1

CZESŁAW MIŁOSZ DOLINA ISSY oprac. Aleksander Fiut Wygnanie z raju

- we wstawkach autobiograficznych Miłosz opowiada okoliczności wygnania z raju dzieciństwa

•

część dzieciństwa spędził u dziadków nad brzegiem Nieważy

•

postaci Romualda i Józefa mają swe pierwowzory rzeczywiste

•

historia Magdaleny miała miejsce naprawdę (odkopanie grobu)

- postaci i wątki z Doliny Issy (powieść autobiograficzna) trafiają do esejów i wierszy

•

przyjęcie perspektywy owadziej

•

próby przekroczenia naturalnych ograniczeń ludzkiego poznania

•

Oda do ptaka – precyzuje znaczenia zawarte implicite w tekście prozatorskim

- poetycka antropologia Miłosza:

•

jest wyraźna granica między człowiekiem a przyrodą, chwytamy tylko powierzchowne jej
właściwości, a nie istotę, przyroda opiera się próbom jej zhumanizowania; człowiek przez
swą cielesność jest jednak częścią natury i jest poddany jej prawom

•

ś

wiadomość jednostki jest ograniczona przez ciało i zależność od gromady ludzkiej, ale ta

gromada kształtuje ją i napełnia znaczeniami: Nikt nie żyje sam

•

historia daje spokój, ale i napawa lękiem: z Nauk: Ale każdą ich skazę i każde kalectwo /
Musiałem sam powtórzyć. To mnie poniżało. / śe gotów byłbym krzyczeć: Wy,
odpowiedzialni, / Przez was nie mogę zostać kim chcę, tylko sobą.

•

za przywilej świadomości, czyli przeciwstawiania się biologicznym ograniczeniom,
człowiek płaci swoją cenę – musi ustosunkowywać się do historii i dziedzictwa kulturowego

•

człowiek jest uzależniony od biologicznego podłoża i świadomości innych, bez której traci
zdolność nadawania znaczeń

•

każde poznanie jest aktem przeciw sobie, bo ujawnia się nasza niekompetencja i liczne
zależności

- w Dolinie Miłosz chce spróbować dotrzeć do dziecięcego stanu nieświadomości
- narracja:

•

narratorem jest kronikarz, który relacjonuje perypetie Tomasza i kreśli małą monografię
społeczności Ginia

•

relacja oscyluje między punktem widzenia zbliżonym do opinii zbiorowości a
możliwościami percepcyjnymi bohaterów

•

pojawia się narrator auktorialny, wygłaszający budujące sentencje, wybiega w przyszłość,
wplata historię Michała Servetusa

•

pojawia się badacz społeczności doliny (zwroty char. dla wywodu naukowego; formy
bezosobowe w opisach zwyczajów, świąt itp.)

•

funkcja: unieśmiertelnienie, przeniesienie dawnych przeżyć w bezczas odwiecznego rytuału

•

dążenie do max obiektywizacji (Należy zacząć od opisu Kraju Jezior, w którym mieszkał
Tomasz) + skłonność do mitologizacji (Osobliwością doliny Issy jest większa niż gdzie
indziej ilość diabłów)

- świat przedstawiony

•

koloryt lokalny

•

dwuwarstwowa struktura: oblicze jasne i ciemne, ludzkie i demoniczne (diabły w XVIII-
wiecznych kostiumach są groteskowe, ale nie mniej groźne)

•

demoniczność = konieczność: diabelskie alter ego Baltazara mówi: Cokolwiek już się stało,
wygląda jakby musiało się stać i jakby nie mogło być inaczej

•

trzy postawy wobec tej konieczności:

1. podporządkowanie się, ale i bunt wobec nadrzędnego porządku

Baltazar (jak

Obcy Camusa, zabija bez wyraźnych motywów, jest narzędziem wyższej siły, ale
buntuje się wciąż, mimo że jest przekonany o swym potępieniu)

2. ocalenie w wierze religijnej

babka Dilbinowa (wierzy w rekompensatę swych

cierpień po śmierci, budzi litość i szacunek)

2

3. życie poza dobrem i złem

babka Misia (obojętna na cudze cierpienia, zagłębiona

w swej cielesności, niewinna przez „zwierzęcą” nieświadomość)

- żadne z tych rozwiązań nie jest dla Tomasza wystarczające
- dziecięce poznanie kreuje rzeczywistość zastępcza, lepszą, bardziej zrozumiałą

•

Tomasz tworzy Królestwo Puszczy, gdzie wstęp mieli tylko uprzywilejowani – ci, co
poświęcili życie bezinteresownej pasji

•

próbuje on też ogarnąć naturę, zbiera rośliny, zapisuje nazwy ptaków po łacinie, zamienia
jednostkowe w ogólne

•

poznanie to jest ograniczone, ale takie właśnie jest piękne

•

rodzajem poznania jest polowanie, ale piękno można w ten sposób zatrzymać za cenę
urzeczowienia, zastrzelenia: Ani łasicy, ani podziwu, rzecz martwa na ziemi...

- psychofizyczny rozwój Tomasza ukazywany jest na zasadzie nierównomiernych zbliżeń, nigdy do
końca nie wiadomo, ile dziecko ma lat
- jest to poetycka przypowieść o chłopięcej inicjacji

•

inicjacja wymaga przekroczenia kręgów poznania: erosu, sacrum i praxis

•

eros: Magdalena wprowadza go w sekrety cielesnego pożądania; przy motywie powrotu
Magdy z zaświatów pojawia się związek erotyki z rozkładem, śmiercią (char. dla Miłosza)

•

sacrum: bluźnierstwo i herezja, eksperyment Domcia mający dowieść istnienia Boga;
dziadek opowiada mu o losach arianina, Hieronima Surkonta; pojawia się pytanie: kto
decyduje o tym, jakiego jesteśmy wyznania? Jak to jest, że jest się tym, kim się jest? Od
czego to zależy?

•

praxis: Romuald wprowadza go w tajniki życia zwierząt i ptaków, arkana sztuki łowieckiej;
Tomasz nie zostanie myśliwym, bo stwierdzi, że polowanie to konieczność zabijania, a tym
samym unicestwia się zwierzę na wieczność, nie dając mu szans na odkupienie (manicheizm
Miłosza); w konfrontacji z innymi odkrywa, że jest go dwóch: wewn. i zewn., niezależny od
siebie

- każde z doświadczeń pogłębiło w nim poczucie dwoistości, zrywa z płcią przeciwną,
rówieśnikami, dorosłymi

inicjacja niedopełniona

•

poznawszy konieczność, nie chciał ulec jej prawom

•

żą

dał całkowitego posiadania (Magdalenę podglądał w kąpieli, żeby wyrwać tajemnicę jej

intymności; chciał namacalnego dowodu na istnienie Boga; z przyrody chciał odczytać
porządek wszechrzeczy), ale poniósł porażkę, co obudziło w nim lęk przed kobietą,
Absolutem, naturą

- inicjacja jest wygnaniem z raju, jedynie powrót do stanu niewinności może wrócić poczucie pełni;
ostatecznie schronienie znajdzie Tomasz w ramionach matki
- przeświadczenia filozoficzne Miłosza:

•

ś

wiadomość musi się uporać z problemem nieuchronności śmierci

•

człowiek został wrzucony w istnienie bez pytania o zgodę i postawiony w miejscu, którego
nie wybierał

•

istnieje zasadniczy rozdźwięk między naszym o sobie wyobrażeniem a „nie-ja”

- poeta przystaje na sprzeczność i rozdarcie, a sensu szuka w historyczności (tradycji współżycia
ludzkiego, której szuka w codzienności, a nie wielkich wydarzeniach) i eschatologii (nadziei na
wypełnienie czasów, apokatastasis)

Manicheizm:
Dualizm. W świecie toczy się walka między dwoma przeciwstawnymi pierwiastkami: światłem
(dobrem) i ciemnością (złem). Człowiek ma dwie dusze: jedną związaną z dobrem i drugą związaną
ze złem. Zło jest wszędzie i jest wieczne.
Drogą wyzwolenia spod wpływu zła jest poznanie. Dzięki zdobywaniu wiedzy o sobie i Bogu
można zrozumieć naturę siebie, świata i przeznaczenia, to skąd przychodzimy, gdzie jesteśmy i
dokąd zmierzamy.

** E.Z.**