królowi czeskiemu) lub dziedziczne (w
wyniku wymarcia własnych linii książęcych zgodnie z umową lenną przeszły pod
bezpośrednie władanie króla czeskiego). Wolne państwa stanowe były organizmami

17

wyodrębnionymi ze struktury ustrojowo-prawnej księstw i ich właściciele także świadczyli
osobiście przysięgę lenną. Miasta dzieliły się na leżące w obszarze księstw dziedzicznych, i te
miały status miast królewskich, oraz miast lennych. Tylko miasta królewskie w liczbie 23
składały hołd królowi.
Gdy Ferdynand obejmował władzę, księstwami dziedzicznymi były księstwa głogowskie,
świdnicko-jaworskie i wrocławskie. w ciągu XVI w. staną się 4 dalsze – opawskie, podwójne
księstwo opolsko-raciborskie, następnie ziębickie, wreszcie dziedziczne stało się księstwo
żagańskie (odzyskane z zastawu od książąt saskich w 1554 r.).
Posiadacze wolnych państw stanowych nabywali posiadłości od króla lub książąt śląskich
wraz ze wszystkimi prawami śląskiego księcia, ale bez książęcego tytułu. Osobiście składali
też hołd lenny królowi. W 1526 r. istniały 4 wolne państwa stanowe – sycowskie,
pszczyńskie, żmigrodzkie i milickie. W 1697 r. Leopold I podniósł dwa inne terytoria do rangi
wolnych państw stanowych: siedlisko-bytomskie i bytomskie.

Śląski ustrój polityczny. Dualizm stanowo – królewski

Charakterystyczny dla epoki od Ferdynanda I po jego trzech następców, Maksymiliana
II, Rudolfa II i Macieja był dualizm władzy państwowej – królewskiej i stanowej.
Wystąpienie dualizmu uwarunkowane było wcześniejszym średniowiecznym rozwojem
stosunków między władza monarchiczną i stanową na Śląsku (hołd lenny, przywilej krajowy
– zapewniał książętom i stanom śląskim wolność podatkową, a przy ich nakładaniu
obowiązek uzyskiwania przez monarchę ich zgody - wydany przez Władysława II
Jagiellończyka; składającym hołd gwarantowano m.in. szeroką niezawisłość w wewnętrznym
zarządzaniu księstwem).
W księstwach dziedzicznych monarcha stawał się wprawdzie bezpośrednią najwyższą władzą
świecką, w praktyce politycznej XVI w. okazywało się jednak, że uprawnienia króla jako
władcy danego księstwa były mniejsze niż śląskich dynastów wobec ich terytoriów.

- Zmiany w funkcjach i zakresie władzy stanowych organów i urzędów ogólnośląskich –

Urząd starosty generalnego

Funkcja starosty generalnego istnieje od 1498 r. Wybór przysługiwał królowi, ale
kandydata wskazywało zgromadzenie stanowe, urząd ten mógł być pełniony wyłącznie przez
jednego z rodzimych książąt śląskich. Starosta reprezentował interesy książąt i stanów
śląskich, jednocześnie składał też odrębną przysięgę królowi – co tworzyło ten urząd o
charakterze stanowo-królewskim.
Pod wpływem Ferdynanda I w 1527 r. na s. generalnego wybrano jego zwolennika Karola I
oleśnickiego; a od 1536 – 1609 r. urząd starosty generalnego mocą decyzji królewskich będą
sprawować kolejni biskupi wrocławscy.

Najwyższy Trybunał Książęcy

Istniej od 1498 r. Jego funkcje i zakres działania potwierdził dodatkowo Ferdynand I
(pokój krajowy 1528 r.). Buło to forum przeznaczone do rozstrzygania procesów, które
prowadzili między sobą książęta, wolni panowie oraz król występujący jako książę danego
księstwa dziedzicznego. Przywilej ten zapewniał pełną autonomię sądowniczą Śląska. Celem
króla było złamanie tej zasady – dokonał tego stopniowo po 1548 r. przez wprowadzenie
Praskiej Izby Apelacyjnej.

Ogólnośląskie zgromadzenie stanowe

Skład i struktura sejmu śląskiego ustaliły się w czasach panowania Macieja Korwina i
Jagiellonów. W okresie po 1526 r. prawo do udziału w nim wynikało nadal ze złożonego
hołdu i uzyskania inwestytury.
W pierwszej połowie XVI w. w obrębie już ustalonych struktur sejmowych wyraźnie
zaznaczyła się hierarchizacja śląskich elit politycznych. Pierwsza kuria sejmowa- książęta
śląscy i właściciele wolnych państw stanowych (osobisty udział);druga – kuria rycerstwa z

18

dziedzicznych księstw Korony (reprezentanci rycerstwa – brak stałej reprezentacji); trzecia –
miejska (coraz słabsza ranga).

Wpływy polityki Ferdynanda na nowe aspekty życia polityczno – publicznego na Śląsku

Początkiem ewolucji (życia społecznego i politycznego) było zwrócenie się króla
Ferdynanda I w 1527 r. do książąt i stanów śląskich o zgodę na podatek w wysokości 100 tys.
węgierskich guldenów na okres 3 lat – sejm postanowił, ze podatnicy mają przeprowadzić
samoszacowanie swych majątków – na tej podstawie rozdzielono obciążenia majątkowe.
Zapoczątkowany w 1527 r. system podatkowy stał się nie tylko sposobem zaspokajania
finansowych żądań królewskich, ale ukazał także książętom i stanom śląskim możliwości
organizowania stałych funduszy publicznych celem finansowania wewnętrznych, śląskich
potrzeb krajowych.
Rozwój Śląska na drodze ku jednorodnemu organizmowi politycznemu i społecznemu
znaczyły także inicjatywy stanów podejmowane w zakresie uporządkowania prawa i
wzmocnienia bezpieczeństwa wewnętrznego. Do progu wojny 30-letniej ogólnośląskie
zgromadzenie stanowe rozwijało następnie intensywnie bieżącą działalność legislacyjną,
wyrażającą się uchwaleniem tzw. porządków policyjnych.
Próba zahamowania rozrostu władzy i funkcji stanów był zakaz samorzutnego zbierania się
książąt i stanów na obrady sejmowe, wydany przez króla w 1536 r. Sposobem na obejście
zakazu samorzutnego zbierania się sejmu stało się wykorzystanie już istniejących lub
tworzenie nowych form zgromadzeń stanowych o charakterze ogólnośląskim, których jednak
nie nazywano sejmami.

Nowe tendencje polityki Ferdynanda po 1546 r. Koniec polityki unifikacji

Król zamierzał wprowadzić rozbudowę centralnych instytucji i urzędów z siedzibą w
Wiedniu czy Pradze i przystąpił do powoływania królewskich instytucji i urzędników, którzy
mieli reprezentować jego wadze i interesy bezpośrednio na terenie danego kraju koronnego.
Wkraczając w ten nowy etap swoje polityki, stanął jednak w obliczu powstałej oraz
rozrastającej się nadal administracji i organów zarządzania stanowego (m.in. generalny urząd
podatkowy – organ stanowej skarbowości śląskiej).
Reakcją króla było utworzenie urzędu do spraw zarządzania dochodami królewskimi. Dla
Śląska mianował on w 1554 r. królewskiego urzędnika, zwanego vicedominus lub viztum –
został nim Fryderyk von Redern -> w latach 1557-1558 zorganizował Królewską Kamerę
Śląska. Decyzja o jej utworzeniu została na Śląsku wrogo przyjęta.
Po utworzeniu generalnego urzędu podatkowego i kamery królewskiej na Śląsku
funkcjonować zaczęły dwie administracje skarbowe – stanowa i królewska. W 1558 r.
królewska kamera śląska został podporządkowana bezpośrednio kamerze dworskiej w
Wiedniu.
Książęta i stany śląskie odgrywały w XVI niezaprzeczalnie pierwszoplanową rolę w
wewnętrznym zarządzaniu krajem. Po 1570 r. odebrały królowi w ogóle możność wglądu w
finanse krajowe.
WPŁYW NA SZTUKĘ SIŁY POLITYCZNEJ KSIĄŻĄT I STANÓW ŚLĄSKICH – w
Legnicy, Chojnowie, Brzegu książęta legnicko-brzescy oraz w Oleśnicy Podiebradowicze,
przebudowując swe siedziby na renesansowe rezydencje, wznieśli wspaniałe bramy
wjazdowe z bogatymi programami rzeźbiarskimi, sławiącymi zarówno fundatorów, jak i
królewskie źródła pochodzenia ich dynastii.
Wzrost świadomości przynależności do śląskiej wspólnoty kulturowej przejawił się w
powstaniu dzieł literackich opisujących historię i teraźniejszość Śląska.

- Reformacja na Śląsku. Sytuacja wyznaniowa w latach 1526-1609 –

Rozwój śląskiego ruchu reformacyjnego

Reformacja luterańska przenikała na Śląsk wieloma drogami. Dla Wrocławia
niewątpliwie ważną rolę odegrał Hans Metzler, który przebywał w Li0sku w 1518 r. podczas
słynnej dysputy Lutra z Eckiem. Metzler stanął o stornie Lutra. Ważną funkcję w

19

rozprzestrzenianiu się informacji o poglądach Lutra spełniały uniwersytety. Szybki wzrost
popularności Wittenbergi jako ośrodka studiów młodzieży śląskiej sprzyjał wzmacnianiu
także bezpośredniego wpływu Lutra i reformatorów z jego kręgu, zwłaszcza Filipa
Melanchtona, na środowisko śląskiej reformacji.
Idee luterańskie dobrze wyrażały kierunek przemian religijno-społecznych na Śląsku,
przynosiły ze sobą teoretyczne uzasadnienie nowych form funkcjonowania kościoła i
społeczności chrześcijańskiej i stopniowo stały się dominującą teologią nowych kościołów na
Śląsku. Każdy z władców zachowywał prawdo decydowania w sprawach dotyczących
Kościoła na swym terytorium. Bezpośrednia podległość księstw dziedzicznych oraz biskupich
władzy katolickiej wykluczała natomiast wprowadzenie reformacji na całym ich terytorium.
Organizowanie podstawowych ram życia nowych kościołów na Śląsku rozpoczynało się od
starań o powołanie duchownego, głoszącego Słowo Boże oraz dokonującego rozdawnictwa
Wieczerzy Pańskiej pod dwiema postaciami, chleba i wina.
Intensywne w kierunku osiągnięcia stabilizacji prawnej protestanci na Śląsku podjęli jednak
dopiero po 1555 r., gdy próbowali uzyskać w państwie na podstawie pokoju religijnego z
Augsburga. Cechą znamionującą reformację śląską było także powolne rozwiązywanie
związków z Kościołem katolickim i biskupem. Charakterystyczna dla reformacji śląskiej była
także powolność i ostrożność we wprowadzaniu zmian w liturgii i kulcie.
We wczesnych latach 20. XVI w. wysiłki reformacyjne odjęto przede wszystkim w dwóch
ośrodkach, w księstwie legnicko-brzesko-wołowskim i we Wrocławiu. Reprezentują one
zarazem dwa podstawowe typy wprowadzania reformacji na Śląsku: przez władzę książęcą w
księstwach lennych i przez władze lokalne, w tym przypadku miejskie, w księstwach
dziedzicznych.
Opowiedzenie się Fryderyka II po stronie idei luterańskich miało w dziejach Śląska
największą wagę. We wczesnych latach 20. XVI w Legnicy skupiło się wielu wybitnych
reformatorów i duchownych, m.in. Caspar von Schwenckfeld, który miał prawdopodobnie
największy wpływ na postawienie się księcia po stronie reformacji. Skłoniło go to do podjęcia
inicjatywy zorganizowania uniwersytetu. Pierwsza protestancka uczelnia rozpoczęła
działalność jesienią 1526 r. (działalność zawieszono w 1529 r.).
Bardzo duże znaczenie dla rozwoju reformacji na Śląsku miało także opowiedzenie się po jej
stronie Wrocławia. Wzrost politycznej rangi tego miasta po 1526 r., wypływający z potrzeb
finansowych nowej dynastii i państwa, miał także konsekwencje we wzroście autonomii
miasta w sprawach religijnych.

Stosunek Ferdynanda I do procesów reformacyjnych na Śląsku

Ferdynand I próbował wpłynąć na ograniczenie ruchu reformacyjnego przez wydanie
mandatów przeciwko szerzeniu nowinek religijnych. Silny komponent polityczny reformacji
znalazł wyraz w planach oddania władzy na dużych obszarach Śląska protestanckim
elektorom brandenburskim, Hohenzollernom.
Największe obawy króla wzbudzała możliwość znalezienia się tych terenów we władaniu
księcia-elektora Rzeszy. Sprawy śląskie mogłyby starać stać się przedmiotem oficjalnej
interwencji protestanckich książąt i stanów Cesarstwa Niemieckiego, a także przedmiotem
obrad sejmu Rzeszy. Ferdynand zlikwidował niebezpieczeństwo, wyzyskując antagonizmy
między Śląskiem a Czechami – spowodował on do tego, iż stany czeskie zakwestionowały
układ między księciem legnickim a elektorem (Hohenzollern) i doprowadziły do
zorganizowania procesu sadowego – Fryderyk II legnicki musiał wyrzec się zawartych
układów, upokorzony wycofał się z aktywnego życia politycznego, a tym samym obóz
protestancki na Śląsku pozbawiony został zdecydowanego zwolennika i przywódcy.
Ferdynand I na początku 1548 r. wydał zakaz odwoływania się miast śląskich w sprawach
sądowych do Magdeburga.
W latach 50. widząc nie powodzenie swych antyreformacyjnych działań, poszedł na
ustępstwa – w 1556 r. uzyskał od papieża pozwolenie na przyjmowanie komunii pod dwiema
postaciami dla mieszkańców kraju śląskiego.

20

W 1557 roku wyraził zgodę na wprowadzenie reguł pokoju augsburskiego z 1555r. –
znaczenie tego aktu polegało na formalnym uznaniu istnienia wyznania augsburskiego w
państwie i zaprzestaniu postrzegania jego zwolenników jako heretyków przez władzę
królewską.

Okres rządów Maksymiliana II i Rudolfa II do Listu majestatycznego z 1609 r.

Maksymilian II (1546-1576) przy wstąpieniu na tron, potwierdził wszystkie przywileje
stanowe i krajowe, wyraził chęć utrzymania zasad augsburskiego pokoju religijnego na
Śląsku. Potwierdził ten stan także następny król czeski i cesarz niemiecki Rudolf II (1574-
1611).
Protestantyzm śląski w XVI w. rozwijał się bez ograniczeń. Natomiast protestantyzm śląski
przeżywał ciężką próbę związaną z rozłamem w luteranizmie oraz z rozpowszechnianiem się
tu kalwińskiej doktrynie (zwłaszcza dotyczącej nauki o Chrystusie). W latach 1570-1590
wielu duchownych utraciło urzędy kościelne i zostało zmuszonych do emigracji.
Kalwinizm znalazł jednak bezpośrednią drogę na Śląsk. Najczęściej wyznanie to przyjmowali
uczeni, w tym okresie bardziej popularne wśród Ślązaków stały się uniwersytety Heidelbergu,
Marburgu i Lejdzie, znajdujące się pod silnym wpływem kalwinizmu. Kalwinizm stawał się
także przekonaniem aktywnych teologów i kaznodziejów. Krytyka luteranizmu
wrocławskiego przez kalwinów pokazała cały ciężar kryzysu, w jakim znalazł się ten Kościół
w 2 poł. XVI w.
Kryzys związany ze sporami teologicznymi i szerzeniem kalwinizmu, powodując zaburzenia
w działalności Kościołów ewangelickich i zamieszanie wśród wiernych, wydawał się
protestantom śląskim tym bardziej niebezpieczny, że przypadał na okres zarówno zmiany
polityki religijnej ówczesnego władcy Rudolfa II, który próbował kontrreformację
przeprowadzić środkami politycznymi, jak i na czasy konsolidacji Kościoła katolickiego
przygotowującego się do odnowy na podstawie soboru trydenckiego.
Kalwinizm miał także inny, niezwykle ważny, wymiar polityczny – stawał się ważnym
aspektem rosnącej rywalizacji między królem.
Rudolf II zaczął wyraźnie zmierzać do odbudowy katolicyzmu – przejawem tego były próby
ograniczenia wolności kultu protestantów w dobrach katolickich i na terenie księstw
bezpośrednio zależnych od króla – liczne akcje (często przy użycia wojska) związane z
rekatolizacją, i usuwaniem duchownych protestanckich z posiadłości, a w zamian
wprowadzać duchownych katolickich.
Władza królewska rozpoczęła starania o wewnętrzną reformę Kościoła. Kapitule polecono
wybranie na biskupa Andreasa von Jerin. Jego wybór zirytował zarówno książąt i stany
śląskie, jak i kapitułę wrocławską – nie pochodził ze Śląska. Kanoników drażnił też styl
rządów Jerina, który w okresie swego panowania wprowadził do kapituły jeszcze 5 osób
pochodzących ze Szwabii. Z tego powodu po jego śmierci (1596 r.) wynikł konflikt między
kapitułą a królem na tle wyboru następcy. Za pomocą synodów diecezjalnych i wizytacji oraz
obowiązku kształcenia przyszłych księży w seminarium duchownym biskupi starali się
wpłynąć na podwyższenie ogólnego poziomu duchowieństwa katolickiego. Stopniowo
wprowadzano także środki restrykcyjne wobec protestantów.

Epoka zmagań religijnych (1609 – 1648)

♦

1604 – Rudolf II Habsburg oficjalnie stwierdza brak podstawy prawnej działania pokoju

augsburskiego na terenie Śląska

♦

protestantyzm podporą autonomii Śląska, co zaczęło denerwować Rudolfa II

♦

Ślązacy oburzyli się, kiedy arcyksiążę Karol został mianowany biskupem wrocławskim i

starostą generalnym

♦

1608 – bunt arcyksięcia Macieja, obiecywał wolności religijne

♦

czesko-śląskie przymierze militarne, zmuszają Rudolfa II do ustępstw

21

♦

Listy majestatyczne – gwarancje władcy dla protestantów, 1609, osobny dla Czech i dla

Śląska, stanowił zasadniczą ustawę wyznaniową dla Śląska

♦

1611 – abdykacja Rudolfa II na korzyść Macieja, potwierdził Listy majestatyczne

♦

Maciej obsadzał główne urzędy katolikami

♦

Łamanie praw protestantów na terenach, gdzie rządzili katolicy – powrót do pokoju

augsburskiego, który przecież już stracił moc prawną

♦

Przejście na kalwinizm książąt legnicko-brzeskich (Jan Chrystian i Jerzy Rudolf)

♦

1618 – defenestracja praska, początek powstania w Czechach

♦

początkowo Ślązacy się nie wtrącają, ale po paru miesiącach wysłali wojsko

♦

luty 1621 – akord drezdeński (Ferdynand II), Śląsk musi wyrzec się wszelkich związków z

Czechami

♦

1621 – 1632 – coraz intensywniejsza polityka tzw. cesarskiego katolicyzmu

♦

niezawodna metoda na nawracanie: lokowanie żołnierzy na kwaterach w domach

protestanckich mieszczan

♦

ograniczanie władzy samorządów

♦

1629 – jednoosobowy urząd starosty zamieniono na kolegialny Urząd Zwierzchni

♦

1632 – na Śląsk wkraczają wojska szwedzkie, brandenburskie i saskie (ewangelicy)

♦

początkowo Wrocław i legnicki Jerzy Rudolf ogłaszają neutralność, ale już w 1633

zawierają układ z ewangelikami

♦

1635 – Reces dodatkowy pokoju praskiego: przywrócenie praw politycznych i wolności

religijnych Wrocławiowi, książętom Brzegu, Oleśnicy i Legnicy, jeśli zwrócą się z prośbą o
łaskę i wyrzekną związków antycesarskich

♦

Śląsk więcej nie aktywizuje się w wojnie, ale na jego terenach ciągle walczą i niszczą

♦

1648 – pokój westfalski: pełna wolność religijna dla księstwa brzeskiego, legnickiego,

oleśnickiego, ziębickiego i Wrocławia

♦

Kościoły Pokoju w Głogowie, Jaworze i Świdnicy: protestanckie, z nietrwałych materiałów,

bez wież i dzwonów

♦

Z wojny Śląsk wyszedł strasznie zniszczony

♦

Zginęło 35% ludności Śląska przez wojnę, epidemię dżumy, susze, powodzie

Po Wojnie Trzydziestoletniej, barok.

♦

wymieranie protestanckich książąt piastowskich ułatwiało politykę cesarskiego katolicyzmu

(ostatni, legnicko-brzeski Jerzy Wilhelm, zmarł w 1675)

♦

usuwanie ze stanowisk protestantów, przejmowanie kościołów

♦

Martin Opitz – największy poeta śląski i twórca niemieckiej poetyki barokowej

♦

Andreas Gryphius – najwybitniejszy twórca barokowy, związany z Głogowem i

Wrocławiem

♦

1677/8 – powstaje Mauzoleum Piastów w kościele p.w. Św. Jana w Legnicy

♦

od 1609 biskupi wrocławscy byli jednocześnie starostami generalnymi

22

♦

kaplica św. Elżbiety i kaplica Najświętszego Sakramentu (zwana Elektorską) we

wrocławskiej katedrze najdoskonalszymi dziełami sztuki barokowej na Śląsku

♦

Jezuici

♦

W czasie wojny udało im się założyć tylko gimnazjum w Nysie („Carolinum”), ale potem

rozpoczęli szerszą działalność

♦

Wspaniałe kompleksy architektury barokowej, najokazalsza budowla kościelna oczywiście

w............... Legnicy :]

♦

1646 – szkoła jezuicka we Wrocławiu uzyskuje rangę kolegium, które potem stało się

uniwersytetem (1702)

♦

we Wrocławiu zaczyna dominować barokowa architektura katolicka

♦

Franciszkanie i cystersi

♦

Klasztory w Lubiążu, Krzeszowie, Henrykowie i Kamieńcu przebudowano na styl

barokowy

♦

po konwencji z Altranstädt (1707, Józef I zmuszony przez szwedzkiego Karola XII) oddano

protestantom 121 kościołów z ok. 1200 im zabranych i zgoda na wybudowanie sześciu
nowych – Kościoły Łaski

♦

Akademia Rycerska w Legnicy, mieszany katolicko-protestancki charakter

Gospodarka śląska w czasach Habsburgów

♦

Rozwój szlacheckiej gospodarki folwarcznej

♦

Zakaz samowolnego opuszczania gospodarstw przez chłopów

♦

Zanik gospodarki chłopskiej

♦

Tkactwo płótna (główny produkt eksportu śląskiego)

♦

Hodowla owiec i produkcja wełny

♦

W handlu najważniejszą rolę odgrywał Wrocław

♦

Targi bydlęce w Brzegu

Śląsk pod panowaniem pruskim

Wojna o Śląsk

♦

Zamieszanie po śmierci Karola VI (sankcja pragmatyczna, Maria Teresa)

♦

Fryderyk Wielki powoływał się na układ o dziedziczeniu z 1537 (Fryderyk II legnicki)

♦

16 XII 1740 – Fryderyk II bez wypowiedzenia wojny przekracza granice Śląska w okręgach

zielonogórskim i kożuchowskim

♦

do końca stycznia zajął cały Śląsk oprócz twierdz Brzegu, Nysy i Głogowa

♦

Wrocław podpisał układ o neutralności (kapitulacja, ale bez kontrybucji i hołdu), ale potem

zajął go podstępem (miał być niby tylko przemarsz wojsk)

♦

Fryderyk Wielki wykorzystał zaskoczenie i dezinformację społeczeństwa śląskiego

♦

Górny Śląsk negatywnie nastawiony do Prusaków

♦

10 IV 1741 – bitwa pod Małujowicami, wygrana Prus, powstaje koalicja przeciwko Marii

Teresie (Prusy, Francja, Hiszpania, Bawaria, Saksonia)

♦

układ: za Dolny Śląsk Fryderyk II obiecuje neutralność (układ w Przydrożu Małym)

23

♦

kiedy Habsburgowie byli już prawie pokonani Fryderyk II złamał w/w układ – chciał

jeszcze księstwo nyskie i hrabstwo kłodzkie

♦

ostatecznie Fryderyk II dostał: hrabstwo kłodzkie, Dolny i Górny Śląsk bez księstwa

cieszyńskiego, opawskiego oraz bez części księstw karniowskiego i nyskiego

♦

Maria Teresa zawzięła się, że Śląsk odzyska

♦

Fryderyk zaatakował pierwszy (sierpień 1744)

♦

Bawaria przeszła na stronę Habsburgów, ale stracili poparcie Anglii i Holandii

♦

1745 – pokój w Dreźnie na zasadzie status quo ante bellum

♦

1765 – 1763 – wojna siedmioletnia

♦

Śląsk w trakcie reformy ustrojowej

♦

Maria Teresa zawarła szereg sojuszy okrążających Prusy

♦

Fryderyk nie potraktował tego jako wojnę obronną, ale agresywną: celem zdobycie Saksonii

♦

Porozumienia: Prusy i Anglia oraz Austria, Francja, Rosja

♦

Zaczął Fryderyk napadając na Saksonię

♦

Taktyka Prus: rozłożyć wszystkich po kolei

♦

Austriacka koalicja miała znaczną przewagę militarną, początkowo zwyciężała

♦

Prusy przeważają szybkością decyzji (koalicja musi pytać o wszystko radę w Wiedniu),

szykiem „schodowym”

♦

Spektakularne zwycięstwa armii pruskiej pod Lutynią, koło Legnicy nad Kaczawą i pod

Torgau

♦

Katolicy często przechodzili na stronę Austrii

♦

Śmierć carycy Elżbiety i wycofanie Rosji z konfliktu

♦

Najdłużej kłócili się o Kłodzko (Fryderyk za nic nie chciał oddać tej prowincji)

♦

po wojnie umocniła się pozycja Prus w Europie

Śląsk w państwie pruskim Fryderyka Wielkiego

♦

Fryderyk dążył do trwałego zintegrowania Śląska z państwem pruskim

♦

Promował język niemiecki – „jeden język w jednym państwie”

♦

Zaczął rządzić Śląskiem jeszcze zanim go prawnie zdobył

♦

Sam wprowadził stałe podatki – istnienie sejmu śląskiego straciło sens

♦

Likwidacja stanowych organów w ustroju Śląska

♦

Dwie kamery: głogowska i wrocławska

♦

Kamery to organ kolegialny, zarządzały finansami, zatrudniały tylko Prusaków,

kontrolowały miasta, handel, manufaktury, podlegali im radcy podatkowi i krajowi

♦

Ze szlachty śląskiej na sejmikach okręgowych wybierano landratów

♦

Katolickie hrabstwo kłodzkie niechętne Prusom

♦

Całkowita wymiana składu rad miejskich, tyko protestanci

♦

Najwyższe stanowiska obejmowali zwykle ludzie spoza miasta

♦

Władca mianował władze – koniec samorządu miejskiego

♦

Rozdział podatków na miejskie i wiejskie

♦

Fryderyk II potrafił wycisnąć podatkami ze Śląska mnóstwo pieniędzy

24

♦

Procentowo najmniej płacił szlachta

♦

reforma sądownictwa: dwa główne sądy, zwane rejencjami (Wrocław i Głogów, od 1744

jeszcze Opole)

♦

12 sądów drugiej instancji

♦

możliwość apelacji do berlińskiego Trybunału

♦

urząd śląskiego ministra sprawiedliwości

♦

w sądach pracowali Ślązacy

.

♦

2

/

3

budżetu śląskiego finansowało armię

♦

powszechny obowiązek służby wojskowej mężczyzn klas nieszlacheckich

♦

masowa ucieczka młodych za granicę

♦

plan rozbudowy systemu twierdz: Kłodzko, Nysa, Brzeg, Głogów, Koźle, Świdnica,

Wrocław

♦

po wojnie siedmioletniej Srebrna Góra („śląski Gibraltar”)

♦

Górny Śląsk katolicki, a Dolny to w większości protestanci

♦

Nieograniczona wolność sumienia

♦

Zasada, że jedna miejscowość może mieć jeden główny kościół i proboszcza – zwykle był

to kościół katolicki

♦

Nie podobała mu się instytucja Kościoła, bo miał niezależne władze

♦

Uważał zakony za czynnik szkodliwy społecznie (zabierały potencjalnych podatników i

żołnierzy)

♦

Zabronił wstępowania do klasztorów osobom poniżej 22-go roku życia (co by się dobrze

zastanowił)

♦

Klasztory zmuszone do podejmowania działalności ekonomicznej

♦

Pierwszy raz w historii Śląska powstał jednolity kościół ewangelicki obejmujący cały jego

obszar

♦

Nakazał tolerancję religijną katolicy–luteranie–kalwini

♦

1773 – papież kasuje zakon jezuitów

♦

państwo przejęło szkoły

♦

potrafił wykorzystać aktywność ekonomiczną Żydów do wzrostu dochodów państwa

♦

12 uprzywilejowanych rodzin żydowskich we Wrocławiu, a reszta mogła przebywać w

mieście za opłatą

♦

oficjalne uznanie gminy żydowskiej

♦

kameralizm – ograniczyć do minimum import aby pieniądze zostawały w kraju

♦

Śląsk traktowany jako rynek zbytu

♦

Miasta królewskie każdą zaoszczędzoną sumę miały oddawać państwu

♦

reforma podatkowa 1766

♦

wprowadzenie monopolu państwa na kawę i tabakę

♦

zakazał studiów synom mieszczan, jeśli miałoby to zbyt obciążyć finansowo rodziców i

ograniczyć działalność gospodarczą

♦

mieszczanie mieli trudnić się handlem i rzemiosłem oraz płacić jak najwyższe podatki

25

♦

przekonanie króla o nadrzędnej roli szlachty w państwie

♦

od 1770 działa Ziemstwo Kredytowe (pożyczki dla szlachty)

♦

zakaz nabywania gruntów szlacheckich przez nieszlachtę

♦

zakaz wchodzenia w związki małżeńskie szlachty z innymi stanami

♦

drugi cenny stan to chłopi

♦

zakaz nabywania ziemi chłopskiej przez szlachtę

♦

obowiązek pomocy sąsiedzkiej

♦

ochrona chłopów przed rugami

♦

polityka kolonizacyjna, szlachta śląska głównym inicjatorem

♦

potrzebna siła robocza do hut, kopalń, wyrębu lasu

♦

stworzył blisko 250 manufaktur, największe we Wrocławiu

♦

w 2. poł. XVIII w. zaczynają się dyskusje oświeceniowe na tematy metod kształcenia,

reform systemu opieki nad biednymi itp., gazety i teatr

♦

budowanie szkół

♦

obsadził szkoły niemieckojęzycznymi nauczycielami

♦

obowiązek szkolny na poziomie elementarnym

Ziemie śląskie pozostałe pod władzą Habsburgów

♦

w sumie była to tylko

1

/

8

Śląska

♦

konieczność przebudowy administracyjnej

♦

uproszczona forma stanowego zarządzania Śląskiem sprzed 1740

♦

reforma podatkowa: finanse podporządkowane państwu

♦

1782 – Śląsk austriacki traci organizacyjną samodzielność (przyłączono go do Moraw)

♦

1781 – zniesienie poddaństwa osobistego chłopów

DZIEJE ŚLĄSKA OD 1806 DO 1945 ROKU

1. Śląsk od wojen napoleońskich i reform pruskich do Wiosny Ludów (1806-1850)

W pierwszej połowie XIX w. Śląsk silnie się zindustrializował, mieszkańcy prowincji

zostali zmuszeni w przyśpieszonym tempie przechodzić z systemu feudalnego do
kapitalistycznego. Dzięki reformom Śląsk w pełni unifikuje się z państwem pruskim.
Załamuje się wtedy twórczość tekstylna, natomiast rozwija hutnictwo cynku i żelaza oraz
górnictwo. Wówczas położono podwaliny pod nowoczesną komunikację kolejową. W
wyniku decyzji kongresu wiedeńskiego Prusy otrzymały bogate w kopaliny i zaawansowane
w rozwoju gospodarczym ziemie Nadrenii i Westfalii, przez to Śląsk zaczął tracić na
znaczeniu, a centrum gospodarcze Prus zaczęło przesuwać się na Zachód.

Wojny Napoleońskie

Prusy weszły w okres rewolucji i Napoleona za rządów panującego od 1797 r.

ugodowego Fryderyka Wilhelma III. Klęska Prus pod Jeną (14 X 1806) i powstanie
Polaków w Wielkopolsce ułatwiło Napoleonowi marsz na Śląsk. Prowincja ta była ważna

26

zarówno z przyczyn strategicznych (8 silnych twierdz, zagrożenie ze strony Austrii), jak
zaopatrzeniowych (tu głównie wytwarzano broń i amunicję dla armii pruskiej). Wojska
francuskie dowodzone przez ks. Hieronima wkroczyły na Śląsk, broniony przez wojska
pruskie pod dow. gen. Lindera 2 XI 1806 r. Kolejno kapitulowały: 3 XII 1806 - Głogów, 5 I
1807 - Wrocław, 16 I - Brzeg, 8 II - Świdnica, 1 VI - Nysa, 16 VI - Koźle, 25 VI - Kłodzko.
Polski akcent - wracający do kraju pułk ułanów legii polsko-włoskiej pod dow. mjr
Świderskiego rozbił Strugą maszerujący na Szczawienko oddział Prusaków.
Wojna zakończyła się pokojem w Tylży (7-9 VII 1807), w rezultacie którego Śląsk pozostał
przy Prusach, z tym że Francuzi mieli prawo stacjonowania tu swych wojsk do czasu
zapłacenia kontrybucji wojennej (do 1808). Już po kapitulacji Wrocławia większość pruskich
urzędników złożyła przysięgę na wierność Napoleonowi, a tutejsi mieszczanie zapraszali
oficerów francuskich na bale.

Aby zapłacić kontrybucję, Prusy zdecydowały się nałożyć nowe podatki, zaciągnąć

przymusową pożyczkę, podjąć decyzję o sekularyzacji majątków duchownych. Blokada
kontynentalna mocno uderzyła w przemysł lniany i sukienniczy prowincji. Doszła tu także
wiadomość o zniesieniu powinności feudalnych we Francji, co wzmogło nastroje rewolucyjne
(powstanie chłopskie na G. Śląsku w 1811). Stało się to bodźcem do generalnej reformy
państwa pruskiego.

Od 1808 powszechne stają się nastroje antyfrancuskie, powrót do tradycji niemieckich

i wartości narodowych. Powstają mieszczańskie i oficerskie organizacje spiskowe. Z powodu
klęski Austrii w 1809, Fryderyk Wilhelm III postanowił wspomóc Francuzów w wyprawie
moskiewskiej w 1812, lecz po jej klęsce ogłosił we Wrocławiu 17 III 1813 odezwę do walki o
wolność z obcymi, czym wywołał entuzjazm niemieckiego mieszczaństwa. Młodzież
szlachecka, mieszczańska i studencka tworzyła oddziały ochotnicze - Freikorps (m.in. w ok.
Sobótki i Rogowa Sobóckiego) podejmujące walkę z wycofującymi się z Rosji wojskami
francuskimi. Ogólnonarodowa walka z obcym reżimem stała się podstawą nowoczesnego
patriotyzmu niemieckiego, nie ograniczającego się do warstw wyższych. Górnoślązacy
mówiący po polsku nie poczuwali się do obowiązku walki o Prusy.

W maju 1813 Francuzi ponownie wkroczyli na Śląsk, zajmując nawet Wrocław, zostali

jednak pobici 26 VIII w bitwie pod Kaczawą przez wojska rosyjsko-pruskie. Francuzi
wycofali się, trzymając tylko Głogów do 17 IV 1814.Większość miast śląskich uroczyście
świętowało przegrane przez Francję bitwy.

Kampania na Śląsku spowodowała straty materialne szacowane przez miasta na setki

tysięcy talarów (Wrocław - 1 mln), zadłużenie na wydatki wojenne oraz spadek liczby
ludności o 1/4, co ciążyło przez następne kilkadziesiąt lat nad rozwojem Śląska.

Reformy pruskie (Steina-Hardenberga)

1. Reforma administracji państwowej.
- Państwo zostało podzielone na prowincje (1808), Śląsk stał się jedną z nich, tracąc odrębne
ministerstwo. Dzielił się na 4 rejencje - legnicką, wrocławską, dzierżoniowską i opolską (w
1820 dzierżoniowska podzielona między legnicką a wrocławską). Rejencje podzielono
(1816) na powiaty.
- Na czele prowincji - nadprezydent, rejencji - prezydent, powiatu - landrat (mianowany
przez króla, wybierany przez właścicieli dóbr rycerskich). Najniższą władzę adm. sprawowały
magistraty miast i posiadacze dóbr szlacheckich.
- 1825 - Śląsk posiadał sejmik prowincjonalny (złożony z 4 stanów - książąt, posłów
szlacheckich, posłów miejskich i gmin wiejskich) o wąskich kompetencjach: prawo do
omawiania projektów ustaw dot. Śląska oraz sprawy komunalne (zakłady dla ubogich, straż
pożarna itp.)
- 1827 - powołano sejmiki powiatowe (posiadacze dóbr rycerskich, przedstawiciele miast i
wsi), od 1842 mogą uchwalać daniny na potrzeby powiatu.
2. Reformy wojskowe.

27

- Powszechny obowiązek służby wojskowej.
- Podział sił zbrojnych na armię stałą, rezerwę pierwszego i drugiego rzutu (landwera -
Landwehr) oraz pospolite ruszenie (Landsturm)
- Do służby wojskowej zobowiązany każdy mężczyzna w wieku 20-25 lat, landwera p.rz. - do
37, d.rz. - do 39, landsturm - 17-50.
- od 1818 kraj podzielony na okręgi korpusu, większość Śląska w VI okr.
3. Ordynacja miejska - 1808
- Zniesienie rozróżniania na miasta królewskie i prywatne.
- Każde miasto otrzymuje samorząd.
- Obywatele (niewielki procent mieszkańców) reprezentowani w radzie miejskiej.
- Rada miejska wybiera władzę administracyjną miasta (magistrat) i burmistrza
- Magistrat pod kontrolą rady miejskiej rządzi wszystkimi sprawami miasta, jest nadzorowany
przez państwo
- W dużych miastach tworzone prezydia policji
4. Reformy działalności gospodarczej
- 1807 - znosząca ograniczenia w obrocie nieruchomościami
- 1810 - znosząca wszelkie ograniczenia produkcji związane dotychczas z uprawnieniami
cechów i gildii, znosząca monopole szlacheckie i takie przywileje miast jak np. prawo mili.
Można produkować co się chce za wykupieniem karty przemysłowej i płacenie podatku.
- 1818 - zniesienie ceł wewnętrznych
- 1833 - zniesienie prawa składu
5. Kwestia Żydów.
- edykt z 1812 - równouprawnienie Żydów: uzyskują prawie pełnię praw obywatelskich,
mogą kupować grunty w mieście, prowadzić swobodną działalność gosp. Żydzi asymilują się
bardziej, mogą robić karierę, często przechodzą na wiarę chrześcijańską, utrzymuje się jednak
dyskryminacja w urzędach i uczelniach wyższych. W 1839 r. rozłam gmin śląskich na
liberalne i ortodoksyjne. 1840 - idea konfederacji gmin żydowskich.
6. Kwestia chłopów.
- Edykt z 1807 - zniesienie poddaństwa
- Od 1811 użytkowana ziemia stopniowo przechodzi na własność chłopów za
odszkodowaniem
- Opór szlachty śląskiej, celowe opóźnianie, w rezultacie umacnia się wielka własność
ziemska, a blisko połowa gospodarstw ma mniej niż 5 mórg ziemi, co nie wystarcza na
utrzymanie się.

Zmiany ludnościowe, gospodarcze, cywilizacyjne i ich konsekwencje dla mieszkańców

Śląska

1. Rolnictwo:
- najczęściej uprawiane zboże
- rośnie areał upraw roślin przemysłowych
- Na G. Śl. nadal dominuje trójpolówka
- 1837 - stowarzyszenia rolnicze
- 1842 - Centralne Towarzystwo Rolnicze dla Śląska (późn. Izba Rolnicza)
- 1810 - sekularyzacja dóbr kościelnych na spłatę kontrybucji dla Napoleona
- największy postęp w majątkach junkierskich
2. Ludność:
- 1815-1845 - wzrost z 2,2 mln do 3 mln mieszkańców
- większy przyrost naturalny mają katolicy
- przeludnienie na wsi
- rośnie ludność osad fabrycznych, szczególnie na G.Śląsku
- niska długość życia biednych chłopów, wysoka umieralność ich dzieci
- drewniane domy, często bez pieca, jednostajne jedzenie, rzadko mięso, obuwie na wsi tylko

28

w zimie i od święta
- gospodarstwa raczej samowystarczalne
- częste pijaństwo
- przesądność
- praca młodocianych w kopalniach
- liczne kradzieże z powodu głodu
- handel biednymi kobietami, które nie znalazły pracy / choroby weneryczne
3. Język polski:
- cofa się
- likwidacja nabożeństw polskich
- używany na wsiach
- Wrocław centrum druku polskich książek
4. Wyznanie:
- 54% ewangelicy
- 45% katolicy
- 1% ludność wyznania mozaistycznego
5. Gospodarka:
- cła chroniące przed konkurencją angielską
- wolność przemysłowa
- początek zakładów mechanicznych w przemyśle tekstylnym
- w przemyśle górniczym nowe zakłady oparte na wielkiej własności feudalnej
- maszyny parowe w górnictwie
- wielkie piece na koks w hutnictwie
- zrost roli hutnictwa żelaza
- pierwociny przemysłu maszynowego - 1833 - firma Maschinen-Bau-Anstalt
- nowe fabryki w przemyśle szklarskim (Szklarska Poręba)
- przemysł spożywczy: cukrownia w Konarach, gorzelnie, przemysł browarniczy, młynarski,
olejowy
6. Komunikacja:
- nowoczesne bite drogi
- regulacja Odry
- budowa linii kolejowych
7. Miasta:
- rozrost
- likwidacja murów obronnych
- wzrost ilości gmachów murowanych
- organizacja straży pożarnej
- wodociągi

Powstanie tkaczy śląskich.

Problemy polityczne, religijne, narodowe

1. Przyczyny powstania tkaczy śląskich na Dolnym Śląsku (

1844

)

- kryzys zbytu materiałów tekstylnych
- coraz więcej porządków i tkaczy traci pracę
- niewielkie zarobki, uciążliwe podatki
- 1842 - nieurodzaj i ciężka zima
- drożenie żywności
- powstawanie nowoczesnych fabryk (Świebodzice, Bielawa, Pieszyce) - rzemieślnicy tracą
pracę, fabrykanci zaniżają płace
- wieści o buncie tkaczy w Lyonie
2. Przebieg.

29

Pieszyce:
- 4 VI 1844 - wielki pochód tkaczy i robotników cegielni w Pieszycach ruszył na dom
Zwanzigera i przypuścił szturm na budynek, zaatakowali kantor i magazyn, niszcząc księgi,
w których zapisano ich długi, księgi handlowe itd. Zwanziger z rodziną uciekli do Wrocławia.
Z okolicy napłynęli tkacze, niszczyli maszyny.
- 5 VI 1844 - po zdemolowaniu fabryki Zwanzigera tkacze ruszyli na fabryki Fellmanna i
Hofrichtera, którzy wykupili się pieniędzmi i żywnością. Wojsko zaczęło pacyfikować
miejscowość.
Bielawa:
- 5 VI 1844 - tkacze z Pieszyc ruszyli do Bielawy, zniszczyli fabryki Hilberta i Andretzkiego.
W fabryce Friedricha Dieriga miało dość do rozdziału pieniędzy, czego pilnowało wojsko,
doszło jednak do walki, w której zostało zabitych 11 os, a kilkadziesiąt zostało rannych. 87 os.
zostało skazanych na chłostę i więzienie. Wydarzenia te były opisywane w prasie całej
Europy.
3. Kwestia religii.
- 1821 - bulla papieska De salute animarum wpowadzająca nową organizację KRK w
Prusach. Biskupstwo wrocławskie rozszerzone o dekanaty bytomski i pszczyński, sięga po
Berlin, Stralsund i Szczecin, wyłączone z metropolii gnieźnieńskiej i podporządkowane
bezpośrednio Rzymowi
- 1826 - Anton Theiner ostro krytykuje stosunki w kościele
- Rosnąca obojętność religijna, trochę mniejsza u polskojęzycznych Ślązaków
- 1845 - we Wrocławiu powstaje nowa "niemieckonarodowa" gmina religijna z Johannesem
Rongiem na czele, odrzuca: prymat papieża, spowiedź niepubliczną, celibat, czczenie
świętych i relikwii; msza w jęz. niemieckim
- 1817 - zjednoczenie pod wpływem państwa kościołów luterańskiego i reformowanego
(kalwińskiego) w całym państwie w Ewangelicki Kościół Krajowy. Nie każdy uznaje -
"staroluteranie", prof. UWr Johann Gottlieb Scheibel, w drugiej połowie wieku rozpada się
znowu. Polityka antypolska wobec pastorów.
4. Germanizacja.
- Nadprezydent Śląska Hippel za pełną germanizacją ludności Górnego Śląska.
- Tłumaczono, że znajomość jęz. niemieckiego otworzy wrota wyższej cywilizacji.
- W Berlinie wydaje się rozporządzenia dla Górnoślązaków 2 językach.
- Od 1826 r. w rejencji opolskiej uczenie w 2 jęz.
- Od 1842 w gimnazjach w Opolu, Gliwicach i Nysie oraz w seminarium nauczycielskim we
Wrocławiu uczy się po polsku.
- Studenci tworzą tzw. korporacje dążące do zmian w kraju: niemieccy - Teutonia, Arminia,
Borussia; polscy - Polonia
- W kwestii języka: Benda - że górnośląski to mieszanka czesko-morawsko-polsko-niemiecka;
S. Bandtke - broni jęz. polskiego; K. Koschützki - broni dwujęzyczności.
- Józef Lompa (1797-1863) ur. w Oleśnie początkowo uważał się za Niemca. Ukończył
seminarium nauczycielskie we Wrocławiu. Najdłużej uczył w Lubszy k./Lublińca. Wydawał i
pisał wiele polskich podręczników (w tym hist. Śl.), poradników i wierszy. Jako jeden z
pierwszych zbierał baśnie, klechdy, przysłowia i pieśni (wydane po II wś). W 1858
opublikował zbiór ponad 700 przysłów śląskich. W uznaniu swych zasług został członkiem
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu i Towarzystwa Rolniczego w Warszawie.
- Ks. Alojzy Ficek - pracował w śląskim ośrodku pielgrzymkowym w Piekarach Śl., zakładał
kółka wstrzemięźliwości.

Wiosna Ludów

1. Przyczyny:
- Powstanie tkaczy
- Nieurodzaj roku 1848 - głód, wzrost cen żywności

30

- VII 1847 - epidemia tyfusu plamistego na G. Śląsku, wysoka śmiertelność (16 tys.)
- Wieści o rewolucji w Paryżu i Berlinie, potem w Wiedniu
- Postulaty: warstw niższych - praca i polepszenie sytuacji materialnej; wyższych - swobody
polityczne, wolność prasy, zwołanie zjednoczonego sejmu
2. Przebieg:
- Wrocław - główny ośrodek ruchu w prowincji
- 16 III 1848 - Wysłana do Berlina delegacja z postulatami została odesłana z odmowną
odpowiedzią; żywiołowa manifestacja - interwencja wojska, ofiary
- 17 III - uzbrajanie mieszkańców, wymuszono uwolnienie więźniów
- 18 III - zwoływane wiece, żądania republiki. Ustępuje prezydent policji, ucieka
nadprezydent prowincji. Władze obejmuje Komitet Bezpieczeństwa, reprezentujący prawie
wszystkie orientacje polityczne. Rozłam między liberałami (wierzą obietnicom króla zmiany
Prus w monarchię konstytucyjną) a demokratami (chcą kontynuowania rewolucji). 25 III KB
się rozwiązał.
- Prezydentem Wrocławia zostaje liberalny Julius Pinder, ale to nie pomaga, bo władze nie
spełniły żądań warstw niższych.
- W kwietniu znowu rozruchy we Wrocławiu i kolejnych śląskich miastach. Rabują sklepy i
domy bogatych handlarzy etc.
- Berlin przeznacza pieniądze na budowę dróg, ale to zapewnia pracę niewielu potrzebującym.
Brak żywności - tyfus głodowy w dzierżoniowskim i na G. Śl.
- Brak zaufania do policji, powoływane straże obywatelskie.
- 21 III w Cieplicach bunt chłopów przeciwko szlachcie, zmuszają do rezygnacji z
pańszczyzny i czynszów, spacyfikowany po kilku dniach.
- 31 VII w Świdnicy wojsko nieoczekiwanie ostrzelało zgromadzonych na ulicy ludzi, 14
ludzi zginęło, w rezultacie upadł rząd w Berlinie, a inicjatywę przejęły koła wojskowo-
biurokratyczne, w prowincji ludzie nosząc czerwone pióra, demonstrowali poparcie dla
republiki
- Po klęsce powstania w Wiedniu (1 XI) polityka reakcyjna Prus, ogłoszenie stanu oblężenia
w Berlinie, zakaz zebrań. Lewica powołuje we Wrocławiu Komitetu Bezpieczeństwa,
propagujące niepłacenie podatków.
- 6 XII król rozwiązawszy Zgromadzenie Narodowe nadaje konstytucję
- 6-8 V 1849 powstanie zbrojne we Wrocławiu pod wpływem powstania drezdeńskiego, 19
rannych, rozbrojona gwardia obywatelska
- V 1850 - początek procesów najaktywniejszych członków Wiosny Ludów
- 2 III 1850 - ustawa uwłaszczeniowa za korzystnym wykupem
3. Organizacje polityczne:
- 24 III - lewicowy Klub (potem Związek) Demokratyczny - inteligencja,
drobnomieszczaństwo / radykalni demokraci i liberałowie
- centrowy Klub Demokratyczno-Konstytucyjny (potem Związek Ludowy) - średnia
burżuazja, ziemianie, urzędnicy / monarchia konstytucyjna i zniesienie ciężarów chłopskich
za odszkodowaniem
- prawicowy Centralny Związek Konstytucyjny - bogata burżuazja, profesorzy, junkrzy /
ugoda z władzą
- Związek Robotniczy - aż 600 czł., Wilhelm Wolff współpracował z Marksem i Engelsem
przy wydawaniu "Neue Rheinische Zeitung"
- uczniowie gimnazjów zakładają stowarzyszenia chcące reform oświaty
4. Polskie dążenia narodowe:
- Publiczne poparcie dla polskich dążeń narodowych, władze nakazały emigrantom polskim
opuszczenie Wrocławia
- Główne postacie: nauczyciel Emanuel Smołka, nauczyciel Józef Lompa, ks. Józef
Szafranek
- 13 VI 1848 w Bytomiu uchwalono wnioski domagające się: swobodnego używania języka

31

ojczystego w szkołach, wprowadzenia do nich jako obowiązkowego jęz. polskiego,
stosowania jęz. pol. jako wykładowego w szkołach ludowych, utworzenia szkół polskich obok
niemieckich w miejscowościach dwujęzycznych, obow. nauki jęz. pol. dla uczniów
niemieckich, a niemieckiego w wyższych klasach polskich szkół elementarnych,
publikowania ustaw i zarządzeń także po polsku, mianowania urzędników znających polski,
wprowadzenia jęz. pol. w rozprawach sądowych dot. Polaków - poparte przez 500 tys.
Górnoślązaków
- od poł. 1848 r. w Bytomiu "Dziennik Górnośląski" - pierwsza prawdziwie polska gazeta,
finansowana przez wielkopolską Ligę Polską
5. Organizacje katolickie:
- Centralny Związek - obrona wartości religijnych
- Towarzystwo św. Wincentego - organizowanie opieki nad biednymi rodzinami
- Towarzystwo Czeladników - wychowanie chrześcijańskie rzemieślników
6. Śląsk Cieszyński:
- Czesi żądają odnowieni więzów wszystkich krajów korony św. Wacława
- Przedstawicielstwo Śląska domaga się utworzenia jednej prowincji podporządkowanej
Wiedniowi
- Na kongresie słowiańskim w Pradze Ślązacy ze Śl. Ciesz. podkreślają, że są Polakami
- Propagandę rewolucyjną sieje Towarzystwo Demokratyczne
- Pomoc Wiedniowi i Węgrom w powstaniu
- III 1849 - nowa ustawa uwłaszczeniowa za wykupem
- 30 XII 1849 - Śl. Ciesz. odzyskał status odrębnego kraju koronnego z własnym sejmem,
równouprawnienie wyznań, podział kraju na 7 powiatów
- V 1848 - założenie "Tygodnika Cieszyńskiego" przez Pawła Stalmacha, Andrzeja Cinciałę
i adwokata Kluckiego - pierwsze polskie pismo narodowe, akcentujące potrzebę współpracy
narodów słowiańskich
- utworzenie Czytelni Polskiej i Biblioteki Polskiej w Cieszynie
- Zgoda władz na wprowadzenie jęz. pol. do szkół podstawowych i jako nieobow. w szkołach
średnich
7. Skutki ogólne:
- Rewolucja w całej Europie przegrała
- Dla Niemców - wzmocnienie niemieckiej świadomości narodowej
- Dla Polaków - pierwsze oznaki polskiego poczucia narodowego

Oświata i kultura

1. Szkolnictwo:
- Nacisk na naukę jęz. niem.
- Realizowanie obowiązku szkolnego
- Od 1801 - nie można zatrudniać nauczycieli nie wykształconych w seminarium
nauczycielskim i nie znających j.niem.
- 1810 - zakazanie nauki polskiego w szkołach
- "Schlesische Schullehler Zeitung" - gazeta zrzeszenia nauczycieli
- Zwiększenie ilości seminariów naucz., utworzenie prowincjonalnego Kolegium Szkolnego,
nadzorującego szkolnictwo
- Rozbudowa sieci szkół elementarnych
- Wyższy poziom szkolnictwa na D.Śl. niż na G.Śl.
- Głównym przedmiotem nadal religia.
- Powstają szkoły rzemieślnicze i przyfabryczne
- Tylko gimnazja dają wstęp na studia.
- Szkoła rolnicza w Prószkowie pod Opolem.
- Gimnazjum króla Fryderyka we Wrocławiu - szkoła realna

32

- 19 X 1811- utworzenie (ur. inauguracja) Uniwersytetu Wrocławskiego (Viadrina
Wratislaviensis) z połączenia miejscowej katolickiej Akademii Leopoldyńskiej z
protestanckim uniwersytetem z Frankfurtu nad Odrą - 5 wydziałów: teologii katolickiej,
teologii ewangelickiej, prawa, medycyny i filozofii. Pierwszy rektor Karl Berends. Od 1842
tworzenie katedry slawistyki. Studenci gł. ze Śląska i Wielkopolski, dla Niemców zachodnich
mało atrakcyjny.
- 1809 - Towarzystwo Popierania Kultury Ojczystej - popularyzacja nauki
- 1846 - Towarzystwo Badania Historii Śląska
- 1836 - Towarzystwo Literacko-Słowiańskie
- Wrocław drugim po Berlinie centrum nauki i kultury w Prusach, duże centrum wydawnicze
(m.in. firma Kornów)
2. Prasa:
- Do Wiosny Ludów nie mogła zawierać komentarzy politycznych
- Charakter rozrywkowy, literacki, popularnonaukowy, rośnie ilość specjalizacyjnych
- Od końca XVIII w. - "Schesische Provinzialblätter"
- 1811 - "Allgemeiner Niederschlesischer Anzeiger" w Legnicy
- 1828 - "Der Oberschlesische Wanderer" w Gliwicach
3. Romantyzm:
- Johann Gustav Büsching - po rozwiązaniu zakonów zbierach pozostałe księgi i dzieła
sztuki, rozpropagował Śląsk artykułami w gazetach berlińskich
- Carl Schall - popierał wrocławski teatr, założyl "Breslauer Zeitung"
- Josef von Eichendorff z Głogówka - popularny w całych Niemczech poeta, przyjaciel
Polaków, powieść Z życia nicponia (1826)
- Karl von Holtei - dramaturg, powieściopisarz, poeta; pisał śląskim dialektem, sympatyk
Polaków, Der alte Feldherr - sztuka o Kościuszce
- Heinrich Laube - powieści: Polen, Die Krieger (o powst. listopadowym), przedstawiciel
"Młodych Niemiec"
- A.H. Hoffmann von Fallersleben - Unpolitische Lieder - dzieło na wskroś polityczne,
podział Polski porównał z handlem ludźmi, krytycznie przedstawiał urzędników i szlachtę.
Zwolniony karnie z uniwersytetu.
- Polska literatura: utwory o charakterze popularnym. A. Stabik wzoruje się na Krasickim.
Józef Lompa - Historia o Gryzeldzie i margrabi Walterze, Historia o pięknej i szlachetnej
Meleuzynie - mają zachęcać do czytania po polsku.
4. Sztuka.
a) Architektura
- Dominują wzory berlińskie
- Nowy styl - Karl Friedrich Schinkel: kościół w Rozwadach (pow. Namysłów), pałac w
Kamieńcu Ząbkowickim, plan ratusza w Opolu
- Karl Ferdinand Langhans młodszy - we Wrocławiu: Stara Giełda na pl. Solnym, nowy
Teatr Miejski (dziś opera), synagoga Pod Białym Bocianem na dzisiejszej ul. Włodkowica
- W latach 40. sprowadzono z Norwegii świątynię Wang do Karpacza
- Moda na sztuczne ruiny. Budowanie obiektów komunikacyjnych (mostów) i
przemysłowych, dziś zabytkowych
b) Malarstwo
- Adolph Menzel - z pochodzenia Ślązak, tworzy w Berlinie, nawiązuje często do śląskich
sukcesów Fryderyka II, ale też potrafił namalować walcownię z Królewskiej Huty
c) Muzyka
- Po sekularyzacji w miejsce mecenatu kościelnego - mecenat mieszczański
- Popularne koncerty i opery
- Carl Maria von Weber we Wrocławiu
- Józef Elsner - z Grodkowa, w Warszawie stworzył konserwatorium, pisał opery, msze,
utwory kameralne, został nauczycielem Chopina

33

- Joseph Ignatz Schnabel i Friedrich Wilhelm Berner - muzyka religijna
- mówi się o całej "wrocławskiej szkole muzyki kościelnej"
- 1825 - Singakademie
- popularne pieśni ludowe, także polskie
- 1815 - Instytut Muzyki Kościelnej przy UWr
- powstają orkiestry miejskie
d) Teatr
- 1841 - budowa nowego teatru we Wrocławiu
- teatry ogródkowe na obrzeżach większych miast
e) Muzea
- Dzieła sztuki z majątków kościelnych na początku w nowej Bibliotece Uniwersyteckiej na
Piasku - 1815 - galeria malarstwa, 1818 - zbiór starożytności - Królewskie Muzeum Sztuki i
Starożytności
5. Zdrowie:
- Tworzy się ruch gimnastyczny
- od 1804 - budowanie kąpielisk rzecznych
- rozwój turystyki górskiej
- rozbudowa uzdrowisk (np. Cieplice, Stary Zdrój, Kudowa, Polanica, Duszniki - pojawili się
sławni: F. Medelssohn-Bartholdy, Chopin; Lądek Zdrój, Świeradów Zdrój), leczenie wodami
mineralnymi
6. Rozrywka:
- spacery na promenadach, piwiarnie, kasyna
- popularne loże masońskie, bractwa kurkowe, towarzystwa dobroczynne, resursy
- gra w kręgle, kąpieliska, bilard, ślizgawki, bale

Śląsk w okresie do I wojny światowej

•

II poł. XIX w. – rozwój uprzemysłowienia na Śląsku; przebiegał jednak wolniej niż w
ośrodkach zach. Niemczech; oddalenie górnośląskiego okręgu przemysłowego od
rynków zbytu i koszty transportu spowalniają rozwój;

•

ogromny wzrost wydobycia węgla kamiennego – stał się podstawą śląskiego
przemysłu, (co 4 wydobywana tona węgla w Niemczech pochodziła ze Śląska)

•

rozwój górnośląskiego hutnictwa

•

powstanie wielkich miast przemysłowych – przykład rozwoju Katowic

•

zakłady Linke-Hoffman produkujące tabor kolejowy w Wrocławiu zatrudniał 6500
osób

•

rozwój ludnościowy Śląska mimo emigracji robotników

•

upowszechnienie się nowych upraw m.in. buraka cukrowego (w 1802 r. koło Wołowa
powstaje pierwsza w Europie cukrownia przerabiająca buraki cukrowe)

•

rozwój gorzelnictwa i browarnictwa

•

rozwój pszczelarstwa

•

upowszechnienie się budownictwa ceglanego

•

budowanie kamienic czynszowych w miastach

•

stopniowa poprawa warunków życia

•

zadbanie o utylizację śmieci i odpadów

•

inwestycje w wodociągi, oświetlenie i nawierzchnię ulic

•

wojny Prus s Danią (1864 r.), Austrią (1866 r.) i Francją (1870-71 r.)

•

1871 r. – proklamowanie II Rzeszy, powstanie cesarstwa niemieckiego

•

Prusy za Bismarcka: - sukcesy w polityce zagranicznej; imponujący rozwój
gospodarczy; wzmocnienie dumy narodowej i niemieckiego patriotyzmu;

34

•

Zjednoczenie Niemiec nie skończyło się dla Bismarcka w roku 1871. Po tym roku
skupił się na likwidacji czynników osłabiających jego zdaniem spoistość państwa.

•

Zagrożenie wg Bismarcka to: kościół katolicki, ruch socjalistyczny, mniejszości
narodowe

•

Kulturkampf – walka o kulturę, a właściwie o pozycję i wpływy w środowiskach
katolickich; chęć podporządkowania kościoła katolickiego państwu niemieckiemu;
wymierzony przeciwko pozycji i wpływów kościoła katolickiego, którego
reprezentację polityczną stanowiła opozycyjna partia Centrum

•

działalność Kulturkampfu: administracyjne szykany, prześladowania księży,
pozbawienie opieki duszpasterskiej kilkuset śląskich parafii, zmuszenie biskupa
wrocławskiego Heinricha Forstera do złożenia urzędu

•

skutki działania Kulturkampfu były odwrotne; głosowanie w 1881 r. za partią Centrum
we wszystkich okręgach rejencji opolskiej

•

w ramach K. pozbawiono księży nadzoru nad oświatą i podporządkowano ją państwu

•

usuwanie ostatnich zajęć w j. polskim – religii

•

ruch polski – związanie obrony katolicyzmu z postulatami językowymi

•

postać Karola Miarki – redaktor, wydawca „Katolika” – pismo górnośląskie; wpływ
na świadomość Górnoślązaków bez użycia radykalnych haseł; Miarka wykształcił się
w niemieckiej tradycji i niemieckim duchu, swoją polskość uświadomił sobie dopiero
z czasem; pisanie w „Gwiazdce Cieszyńskiej”; propagator polskości; zakładał polskie
stowarzyszenia kulturalne, realizował postulat pracy u podstaw;

•

powolne wycofywanie się Niemiec polityki antykatolickiej

•

presja germanizacyjna: dyskryminacja w urzędach, miejscu pracy, życiu publicznym

•

1901 r. – broszura Wojciecha Korfantego pt „Precz z Centrum”- założenie pisma
„Górnoślązak” – wzywanie do walki narodowej, wykazywanie szkodliwości Centrum
dla polskich interesów narodowych, wezwanie do solidaryzmu narodowego;

•

1903 r. – Korfanty zdobywa pierwszy z G. Śląska mandat poselski do niemieckiego
parlamentu

•

1907 r. – obóz polski zwycięża w wyborach parlamentarnych w rejencji opolskiej

•

przesuwanie się granicy językowej na wschód

•

1863 r. – we Wrocławiu Ferdynand Lasalle zakłada Powszechny Niemiecki Związek
Robotników

•

większe zainteresowanie odpoczynkiem, rozwój ruchu turystycznego

•

1908 r. Józef Kożdoń staje na czele ruchu Śląskiej Partii Ludowej na Śląsku
Cieszyńskim – tworzenie się grupy tzw. śląskowców

Śląsk bezpośrednio po I wojnie światowej

•

I wojna światowa nie dotknęła w sposób bezpośredni obszaru Śląska – entuzjazm na
początku i apatia pod koniec wojny; zachwianie zaufania społeczeństwa do
dotychczasowego systemu rządów; załamanie gospodarcze o większych rozmiarach
niż w innych regionach Rzeszy; brak opału odzieży, przedmiotów codziennego użytku

•

9 XI 1918 r. socjaldemokraci proklamują w Berlinie republikę

•

10 XI 1918 r. – Paul Lobe – przywódca wrocławskiej socjaldemokracji zwołuje w
Hali Stulecia wiec, podczas którego ogłasza zwycięstwo rewolucji

•

dojście socjaldemokratów do rządów w Niemczech

•

kontekst międzynarodowy – konflikt o ziemie pograniczne (Niemcy – Polska -
Czechosłowacja)

•

szybka organizacja oddziałów straży granicznej i korpusów ochotniczych

•

radykalizacja postaw społeczeństwa wobec kryzysu gospodarczego

35

•

X 1918 r. – poseł niemieckiego parlamentu Wojciech Korfanty żąda przyłączenia do
przyszłego państwa polskiego części prowincji śląskiej

•

XII 1918 r. – wybuch powstania wielkopolskiego - nowe zagrożenie – koncentrowanie
sił wojskowych na terenie śląska

•

ustalanie traktatu wersalskiego (28 VI 1919): Polsce przyznano skrawki Dolnego
Śląska w powiecie górowskim, sycowskim, namysłowskim; o przynależności Górnego
Śląska ma zadecydować plebiscyt

•

Polacy – poparcie Francji; Niemcy – poparcie Wielkiej Brytanii

•

powstania śląskie tworzą ciąg zdarzeń, towarzyszyły im jednak różne okoliczności: 16
VIII 1919 r. – wybuch I powstania śląskiego, hasło rzucili zapaleni dowódcy, szereg
lokalnych wystąpień, stłumione w kilka dni ruchu przez oddziały niemieckie (ok. 20
tys. Górnoślązaków ucieka do Polski)

•

początek 1920 r. – przybycie na Górny Śląsk Między sojuszniczej Komisji Rządzącej i
Plebiscytowej na czele z gen. Henri Le Rondem – przybycie oddziałów francuskich,
włoskich i brytyjskich; przejęcie nadzoru administracyjnego nad obszarem
plebiscytowym, zadanie stworzenia warunków do jego przeprowadzenia; wzajemne
niepokoje, walka propagandy i bojówek, działania niemieckiej policji; krwawe
wypadki katowickie – Niemcy atakują także Francuzów i likwidują polski komisariat
plebiscytowy

•

17/18 VIII 1920 r. – wybuch II powstania śląskiego; bardziej zorganizowana forma
powstania, hasła samoobrony przed zagrożeniem niemieckim, zajęcie wschodnich
obszarów terenu plebiscytowego w tym teren przemysłowy – cel powstania osiągnięty
-> zlikwidowanie niemieckiej policji, powstanie polsko-niemieckiej policji
plebiscytowej

•

20 III 1921 r. – plebiscyt na Górnym Śląsku; wzięło udział ok. 1,2 mln; za Niemcami
60 %, za Polską 40% - głosy za Polską przeważały najczęściej na wsi, za Niemcami w
miastach; niemieckie żądania – cały Górny Śląsk po stronie niemieckiej; Wielka
Brytania, Włochy – przekazanie Polsce powiatów pszczyńskiego, rybnickiego i
skrawków okręgu przemysłowego; Korfanty poparty przez Francję – obszar aż po
linię Odry do Polski

•

2/3 V 1921 r. – wybuch III powstania śląskiego; zorganizowane ciche poparcie władz
państwowych obu stron, przybycie polskiej kadry dowódczej; przybywanie
„ochotników”; postępy wojsk powstańczych na zachodzie; niemiecka kontrofensywa
– 32. V 1921 r. zdobycie Góry Św. Anny; Niemcom nie udaje się odblokować
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego; CELE POWSTANIA: powrócenie do
rozmów politycznych; podpisanie zawieszenia broni pod naciskiem Francji i Wielkiej
Brytanii; ponowne rozpatrzenie kwestii górnośląskiej przez mocarstwa: decyzją Rady
Ambasadorów dn 20 X 1921 r. Polska otrzymuje prawie cały obszar GOP-u -> 29%
obszaru plebiscytowego/46% ludności obszaru plebiscytowego;

nie uwzględnienie w polityce państw tzw. trzeciej drogi – utworzenia samodzielnego

państwa górnośląskiego

•

Polska i Niemcy 15 V 1922 r. podpisują konwencję górnośląską zw. genewską – miała
obowiązywać 15 lat

Górnośląski Trybunał Rozjemczy i Górnośląska Komisja Mieszana – pod patronatem

Ligi Narodów miały rozwiązywać kwestie sporne

3. Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej (1918-1945)

W XX w. podstawą nowych podziałów terytorialnych mają być kryteria etnograficzne, jednak
w przypadku Śląska istnieje mieszanka narodowościowa. Faktycznie są uwzględniane także
względy gospodarcze i polityczne. Okręgi przemysłowe Górnego Śląska i Śląska

36

Cieszyńskiego zostają podzielone. Zaogniają się konflikty narodowościowe.

Rozwiązanie sprawy Śląska Cieszyńskiego

- Cesarz Karol wydał manifest mówiący, ze Austra powinna stać się "związkiem wolnych
narodów"
- niezależnie od siebie Polacy i Czesi przedsięwzięli kroki broniące ich interesów
- 19 X 1918 w Cieszynie powstaje Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Wiec w
Cieszynie uznaje Polaków za jedynych włodarzy Sl.Ciesz. i deklaruje, że kraina ta należy do
Polski. 30 X Rada ogłasza przynależność tych terenów do niepodległej Polski
- Po ogłoszeniu niepodległości Czechosłowacji, Czesi powołują Zemský Národni Výbor pro
Slezko, 1 XI odezwa zapowiadająca objęcie władzy w imieniu państwa czechosłowackiego
- Garnizony polskie i czeskie zajmują część Śląska, 2-5 XI zawarto kompromis, Polska
dostała korzystniej powiaty bielski, cieszyński, cześć frysztadzkiego i Zagłębie Karwińskie,
żadna ze stron niezadowolona
- Polacy chcą podziału według zasady etnograficznej, Czesi argumentują potrzebami
gospodarczymi, zabiegają o wsparcie Ententy
- 23 I 1919 Czesi rozpoczynają ofensywę na polską część Cieszyńskiego, tymczasowy podział
granic przez zwycięskie mocarstwa
- 27 IX 1919 decyzja mocarstw o plebiscycie, ostra propaganda.
- 10 VII Polska nie chce się zgodzić, ale z powodu wojny z bolszewikami zgadza się w końcu
na rozstrzygnięcie Rady Ambasadorów.
- VII 1920 - podział: Polska dostaje tylko powiat bielski i część cieszyńskiego, a Czesi
wszystkie kopalne węgla i ważny węzeł kolejowy Bogumin. 10 VIII Polska i Czechosłowacja
przejmują kontrolę nad przyznanymi terenami, część Czeska od rzeki Olzy zwana Zaolziem.

Zaolzie do 1938 r

- Ilość Polaków a tym terenie maleje, część jedzie do Polski, część zostaje podporządkowana
do innej narodowości
- Gospodarka opiera się na przemyśle, ale produkcja węgla spada
- Rośnie wpływ partii socjalistycznych
- Polska partia - Związek Polskich Katolików i od 1922 SL
- Spore wpływy separatystycznej Śląskiej Partii Ludowej Kożdona
- Czechizacja w szkołach
- W okresie wielkiego kryzysu (1929-33) zwalniani z pracy Polacy i Niemcy
- Zaostrzenie się stosunków polsko-czeskich po polsko-niemieckim pakcie o nieagresji z 1934
- W 1938 r. mniejszość polska pod dyktando Warszawy zażądała zwrotu Zaolzia Polsce

Od rewolucji niemieckiej do podziału Górnego Śląska

- Po wiadomości o rewolucji w Niemczech tworzą się spontanicznie rady robotnicze,
żołnierskie i chłopskie, a w konkurencji dla nich rady ludowe tworzone z inicjatywy
magistratów
- W niektórych miastach (np. Wrocław) wojsko na wszelki wypadek obsadza najważniejsze
budynki.
- 9 XI tworzy się Rada Ludowa (od 15 XI Centralna Rada dla Prowincji Śląskiej), staje
się główną instancją nowych władz na całym Śląsku. We władzach zasiadają "doradcy" z
ramienia SPD i partii demokratycznej
- Na ulice wychodzą patrole żołnierzy i cywilów z czerwonymi opaskami, więźniowie zostają
uwalniani z więzień, górnicy strajkują
- XII 1919 powstaje Komunistyczna Partia Górnego Śląska, szybko wcielona do
Komunistycznej Partii Niemiec
- w wielu miejscowościach G.Śl. wiece, na których żąda się przyłączenia do Polski
- w większości miast znani z wierności monarchii urzędnicy zostają zmuszeni do odejścia, na

37

ich miejsce przychodzą socjaliści, ale nie z poglądami bolszewickimi
- przeludnienie spowodowane powrotem żołnierzy, konsekwencją większa śmiertelność
noworodków i wzrost zachorowalności na gruźlicę
- wobec zagrożenia rewolucją typu bolszewickiego, dotychczasowe partie polityczne często
przemianowują nazwę na z członem "ludowa"
- problem przejścia z gospodarki wojennej na pokojową, brak zamówień wojskowych,
brakuje odzieży, węgla, surowców
- Ententa przejęła część linii kolejowych - problemy komunikacyjne
- druk pieniądza zastępczego, utrzymywanie kartek żywnościowych z powodu braków w
rolnictwie
- 12 II 1919 - krwawe zaburzenia we Wrocławiu na wiecu bezrobotnych zorganizowanym
przez lewicowych socjalistów, konflikt z wojskiem, 16 ofiar śmiertelnych
- 19 I 1919 - pierwsze wybory do Niemieckiego Zgromadzenia Narodowego w republice
weimarskiej, przesunięcie nastrojów w lewo
- XI 1918 - wrocławska Rada Ludowa domaga się oddziałów wojskowych z Berlina w
związku z napiętą sytuacją na Górnym Śląsku, do którego prawa roszczą sobie sąsiednie kraje
- Wobec obsadzania przez Czechów Sudetów, tworzone są w obawiającym się wtargnięcia
Czechów Kłodzku oddziały ochotników Grenzschutzu
- XI 1918 - werbowanie do freikorpsów, 5 I 1919 - we Wrocławiu apel o wstępowanie do
Grenzschutzu
- jesienią 1918 objawiają się tendencje separatystyczne w Niemczech, także na Górnym
Śląsku, dla których "śląskość" była ważniejsza niż świadomość narodowa, nie chcieli
podziału regionu, pojawił się postulat utworzenia "Wolnego Państwa Górny Śląsk", jednym
z powodów była antyklerykalna (wg katolików) polityka nowych władz, I 1919 - powstaje
organizacja Bund der Oberschesien - Związek Górnoślązaków, której celem była walka o
Freistaat Oberschesien
- w miejscowościach polskojęzycznych powstają rady ludowe; na manifestacjach ludzie
domagają się przyłączenia do Polski ("kraju bez panów i parobków")
- by zneutralizować nastroje władze niemieckie zezwoliły na przywrócenie w szkołach
polskiej nauki religii, a nawet nauczanie czytania i pisania po polsku tam, gdzie rodzice
wyrazili takie życzenie
- XII 1918 - w powołanym przez sejm w Poznaniu organie wykonawczy Naczelnej Radzie
Ludowej biorą udział delegaci śląscy - Wojciech Korfanty i Józef Rymer
- 3 V 1919 - potężne polskie manifestacje w miastach górnośląskich, związane z
przedłożeniem przez Ententę Niemcom warunków pokoju, wśród których było także żądanie
oddania Polsce pokaźnej części Górnego Śląska, wobec protestów przedstawiciele mocarstw
postanowili o plebiscycie
- 1919 - powstaje Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska pod przewodnictwem
Józefa Grzegorzka. Zachęceni powstaniem wielkopolskim, w IV chcą rozpocząć powstanie,
jednakże Warszawa wolała poczekać na decyzje z Paryża.
- 28 IV 1919 - traktat wersalski decyduje o plebiscycie
- Niemcy już doszli do siebie, rozlokowali oddziały Grenzschutzu, rozbijali polskie wiece i
manifestacje, aresztowali działaczy
- 15 VIII 1919 - masakra robotników w kopalni Mysłowice
- 18 VIII 1919 - rozpoczęcie pierwszego powstania śląskiego, braki w wyszkoleniu i
uzbrojeniu w porównaniu do posiłków niemieckich spowodowały zaprzestanie walk 24 VIII,
niemieckie sądy wojskowe wydawały drakońskie wyroki na uczestników powstania, 9 tys.
osób musiało schronić się tymczasowo w Rzeczpospolitej, po ogłoszeniu amnestii wrócili na
Śląsk.
- XI 1919 - W wyborach komunalnych na G.Śl. większość zdobyła strona polska
- II 1920 - przybycie Między sojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej z francuskim
generałem Henri Le Rond na czele. Wojska francuskie uważane za propolskie, angielskie i

38

włoskie za proniemieckie. Nie usunięto niemieckich urzędników z terenów spornych.
- 20 II 1920 - oficjalnym polskim komisarzem plebiscytowym zostaje Wojciech Korfanty.
Siedziba Komisariatu w Bytomiu. Głównym zadaniem jest koordynowanie propagandy
plebiscytowej.
- IV 1920 - rozpoczyna działalność niemiecki komisariat plebiscytowy, na czele staje dr Kurt
Urbanek
- propaganda wykorzystuje manifestacje, ulotki, film, teatr, ale przede wszystkim prasę.
Polacy podporządkowują sobie wszystkie swoje gazety, wydają też jedną po niemiecku ("Der
Weisse Alder"), Niemcy analogicznie wydają też po polsku (np. "Dzwon", "Dobra Rada dla
Ludu Górnośląskiego"). Duża rola pism satyrycznych: polski "Koncyder", niemiecki
"Pieron". Z krajów macierzystych nadchodzi pomoc finansowa i personalna.
- 14 X 1919 -sejm pruski podnosi rejencję opolską do rangi prowincji, rysując dalszą
perspektywę uznania Górnego Śląska za osobny kraj w ramach Rzeszy
- 15 VII 1920 - sejm polski gwarantuje Śląskowi bezprecedensową autonomię wojewódzką
w ramach Rzeczpospolitej Polskiej.
- Obie strony organizują samoobronę. Polska - agenda Polskiego Komisariatu
Plebiscytowego zakamuflowana pod nazwą Centrala Wychowania Fizycznego, ma
przygotować ewentualne powstanie. Niemcy - Selbstschutz, zaopatrzona w broń po
Reichswehrze.
- wzajemne oskarżenia o terroryzowanie ludności cywilnej
- 13 IV 1919 - po zabiciu Niemca przez żołnierza francuskiego doszło w Opolu do wielkiego
wiecu i starcia z wojskami francuskimi
- Na nie korzyść polski wpływała przegrana w plebiscycie na Warmii i Mazurach oraz
zagrażająca polskiej egzystencji wojna polsko-bolszewicka
- 17 VIII 1920 - niemieckie związki zawodowe ogłosiły strajk generalny. Wielka niemiecka
demonstracja w Katowicach, zdarcie alianckich flag, 10 ofiar śmiertelnych, w odpowiedzi
niszczenie polskich budynków przez niemiecki tłum, zamordowanie polskiego lekarza
Andrzeja Mielęckiego.
- 17/18 VIII 1920 - rozpoczęcie drugiego powstania śląskiego, proklamowanie strajku
generalnego, bezpośrednim celem zlikwidowanie Sipo i stworzenie w jej miejsce polsko-
niemieckiej policji plebiscytowej. 24 VIII zakończenie strajku, Sipo rozwiązane,
dopuszczenie do urzędów ludności polskiej. Formalne rozwiązanie POW - została Centrala
Wychowania Fizycznego.
- 21 X 1920 - wydanie zarządzenia przez kardynała Adolfa Bertrama zakazującego używania
na Śląsku kazalnicy do celów politycznych przez uzależniających prawo funkcjonowania na
Śl. duchownych spoza diecezji od biskupa wrocławskiego; protesty Polaków doprowadziły do
jego uchylenia. Polacy sprowadzali duchownych z Galicji, Poznańskiego czy USA, bo tutejsi
byli po niemieckich studiach teologicznych i mieli poglądy neutralne lub proniemieckie
- 20 III 1920 - odbył się plebiscyt. Za Polską - 40,3% / 674 gminy, za Niemcami - 59,4% /
624 gminy. Niemcy generalnie przeważali w miastach. Powodami głosowania za Niemcami
były: niepomyślna sytuacja RP, gospodarcza przewaga Niemców, wpisywanie martwych
dusz, szantaż utratą pracy, terror przy lokalach wyborczych. Niemcy twierdzą, że wynik
dowodzi tego, że język nie był równoznaczny ze świadomością narodową.
- 22 III 1920 - przedstawienie aliantom "linii Korfantego" wg której w polskich rękach
znalazłoby się 59% terytorium i 70% ludności, Niemcy chcą przekonać mocarstwa, że nie
należy dzielić G.Śląska.
- 2/3 V 1921 - rozpoczyna się trzecie powstanie śląskie. Rząd oficjalnie nie pomaga, ale w
praktyce dostarcza pomocy personalnej, materialnej i finansowej. Uczestniczy wielu
ochotników z Polski. Dowodzi Maciej Mielżyński. Polacy opanowują gł. powiaty wiejskie,
niszczą tory i mosty łączące Śl. z Rzeszą. Karl Hoefer dowodzi niemieckimi formacjami
Selbstschutz Oberschlesien. Morderstw i bicie cywili przez obie strony na porządku
dziennym. Siły powstańcze oszańcowały się na "linii Korfantego". 9 maja podpisali z

39

Komisją Międzynarodową zawieszenie broni, zobowiązując się nie przekraczać tej linii.
- 21 V atak Niemców na zajętą przez powstańców Górę Św. Anny, klęska Polaków.
- Bunt oficerów śląskich przeciwko tym przysłanym z Polski, brak amunicji, 24 V rząd polski
nakazał Korfantemu planować zakończenie
- 11 VI - rozejm podpisuje strona polska, 25 VI - niemiecka
- łączne straty obu stron - 4 tys. zabitych
- 20 X 1921 r. - decyzja Rady Ligi Narodów za zatwierdzeniem Rady Ambasadorów o
podziale. Niemcy - 71% terytorium/ 1116,5 tys, mieszkańców; Polska - 29% ter. / 996,5 tys.
mieszk. Gospodarczo zyskała Polska, bo dostała 53 kopalnie węgla, kopalnie rud żelaza,
większość kopalni cynku, ołowiu i srebra

Województwo śląskie

♠

Jako jednostka administracyjna zaczął funkcjonować 17 VI 1922

♠

W lipcu utworzono Urząd Wojewódzki Śląski, największe polskie województwo

♠

Stolica: Katowice; 3 powiaty grodzkie: Katowice, Bielsko, Królewska Huta (od 1934 nazwa

Chorzów) i 9 wiejskich

♠

1938 – przyłączenie Zaolzia

♠

duża mniejszość niemiecka dysponująca

3

/

4

kapitału miejscowego przemysłu ciężkiego i

85% prywatnych gruntów

♠

1

/

3

mieszkańców to beznarodowi „ślązacy”

♠

Żydzi byli, ale niedużo

♠

Brakowało inteligencji, bo wszyscy wyjechali do Niemiec

♠

nowa granica dzieliła wiele linii kolejowych

♠

przejmowanie państwowych przedsiębiorstw przez Polskę, ale prywatne ciągle w rękach

Niemców, chociaż część przejęli Francuzi

♠

hutom po polskiej stronie brakowało niemieckiej rudy

♠

inflacja, polsko-niemiecka wojna celna utrudniały sprawę

♠

1926 – nasi górnicy zyskali na strajku w angielskich kopalniach (węgiel dało się zbyć na

rynkach europejskich)

♠

śląski przemysł bardzo przydał się Polsce

♠

Sejm Śląski miał szerokie kompetencje, ale musiał działać w zgodzie z konstytucją

♠

Własny skarb i tylko 10% dochodów szło dla państwa

♠

Duże kompetencja wojewody (mianował prezydent), pierwszy: Józef Rymer, po przewrocie

Michał Grażyński rządził aż do 1939

♠

Grażyński popierał rodzimą produkcję i wprowadzał polską kadrę gdzie się dało

♠

Konwencja genewska ograniczała działania propolskie

♠

starania o władzę chadecji (duchowieństwo, robotnicy, rzemieślnicy, inteligencja), endecji

(robotnicy, trochę powstańców i kleru), piłsudczyków (liczyli się dzięki wpływom w
związkach zawodowych i młodzieżowych), komunistów (najubożsi robotnicy i bezrobotni)

♠

nastroje separatystyczne

♠

niemieckie partie ciągle jeszcze tu działają

40

♠

endecja i chadecja kontra socjaliści; ci pierwsi wystąpili jako Blok Narodowy

♠

wybory 1922: nikt nie ma zdecydowanej większości w Sejmie Śląskim, pierwsza chadecja,

a drudzy Niemcy z Klubu Niemieckiego

♠

ustawy ograniczające używanie języka niemieckiego itp. wywoływały ostre protesty

Niemców, skargi do Ligi Narodów

♠

po zamachu majowym 1926 wojewodą Grażyński, wróg Korfantego

♠

zwalniał przeciwników politycznych i pchał wszędzie zwolenników sanacji

♠

1930 – aresztowanie Korfantego wraz z działaczami Centrolewu

♠

1928 – akcja usuwania z pracy nie znających języka polskiego lub nielojalnych wobec

państwa

♠

w latach 30-stych na Śląsku pojawiły się niemieckie partie nazistowskie

♠

Grażyński zniósł obowiązek nauki niemieckiego w szkołach powszechnych

♠

1937 – ChD i NPR jednoczą się jako Stronnictwo Pracy, prezesem Korfanty, najsilniejsi na

Śląsku

♠

92% to katolicy, 3,5% ewangelików (Śląsk cieszyński)

♠

Śląsk podlegał nadal diecezji wrocławskiej

♠

Kardynał Adolf Bertram utworzył Delegaturę Książęco-Biskupią kierowaną przez ks. Jana

Kapicę

♠

1922 – papież powołuje w to miejsce Administrację Apostolską z bpem Augustem Hlondem

na czele (Górnoślązak rodowity)

♠

1925 – diecezja katowicka, pierwszy biskup: August Hlond, po nim Arkadiusz Lisiecki

♠

zorganizowano szkolnictwo zawodowe, brak uniwersytetu

♠

niepokojąco dużo dzieci uczęszczało do niemieckich szkół mniejszościowych

♠

1927 – uruchomienie rozgłośni Polskiego Radia w Katowicach

Druga wojna światowa

Górny Śląsk

♠

noc z 31 sierpnia na 1 września 1939 – prowokacja gliwicka

♠

8 X 1939 – Śląsk wcielony do Rzeszy

♠

26 X – utworzono rejencję katowicką wraz z przyległymi powiatami woj. kieleckiego i

krakowskiego

♠

nadprezydent: Fritz Bracht

♠

1941 – 1942 – większość wpisuje się na Volkslistę (74% do grupy III)

♠

silnie rozbudowano SA i SS, dla kobiet NS Frauenschaft, zorganizowano NSDAP

♠

tępiono wszelkie przejawy polskości, zwłaszcza język

♠

do w/w organizacji zapisało się 50 tys. Ślązaków

♠

germanizacja dzieci w Hitlerjugend itp.

♠

sytuacja materialna i żywieniowa na Śląsku w czasie wojny nie była zła

♠

wcielania do Wermachtu

♠

budowano szereg nowych zakładów, zwłaszcza chemicznych

♠

robotnicy przymusowi z Polski i Rosji

41

♠

Polska Organizacja Partyzancka podległa Okręgowi Śląskiemu Służby Zwycięstwu Polski,

1942-Okręgowa Delegatura Rządu na Śląsk z Ignacym Sikorą na czele

♠

Tajne nauczanie, sabotaż, uciekanie od służby w Wermachcie i dezercja, niska wydajność

pracy

Dolny Śląsk

♠

Wiele zakładów rozbudowano w celach zbrojeniowych

♠

Produkcja pociągów pancernych, części do wozów bojowych i łodzi podwodnych, od 1943

silniki rakietowe, przygotowywano tu produkcję gazów bojowych

♠

Pomieszczenia w głębi Gór Sowich

♠

W twierdz kłodzkiej ulokowano fabrykę zbrojeniową AEG

♠

Pracowali jeńcy, najwięcej Polaków

♠

Kartki na żywność i talony na artykuły przemysłowe

♠

Bez przeszkód toczyło się życie kulturalne, chociaż od 1943 ze względu na powagę sytuacji

zakazano zabaw i wieczorków tanecznych

♠

Śląsk często schronieniem dla mieszkańców miast zachodnich i centralnych Niemiec

♠

Od 1941 wywożenie Żydów z dużych miast

♠

Koło Strzegomia założono największy na Śląsku obóz Konzentrationslager Gross-Rosen

♠

antyhitlerowski Krąg z Krzyżowej: 18 osób, w tym H. J. Von Moltke i Peter York von

Wartenburg (związany z autorami zamachu na Hitlera 20 VII 1944)

Zdobywanie Śląska w 1945 r.

♠

miasta-twierdze: Głogów, Wrocław i Opole oraz miasta-punkty oporu: Ścinawa, Brzeg,

Racibórz, Nysa

♠

Górny Śląsk: trójkąt Kędzierzyn – Dąbrowa Górnicza – Oświęcim stanowił „strefę

ufortyfikowaną”

♠

Ofensywa zimowa zaczęła się 12 I 1945

♠

To proszę sobie zrobić - masakra nie do znotatkowania ;p

DZIEJE ŚLĄSKA PO 1945 ROKU

Odbudowa i utrwalenie władzy (1945 – 1948)


Śląsk miał być siłą napędową gospodarki Polski



Przedstawiany jako całość historyczno-geograficzna i kulturowo-etniczna, niegdyś

wchodząca w skład państwa Piastów


Teheran: granica na Odrze, ale jeszcze nie wiadomo na której Nysie (Kłodzka czy Łużycka)



Jałta: Stalin chce na Nysie Łużyckiej, a Roosevelt i Churchill chcą dać tylko Opolszczyznę



Poczdam: przeszedł pomysł Stalina, ale ostatecznie miało być to ustalone na konferencji

pokojowej, która się nigdy nie odbyła


Niedookreślony w świetle prawa status nowej granicy polsko-niemieckiej

42



ZSRR promował się jako orędownik i gwarant nowej granicy zachodniej, czynnik

stabilizacji i pomoc w instalowaniu polskiej administracji


Ograniczał polska samodzielność administracyjną



Lipiec 1945 – Armia Czerwona rezerwuje sobie centrum Legnicy



Rosjanie traktują to jak zdobywanie wrogiego terytorium



Rosjanie wymordowali mieszkańców Miechowic i Boguszyc, spalili m.in. 2 tys. obiektów

we Wrocławiu, centrum i zamek w Legnicy


Masowe wywożenie ludzi na wschód, nie patrzyli na narodowość, a na zdolność do pracy



Antypolsko nastawieni Niemcy współpracowali z Armią Czerwoną



Rosjanie faworyzowali Niemców



Ruscy wywozili na wschód wszystko, co tylko dało się zdemontować i załadować do

wagonów



Władza: pełnomocnicy okręgowi rządu (późniejsi wojewodowie) – na Dolnym Śl. St.

Piaskowski, na Śl. Opolskim gen. A. Zawadzki


Pierwszy prezydent Wrocławia: Bolesław Drobner



Odżył polsko-czeski konflikt o Zaolzie, z. Raciborską, głubczycką, kłodzką i żytawską



wojsko czeskie na ziemi raciborskiej i kłodzkiej



rozwiązał Stalin: poniemiecki Śląsk dla Polski, a Zaolzie dla Czechosłowacji



10 III 1947 – Warszawa, polsko-czechosłowacki układ o przyjaźni



formalnie sprawę zamknęła dopiero umowa pl.-cz. z 1958



podtrzymano historyczny podział na Górny i Dolny Śląsk: województwa wrocławskie i

śląskie



kardynał Hlond mianował administratorów apostolskich bez zgody rządu – zerwanie

konkordatu więc komuniści ich nie uznali


Kościół starał się skracać dystans między ludnością autochtoniczną a napływową



PUR – Państwowy Urząd Repatriacyjny, potem MZO – Ministerstwo Ziem Odzyskanych



Na Dolny Śląsk kierowano Żydów z Polski centralnej, ale potem połowa wyjechała do

Izraela


Przybysze ze wschodu (Ukraińcy, Łemkowie, Rusini...) – akcja „Wisła”



Dolny Śląsk miał najwięcej osadników wojskowych



Imigranci z Grecji (azyl polityczny)



Straszny bałagan w urzędach



3 grupy: 1) migranci wewnętrzni z Polski centralnej (najwięcej), 2) przesiedleńcy i

repatrianci z ZSRR, 3) ludzie z innych krajów


konflikty między ludnością napływową a autochtonami



wysiedlenie ok. 2 mln Niemców



polonizacja



najszybciej, bo w rok, przesiedlono Niemców z Górnego Śląska



liczne przestępstwa



obozy przejściowe gromadzące ludność przeznaczoną do przesiedlenia, często do tego

wykorzystywano pohitlerowskie obozy


duża śmiertelność wśród przesiedlanych Niemców

43



zbrodnie dokonywane na Niemcach w obozie w Łambinowicach



weryfikacja Niemców na podstawie Volkslisty: III i IV grupa miały szansę na rehabilitację,

II tylko przez proces sądowy, a I to wiadomo


Dolny Śląsk to w większości niekwestionowani Niemcy, a na Górnym problem „ślązaków”



Postępowanie weryfikacyjne najszybciej przebiegło na Śląsku Opolskim



Polacy to ci, którzy: 1) w 1939 mieszkali na Śląsku, 2) nie byli w NSDAP, 3) złożyli

deklarację lojalności narodowi polskiemu, 4) byli prześladowani przez hitlerowców z powodu
narodowości lub małżeństwa

•

obywatelstwo polskie mogły się starać osoby, potrafiące udowodnić
pochodzenie dokumentami, brzemieniem nazwiska, pokrewieństwem z
Polakami lub wykazujące łączność z narodem polskim (przynależność do
organizacji, znajomość języka)



Błędne decyzje, manipulacje, przekupstwo – na samej Opolszczyźnie zostawiono 77 tys.

Niemców



Koniec II wojny światowej to koniec dolnośląskiego regionalizmu



Górny Śląsk: wyraźny podział na „swoich” i „obcych”



Konflikty o majątki, podpalenia domów zasiedlonych przez polskich przybyszów



Autochtoni nie uzewnętrzniali swojej wrogości do systemu – odczytywane jako dowód

akceptacji nowego państwa i ustroju


Masowe wycofywanie wniosków o stwierdzenie polskiej przynależności i prośby o

zezwolenie na wyjazd do Niemiec



Odniemczanie: zmiana nazewnictwa, niemieckich napisów, pomników



Aleksander Zawadzki wydał zakaz używania języka niemieckiego i nakaz usuwania śladów

niemieckich


Nacisk w sprawie zmiany niemiecko brzmiących nazwisk



szaber – przywłaszczanie rzeczy opuszczonych przez właściciela



zjawisko szabru występowało w latach 1945-1947



przyjechać, ukraść i wrócić do siebie



nielegalny handel mieniem poniemieckim, największy ośrodek to pl. Grunwaldzki we

Wrocławiu


nowe władze też szabrowały



Władysław Gomułka wydał 22 II 1946 zakaz wywozu mienia ruchomego



.



sierpień 1945 – w Moskwie polska delegacja podpisała tzw. umowę węglową na ogromne

dostawy węgla kamiennego do ZSRR za cenę dziesięciokrotnie niższą od rynkowej;
obowiązywała do listopada 1956


Trzyletni Plan Odbudowy gospodarki polskiej (1947 – 1949) objął duże obiekty

przemysłowe Śląska


Podsycanie atmosfery bicia produkcyjnych rekordów (od 1947), szczyt w okresie Planu

Sześcioletniego

44



gen. Aleksander Zawadzki, wojewoda śląski, oraz jego świta byli z pochodzenia śląskimi

komunistami i dopuszczali innych Ślązaków, zwłaszcza z Zagłębia Dąbrowskiego, do
urzędów


województwo śląsko-dąbrowskie bastionem wpływów komunistów



górnośląska PPS nie chciała współpracować z komunistami



Piaskowski i Drobner byli z PPSu



Administracja obsadzona ludźmi z kieleckiego (Piaskowski) i krakowskiego (Drobner)

PPSu


Czerwiec 1945 – Drobner musiał ustąpić ze stanowiska, nowym prezydentem Wrocławia

PPRowiec Aleksander Dachniewski, zmiana załogi na PPRowców


Agenci UB zaczynają swoją pracę



Postawa ideologiczna priorytetem przy wyłanianiu kadr



nieufność władz wobec mieszkańców Śląska



środowiska akademickie pod specjalnym nadzorem



wrocławski PPS dystansował się wobec inicjatyw PPR



spore poparcie ma PSL (St. Mikołajczyk)



represje wobec agitujących jawnie sza PSL



1 Maja miał przyćmić 3 Maja



zwolennicy obchodów 3 Maja mimo zakazu wyszli na ulice Katowic i Gliwic, strajki w obu

woj. Śląskich ogarnęły uczelnie i gimnazja


rozpowszechnianie dezorientujących fałszywek, nawołujących rzekomo w imieniu PSL do

głosowania „3 x TAK”


propaganda przedreferendalna, np. kukły hitlerowców z hasłem: „on czyha na twoje NIE”



wg. Oficjalnych danych: frekwencja 95% i prawie wszyscy na TAK – „cud nad urną”



faktyczne wyniki to ok.: 60% NIE na pierwsze pytanie, 55% na drugie i 40% na trzecie



poczucie tymczasowości, Ślązacy wyczekiwali na zmianę granicy



gdyby nie twardy opór wrocławskich studentów PSL nie zebrałoby listy podpisów

koniecznej do startu w wyborach


aresztowania aktywistów PSL



rozesłanie fałszywej wiadomości o śmierci Mikołajczyka tuż przed wyborami



zbieranie w miejscu pracy podpisów pod deklaracją jawnego głosowania na blok



przełom 1946 i 1947 – komunistyczne wiece przedwyborcze, we Wrocławiu przemawiał

sam Gomułka


rezerwa lub wrogość Ślązaków głośno mówiących po niemiecku



wybory: frekwencja 94,5% w tym 92,5% głosów na blok



Wrocław promowany na stolicę „Ziem Odzyskanych”



Wrocław najbardziej zniszczonym miastem włączonym do Polski (styczeń 1945 –

ofensywa Armii Czerwonej)


W czasie wojny zginęło mnóstwo bezcennych archiwaliów i ksiąg, osobisty rozkaz Hitlera

obrony miasta do ostatniego żołnierza (skapitulował 6 V 1945)


Niemcy wykorzystywani do odgruzowywania i oczyszczania miast



Lwów żywcem przeniesiony do Wrocławia

45



Pomimo ogromnych zniszczeń już w roku akademickim 1946/7 odżyły Uniwersytet i

Politechnika


Ze Lwowa przywędrowało Ossolineum i Panorama Racławicka

Stalinizm (1948 – 1956)



Niedoinwestowanie i brak funduszy na odbudowę i rozwój Dolnego Śląska



Tłamszenie inicjatywy prywatnej



Odbudowywanie zniszczonej Polski kosztem miast poniemieckich



Odgruzowywanie i wywóz cegieł co by je powtórnie wykorzystać



1953 – na Górnym Śląsku wyłania się zespół pieśni i tańca „Śląsk” St. Hadyny



we Wrocławiu rozdzielono Uniwersytet i Politechnikę



plan sześcioletni (1950 – 1955): rozwój przemysłu ciężkiego priorytetem – rozbudowa hut

górnośląskich i przekształcenie dolnośląskich fabryczek chemicznych w wielkie zakłady


rolnictwo upośledzane przez ograniczanie inwestowanych środków, obowiązkowe dostawy

po nieopłacalnych cenach, kolektywizacja, nagonka na właścicieli większych gospodarstw



reforma administracyjna 1950: 3 województwa – wrocławskie, opolskie i katowickie



województwo zielonogórskie



woj. Katowickie powiększone o nieśląskie powiaty myszkowski, kłobucki i częstochowski



klimat kultu jednostki



huczne obchody urodzin Stalina w grudniu 1949



administratorzy apostolscy zastąpieni przez wikariuszy kapitulnych: ks. K. Lagosz we

Wrocławiu i ks. E. Kobierzycki w Opolu – ingerencja czynników świeckich w wybór władz
kościelnych!


Abp Stefan Wyszyński zażegnał spór udzielając jurysdykcji wyznaczonym dostojnikom i

mianował biskupów tytularnych ks. B. Kominka dla Wro i ks. F. Jopa dla Opola


Ataki władz na Kościół, usunięcie i odosobnienie katowickich biskupów



Kardynał Stefan Wyszyński więziony w latach 1953-1956 w śląskim Prudniku



Dochodzenia UB dotyczyły: szpiegostwa, AK, WRN, NSZ i armii Andersa



Wojskowy Sąd Rejonowy wydał w 1955 303 wyroki śmierci, 137 wykonano



Aresztowania za każdą głupotę (np. dowcipy polityczne)



„kwalifikacje polityczne” ponad profesjonalizm przy zatrudnieniach



dowód osobisty dawano dopiero po zdeklarowaniu obywatelstwa (dotknęło autochtonów)



paszportyzacja – operacja wystawiania dokumentów tożsamości, ankietyzacja –

formalności ją poprzedzające


w sumie 20% nie chciało polskiego obywatelstwa



część nawróciła się na jedyną słuszną narodowość pod wpływem represji



liczne podania o wyjazd do Niemiec



na Śląsku zostało sporo Niemców (w charakterze fachowców i siły roboczej)



zakaz nauczania niemieckiego w górnośląskich szkołach obowiązywał od 1945 do 1989

46



po 1950 na Dolnym Śląsku były szkoły dla Niemców

Lata Gomułki – oddechu i straconych szans (1956 – 1970)



druga fala repatriacyjna z ZSRR



wiece poparcia dla Gomułki, ludzie chcą zmian we władzy, demokracji



do Wrocławia powrócił ze Lwowa pomnik Aleksandra Fredry



gromadzenie pomocy materialnej dla Węgier



przywrócenie bpa Kominka (awansował na abpa tytularnego we Wrocławiu) i Jopa



Watykan zaakceptował granicę polsko-niemiecką



W Trzebnicy Ryszard Kocięba dokonał „cudu” - przyszył kończynę (później powstał tam

pierwszy w Europie zakład, który się tym zajmował)


Pierwsze komputery powstały we Wrocławiu



1968 – Uniwersytet Śląski, pierwszy rektor: Kazimierz Popiołek



odżyła kultura (m.in. Wratislavia Cantas i festiwal w Opolu)



Wrocław jako miejsce ważnych poczynań artystycznych w Europie (przede wszystkim

teatr)


Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu



Odradzało się środowisko literackie



1968 – strajki okupacyjne na sześciu uczelniach (solidarność z warszawskimi studentami)



dowództwo operacji tłumienia „praskiej wiosny” mieściło się w Legnicy (siedziba sztabu

Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej)



we Wrocławiu powstało Niemieckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne



1955 – Polska przystała na wyjazdy Niemców w ramach akcji łączenia rodzin



1963 – z powodu braku uczniów zamknięto dwie ostatnie niemieckie szkoły we Wrocławiu

i Wałbrzychu



budowa wielkiej kopalni odkrywkowej węgla brunatnego „Turów II” w rejonie Bogatyni



powstaje Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy



Fabryka Samochodów Dostawczych w Nysie



Ciągle rozwija się Górny Śląsk

Dekada Gierka, czyli „gospodarza z Katowic” (1970 – 1980)



7 grudnia 1970 – układ o podstawach normalizacji stosunków PRL – RFN zawierający

uznanie polskiej granicy zachodniej


zezwolenie na emigrację „osób o niezaprzeczalnie niemieckiej przynależności narodowej”



niemieckojęzyczne nabożeństwa w śląskich kościołach



nowatorska polityka gospodarcza „na kredyt”



Coca-Cola, „maluch”...



Górny Śląsk najcenniejszym regionem Polski (GOP)



Fabryka autobusów w Jelczu

47



Budowa największego przedsiębiorstwa w Polsce – kombinatu metalurgicznego Huta

„Katowice”


Górnicze przywileje - sklepy „G” zaopatrzone w deficytowe towary (telewizor, pralka...)



propaganda sukcesu



wzrost znaczenia mediów, centralny dziennik „Trybuna Ludu”, lokalna „Trybuna

Robotnicza” zyskała ogólnopolski zasięg


uprzywilejowana TV w Katowicach



katowicki „Spodek” – największy w kraju obiekt widowiskowo-sportowy, Górny Śląsk

kojarzony z kulturą masową


Wrocław przedstawiał ambitniejszą ofertę kulturalną (znów wybijał się teatr)



1975 – reforma administracyjna (podział na 49 województw)



Śląsk: 8 województw (bielskie, katowickie, opolskie, wrocławskie, wałbrzyskie, legnickie,

jeleniogórskie i zielonogórskie)



przemysł ciągnął za sobą degradację i spustoszenie w przyrodzie



znikały lasy wycinane, by zaopatrzyć kopalnie w drewno



kolejki



długi Gierka mogliśmy spłacać tylko węglem – parcie na zwiększenie wydobycia



„czterobrygadówka” – praca na okrągło dzień i noc na 3 zmiany bez wyjątku dla niedziel i

świąt


klasa robotnicza eksploatowana ponad miarę



Śląskiem rządził I sekretarz katowickiego KW PZPR – Zdzisław Grudzień – na niego szło

wszystko co złe, a Gierek dalej grał dobrego gospodarza


Barbarzyński stosunek do śląskich zabytków – burzono historyczne obiekty z przełomu

XIX/XX w.



Brak reakcji na wydarzenia na wybrzeżu w 1970



w Polsce Górny Śląsk miał opinię kupionego przez reżim



protest z czerwca 1976 ogarnął wszystkie 4 dolnośląskie województwa



na Dolnym Śląsku formuje się opozycja



Studencki Komitet Solidarności

Dekada konfrontacji i oczekiwania (1980 – 1989)



26 VIII 1980 – Wrocław ogarnął strajk powszechny



tym razem zastrajkował też Górny Śląsk



stan wojenny wprowadzony 12/13 grudnia 1981



we Wrocławiu Frasyniukowi, Piniorowi i Bednarzowi udało się stworzyć Regionalny

Komitet Strajkowy


najtrudniejsze do stłumienia były strajki dołowe, pod ziemią; 16 grudnia, tragedia w

kopalni „Wujek”


bestialstwo ZOMO wobec niepokornych



.

48



na Dolnym Śląsku podział podziemia związkowego na grupę Frasyniuka i Kornela

Morawieckiego, założyciela radykalnej „Solidarności Walczącej”


1982-1985 – z Wrocławia nadaje tajne „Radio Solidarność”



13 VI 1982 – „Solidarność Walcząca” organizuje pierwszą manifestację na Dolnym Śląsku,

kilku zginęło w starciu z ZOMO


czerwiec 1983 – Jan Paweł II m.in. w Katowicach, na Górze Św. Anny i we Wrocławiu



22 VII 1983 – zniesienia stanu wojennego



1987-1988 – Waldemar Frydrych „Major” organizuje happeningi „Pomarańczowej

Alternatywy”



śląscy autochtoni zaczynają sławić niemiecką przeszłość Śląska



domagano się uznania praw mniejszości niemieckiej w Polsce



bojkot polskich szkół, występowanie o przywrócenie nazwisk w niemieckiem brzmieniu



Głogówek - „Klein Berlin”

Gospodarczy bilans PRL



Wyrosły nowe ośrodki: Legnica, Lubin, Głogów



GOP do dziś należy do największych okręgów przemysłowych Europy



Ogromny przyrost ludności



Przewaga przemysłu wydobywczego



Rozmaitość gałęzi przemysłu i równomierność ich rozmieszczenia z typowymi enklawami

rolniczymi w okręgu Wrocławia i Opola


Znaczna koncentracja mocy produkcyjnych w skali kraju



Uprzywilejowanie rozwoju przemysłu ciężkiego, chemicznego, energetyki cieplnej



Bomba ekologiczna

PYTANIA:

I. ŚREDNIOWIECZE:

1.Omów funkcję opola.
2. Rywalizacja państw o Śląsk we wczesnym średniowieczu
3. "Rewolucja XIII wieku"
4. Znaczenie gospodarcze Śląska w średniowieczu.
5. Kultura gotycka na śląsku.
6. Śląsk pod panowaniem węgierskim - znaczenie dla regionu.
7. Metody i etapy podporządkowywania książąt piastowskich na Śląsku
przez królów czeskich.

II. NOWOŻYTNOŚĆ

8. Śląsk pod panowaniem Habsburgów po 1648r.
9. Specyfika reformacja na Śląsku
10. Kultura barokowa na Śląsku.
11. Wojna trzydziestoletnia na Śląsku.

49

III. XIX i XX wiek

12. Ruch polski na Górnym Śląsku w 2 połowieXIX wieku
13. kształtowanie się niemieckiego patriotyzmu na Śląsku w czasie wojen
napoleońskich.
14. Kultura XIX wieku (?)
15. Przesiedlenia i osiedlenia ludności polskiej na Śląsku.
16. Śląsk podczas I wojny światowej.
17. Trudności i problemy Dolnego Śląska po 1918r.
18. Festung Breslau - walki i ich skutki.
19. Pierwsze lata po wojnie na śląsku (1945-47)
20. Epoka Gierka - plusy i minusy.
21. Gospodarka w 2 połowie XIX wieku.

50