1

Filozofia w starożytnej Grecji. Cz. 2

Pojęcie filozofii - umiłowania mądrości – powstało od greckich słów philein – lubić, kochać, sophis – mądrość. Twórcą terminu jest Pitagoras. Grecy uważali, że
filozofia przybliża człowieka do tego, co boskie, bowiem jest boską wiedzą.

Okres

Przedstawiciele i

szkoły

Najważniejsze poglądy

O
K
R
E
S

W
I
E
L
K
I
C
H

S
Y
N
T
E
Z
O
K

Platon

Zasłynął z koncepcji idei - rzeczy, których nie można sobie wyobrazić i zidentyfikować przy bezpośrednim poznaniu,
istnieją w ponad światem zmysłowym, są formami, przyczyną świata. Idee są niematerialne, niezmienne, są bytami
poznawanymi dzięki duszy. Platon wnioskował, że skoro ludzka dusza potrafi poznać rzeczy ponadzmysłowe, to sama
musi być do nich podobna, musi być czymś ponadzmysłowym.
Wg filozofa idee obecne są w świecie na 4 sposoby:



naśladownictwo - mimezis - idea jest wzorem, który byt zmysłowy ma naśladować,



partycypacja - meteksis - byt zmysłowy uczestniczy w świecie idei,



wspólnota - idea ma części wspólne z bytami materialnymi,



obecność - paruzja -idea tłumaczy byt materialną, gdyż jest w nim obecna.

Dwie najwyższe platońskie zasady to tzw. jednia (jedna przyczyna, która zawiera w sobie wszystkie inne, najdoskonalsza
i absolutna w swej jedności)i diada (przyczyna wielości w świecie, rozbicia i fragmentaryzacji).
Świat skonstruowany jest w hierarchię bytów:



najwyżej - najwyższe zasady - jednia i diada,



Idee,



Dusze,



Byty materialne,



Świat zmysłowy.

Platon był również autorem koncepcji Demiurga (boga-rzemieślnika, który widzi idee w świecie i na ich podstawie
tworzy z gliny, materii, ciała, będące odbiciami idei, ponieważ idea sama z siebie nie może powielać się w świecie
zmysłowym. Demiurg dołącza również do ciał ludzkich dusze. Powoduje on ginięcie i powstanie bytów).
Istotne miejsce w filozofii Platona zajmuje teoria państwa idealnego, które ma zająć się obywatelem jako duszą rozumną,
ma pokazywać mu, jak ma się rozwijać i docierać do idei, która daje prawdziwe szczęście. Społeczeństwo podzielił
Platon na trzy grupy, które odpowiadają trzem częściom duszy i trzem cnotom:

2

R
E
S

W
I
E
L
K
I
C
H

S
Y
N
T
E
Z



mędrcy (filozofowie) to grupa nieliczna, kierująca się rozumem i rządząca najlepiej, gdyż wcale nie chcą rządzić
a czynią to jedynie z poczucia obowiązku; ich cnotą jest mądrość, której odpowiada część rozumna duszy; są
starannie wychowani; nauczeni taktyki wojennej, ekonomii; przygotowani do zjednoczenia z ideami.



Żołnierze - utrzymują wewnętrzny porządek w państwie, bronią jego granic; biegli w sztuce wojennej, lecz nie
mogą mieć rodzin, ani niczego własnego, bowiem wszystko otrzymują od państwa i jest dla nich wspólne; ich
cnotą jest męstwo, a odpowiada im gniewliwa część duszy.



Robotnicy natomiast dojdą do doskonałości tylko wówczas, kiedy będą kierować się umiarkowaniem; wytwarzają

dobra materialne, mają rodziny i własność; ich cnotą jest umiarkowanie, a odpowiada im pożądliwa część duszy.

W idealnym państwie każde nowonarodzone dziecko ocenia się, a następnie przeznacza do jednej z grup. Trzonem
działania państwa jest sprawiedliwość. Cnota ta dotyczy relacji z innymi ludźmi i jest oddaniem innemu tego, co się mu
należy.
Platon założył słynną Akademię, zwanej później Akademią Platońską. Jest autorem licznych dialogów, w których
bohaterowie rozprawiają na tematy filozoficzne. Najbardziej to Faidros, Uczta, Państwo. Innym słynnym dziełem Platona
jest Obrona Sokratesa.

Arystoteles

Wychowawca Aleksandra Wielkiego. W wieku 18 lat wstąpił do platońskiej Akademii, gdzie pozostał przez następnych
20 lat, aż do śmierci Platona. W 336 roku założył szkołę znajdującą się w Ogrodach Likejonu (od nazwy pobliskiej
świątyni Appolina Likejosa).
Arystoteles był pierwszym prawdziwym naukowcem, interesował się wszystkim i stworzył podwaliny nauki europejskiej
(szczególnie ogromne zasługi w astronomii, fizyce, biologii i logice, niemniej jednak część jego teorii astronomicznych,
fizycznych i biologicznych okazała się błędna).
Arystoteles stworzył koncepcję duszy - formy, która ożywia ciało i jest jego formą substancjalną. Wyróżnił trzy rodzaje
duszy:



wegetatywna (dusza roślinna, która rozmnaża się, odżywia i wzrasta),



zmysłowa (dusza zwierzęca, która posiada poznanie zmysłowe, rozmnaża się, odżywia i wzrasta),



rozumna (dusza ludzka, która potrafi to wszystko, co dusza wegetatywna i zmysłowa, ale ma również intelekt).

Dusza nie może istnieć bez ciała, ale po śmierci nie ginie, ponieważ jest w niej element sfery ponadksiężycowej, co czyni
ją nieśmiertelną.
Za cel etyki Arystoteles uważał ustalenie celu dążeń człowieka, który dąży do szczęścia. Nie dają mu go przyjemności
zmysłowe, bowiem są chwilowe, zaś przyjemność czyni z człowieka niewolnika. Szczęścia nie dają zaszczyty, ponieważ
są niezależne od człowieka. Prawdziwe dobro i szczęście polegają na rozumnym działaniu, a więc czynieniu tego, co jest
właściwe ludzkiej naturze. Niezbędne są dobra wieczne (cnota i kontemplacja sfery zmysłowej). Droga do osiągnięcia
szczęścia wiedzie przez metafizykę.

3

Arysoteles twierdził, że człowiek ze swej natury jest istotą społeczną. Ma bowiem określone potrzeby, których nie potrafi
sam zaspokoić, a które zaspokaja rodzina – złożona z matki, ojca, dziecka i niewolnika (w rozumieniu Arystotelesa:
człowieka, który nie potrafi używać rozumu, zatem należy nim kierować), wioska, a potrzebę bezpieczeństwa i handlu
wymiennego zaspokaja państwo (civitas).
Arystoteles podzielił ustroje państwowe na:



monarchie, w których rządzi jedna osoba. Uznawał ją za najlepszy ustrój, ponieważ monarcha dba o swoje dobro
(czyli całe państwo), poza tym łatwo jest obalić złego monarchę,



arystokracje, w których rządzi grupa społeczna, wybrana ze względu na cnotę przypisaną tej grupie,



politeie, w których rządzą wszyscy, a których zwyrodniałą postacią jest demokracja.

Jednak wg Arystotelesa nie jest istotne, jaki ustrój panuje w państwie, o ile rządzący kierują się cnotą czyli dbają zarówno
o dobro wspólne jak i o dobro każdego człowieka.

S
Z
K
Ó
Ł

H
E
L
L
E
N
I
S
T
Y
C
Z
N
Y
C

Stoicyzm

Założona w Atenach przez Zenona z Kition, upadła około II wieku n.e.
Stoicy uważali, że wszystko, co istnieje, jest materią (materializm) i nie istnieje świat pozazmysłowy. Także dusza ludzka
jest zmysłowa, a przez to śmiertelna. Należy zatem skupić się na dobrym przeżywaniu swojego życia.
Również bogowie (jeśli istnieją) są bytami materialnymi, gdyż wszystko, co istnieje, musi być materialne. Pojęcia są
tylko nazwami, gdyż nie ma niematerialnych odpowiedników pojęć, zatem nie istnieją idee.
Świat jest jednym żyjącym organizmem, jednym bytem. Jest bogiem, który żyje w świecie i jest w nim obecny. Świat jest
rządzony celowo, gdyż sam zarządza sobą i wewnętrznie się rozwija, zaś cały świat żyje dzięki duszy świata (pneumie).
Stoicy przejęli arystotelesowskie pojęcie szczęścia jako celu ludzkiego życia, którego nie da się osiągnąć, gdy człowiek
jest zależny od tego, co wobec niego zewnętrzne. A to, co nie zależy od człowieka, nie może być przez niego opanowane.
Zatem powinno się od tego uniezależnić.

Seneka

Jeden z najsłynniejszych stoików, wychowawca Nerona, autor licznych tragedii i traktatów etycznych. W swym dziele
Dialogach prezentował typowy dla stoicyzmu ideał mędrca pogodnego, spokojnego oraz korzystającego obficie z
dobrodziejstw kultury i sztuki.

Marek Aureliusz

Zwany „filozofem na tronie”, rzymski cesarz. Zafascynowany stoicką myślą i greckimi systemami racjonalistycznymi,
głosił idee sprawiedliwości, humanitaryzmu. Aby osiągnąć szczęście człowiek powinien żyć rozumnie oraz w zgodzie z
naturą. Dobrem człowieka było wg niego tylko to, co bezpośrednio od człowieka zależy: wstrzemięźliwość, szczerość,
odwaga, sprawiedliwość.

Epikureizm

Zwani filozofami ogrodów (ponieważ szkoła została założona w ogrodzie poza Atenami). Nazwa pochodzi od założyciela
Epikura.
Świat jest dla epikurejczyków zbiorem zorganizowanych atomów i nie musi mieć żadnej zewnętrznej przyczyny, atomy
bowiem same z siebie działają we właściwy sposób. (patrz materializm atomistów)

4

H

Etykę opierali na życiu zgodnym z naturą, bowiem kontakt z naturą daje szczęście człowiekowi. Każdy człowiek ma
prawo do szczęścia, które może zdobyć, gdy żyje rozumnie. Szczęście jest doznawaniem przyjemności. Drogami do
szczęścia są: brak cierpienia, radość z życia (carpe diem), spokój ducha oraz dobra zewnętrzne.
Unieszczęśliwić zaś człowieka mogą cztery rzeczy: niemożność bycia szczęśliwym, cierpienie, śmierć i bogowie.
Słynni epikurejczycy to Epikur, Horacy oraz Lukrecjusz.

Sceptycyzm - Pirron

Uważał, że poznanie ludzkie nie jest możliwe, a jeśli nawet jest możliwe, to nie jest pewne, gdyż nie znamy własności
rzeczy. Musimy więc powstrzymać się od sądów o rzeczach, ponieważ wydawanie sądów nie daje człowiekowi szczęścia.

Eklektyzm

Najsłynniejszym eklektykiem był Cyceron (Marcus Tulius Ciceron), autor wielu mów sądowych i politycznych,
nacechowanych erudycją, polotem i dowcipem. Zebrał on wszystkie dotychczasowe poglądy szkół filozoficznych i
próbował je połączyć uznając, że w każdym jest ziarno prawdy.

Cynizm

Głosił cnotę jako życie zgodne z naturą oraz ideał mędrca jako człowieka kierującego się w działaniu tylko rozumem.
Reprezentantem szkoły jest Diogenes, nazywany filozofem z beczki, ponieważ na dowód, iż rzeczy doczesne nie dają
szczęścia, zamieszkał w beczce.

R
E
L
I
G
I
J
N
Y

Neoplatonizm

Rozwijał się w Aleksandrii, gdzie od ok. 300 roku działała biblioteka założona przez Ptolomeusza.
Słynnym neoplatonikiem był Filon z Aleksandrii, który połączył pojęcie najwyższego Absolutu (Jednego) z Bogiem
Starego Testamentu.
Najważniejszym zaś był Plotyn, który stworzył koncepcję Jedni tożsamej z bogiem. Jednia jest ponad bytami, jest
wyższa od innych bytów, jest pełnią, gdyż przewyższa wszystko swą mocą i ma charakter mistyczny. Ponad to Jednia
przyciąga wszystkie inne byty do siebie.