Ekspansja turecka

Na początku XVI wieku imperium Turków osmańskich obejmowało obszar Azji

Mniejszej, Bałkany, Mołdawię i Wołoszczyznę oraz północne wybrzeże Morza Czarnego.
Mołdawia i Wołoszczyzna miały status lenny, natomiast wszystkie pozostałe tereny były
podzielone na prowincje w ramach państwa tureckiego.
Ekspansję terytorialną imperium, zahamowaną po śmierci sułtana Mehmeda II (1451-1481),
wznowił po latach walk i rywalizacji wewnętrznych sułtan Selim I Groźny (1512-1520).

Podboje w Azji i Afryce

W roku 1514 w dolinie Czałdyran w Kurdystanie armia turecka pokonała wojska perskie,

w wyniku czego granice Turcji przesunęły się znacznie na wschód, obejmując dorzecze
Eufratu i Tygrysu oraz Armenię. W Persji panowała wówczas szyicka dynastia Safawidów,
jej przegrana oznaczała osłabienie pozycji szyizmu w świecie muzułmańskim i umocnienie
znaczenia sunnitów.

Następnym celem stało się państwo Mameluków w Egipcie. Mamelucy byli potomkami

niewolników arabskich, którzy jako wyzwoleńcy stali się gwardią przyboczną władców
Egiptu, a w roku 1250 przechwycili władzę w tym kraju. Wybierali spośród siebie sułtanów,
stworzyli więc rodzaj monarchii elekcyjnej. Oprócz Egiptu opanowali Syrię oraz południowo-
zachodnią część Półwyspu Arabskiego. W roku 1516 wojska Selima I wkroczyły do Syrii i w
bitwie pod Merj Dabik w sierpniu tegoż roku rozbiły armię Mameluków – o zwycięstwie
zadecydowała przede wszystkim przewaga artyleryjska. Na polu bitwy zginął sułtan
mamelucki Kansu al-Ghuri. Cała Syria, wraz z Damaszkiem i Aleppo, wpadła w ręce
Turków. W styczniu 1517 roku Turcy opanowali Egipt, w wyniku czego państwo
Mameluków przestało istnieć. Do imperium osmańskiego włączony został Półwysep Arabski
ze świętymi miejscami islamu – Mekką i Medyną. Po tych sukcesach sułtan Selim I przyjął
tytuł kalifa, sięgając tym samym po zwierzchność religijną nad całym światem islamu.

Ekspansja w Europie

Sulejman II Wspaniały, syn Selima I, panował w latach 1520-1566. Na ten okres

przypadły kolejne podboje tureckie w Europie. W roku 1521 Turcy zajęli Belgrad, ważną
twierdzę broniącą dostępu do Węgier, leżącą nad Dunajem i Sawą. Rok później zdobyli
wyspę Rodos na Morzu Śródziemnym, należącą do zakonu joannitów. Zapewnili sobie dzięki
temu dominację militarną we wschodniej części Morza Śródziemnego, osłabiając znaczenie
Republiki Weneckiej (która miała w swym posiadaniu Kretę, Cypr i Wyspy Jońskie).

Latem 1526 roku armia turecka ruszyła na Węgry. Musiał jej stawić czoła dwudziestoletni

król węgierski Ludwik II Jagiellończyk (1516-1526), niedysponujący w ogóle artylerią,
która była głównym elementem siły uderzeniowej Turków. Do decydującego starcia doszło
29 sierpnia pod Mohaczem, na prawym brzegu Dunaju na północ od ujścia Drawy. Młody
król zginął podczas bitwy, a Sulejman wkroczył do stolicy Węgier, Budy.

Nie był to jednak koniec wojny. Idąc za ciosem, Turcy oblegali w roku 1529 Wiedeń.

Dopiero zgromadzenie przez cesarza Karola V wielkiej armii dzięki funduszom
przeznaczonym na wojnę przez Sejm Rzeszy skłoniło Sulejmana do zaprzestania ataków na
Austrię i wycofania się w sierpniu 1532 roku na Węgry.

Turcja, znajdująca się wówczas u szczytu potęgi, jako przeciwnik Habsburgów stała się

dla Francji pożądanym sojusznikiem, czego wyrazem stało się podpisanie w roku 1536
traktatu francusko-tureckiego. Gwarantował on kupcom francuskim wolny handel na obszarze

imperium tureckiego, ale przede wszystkim był przymierzem zaczepno-odpornym,
zapewniającym współdziałanie Francji i Turcji w rejonie Morza Śródziemnego.

Podział Węgier

Po klęsce pod Mohaczem roszczenia do tronu węgierskiego wysunął król Austrii

Ferdynand I Habsburg. Zgodnie z traktatem wiedeńskim, podpisanym w roku 1515 przez
cesarza Maksymiliana I i króla Polski Zygmunta I Starego, tron czeski i węgierski miał
przejść, w przypadku bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka, na Ferdynanda
Habsburga, ożenionego z siostrą Ludwika, Anną Jagiellonką.

Ferdynanda jako swojego władcę od razu uznali Czesi, natomiast sprawa skomplikowała

się na Węgrzech. Niechętne Habsburgom węgierskie rody magnackie zgromadzone w Tohai
ofiarowały koronę św. Stefana wojewodzie siedmiogrodzkiemu Janowi Zapolyi. W
listopadzie 1526 roku koronował się on na króla Węgier w mieście Székesfehérvár. W tym
samym czasie sejm węgierski zebrany w Bratysławie obrał królem Ferdynanda.

Rozstrzygnięcie tej rywalizacji musiało zapaść na polu walki. Początkowo przewagę

uzyskał Ferdynand i zmusił Zapolyę do szukania schronienia najpierw w Polsce, a potem w
Siedmiogrodzie. Za pośrednictwem dyplomacji polskiej (poselstwo Hieronima Łaskiego)
Zapolya uzyskał pomoc turecką i dzięki niej opanował większość terytorium Węgier. Pod
panowaniem Ferdynanda pozostał zachodni skrawek Węgier oraz Słowacja, natomiast Jan
Zapolya miał Węgry środkowe z Budą i Siedmiogród. Po śmierci Zapolyi w roku 1541
Sulejman podjął interwencję zbrojną, w wyniku której środkowe Węgry weszły w skład
imperium tureckiego, a Siedmiogród stał się lennem tureckim o szeroki zakresie autonomii.
Zachodnio-północne Węgry pozostały w granicach imperium Habsburgów.

Powstrzymanie ekspansji tureckiej

Następca Sulejmana Wielkiego, Selim II (1566-1574) przeprowadził w roku 1570

inwazję na należący do Republiki Weneckiej Cypr, zdobywając od razu Nikozję.
Ufortyfikowany port Famagusta skapitulował po jedenastu miesiącach. Turcy dokonali rzezi
ż

yjącej na wyspie ludności chrześcijańskiej. Wywołało to oburzenie w Europie i pomogło

papieżowi Piusowi V w zmontowaniu świętej ligi przeciwko Turkom, w skład której obok
papiestwa weszła Hiszpania, Wenecja, Malta oraz niektóre księstwa włoskie.

Dowództwo floty wystawionej przez ligę powierzono Don Juanowi d’Asturia,

nieślubnemu synowi cesarza Karola V. Dysponował on ponad dwustu galerami, które miały
na pokładzie 3,1 tys. żołnierzy. Turcja miała podobną liczbę okrętów i żołnierzy, lecz słabsze
uzbrojenie. 7 listopada 1571 roku pod Lepanto w Zatoce Korynckiej rozegrana została bitwa
morska zakończona pogromem floty tureckiej. Zawarty rozejm nie spowodował zwrotu
Cypru, jednak potęga turecka została na tyle nadszarpnięta, że Turcja zaprzestała na
kilkadziesiąt lat ataków na Europę.

Organizacja państwa tureckiego

Sulejman Wspaniały polecił skodyfikować prawo w imperium tureckim, dlatego przez

swoich poddanych nazywany był Sulejmanem Prawodawcą. Przepisy prawa
administracyjnego i podatkowego zawarto w jednym zbiorze, zwanym kanun.

Sułtana, który posiadał władzę absolutną, w rządzeniu wspomagały dwa organy: kolegium

doradców (divan) i rząd, czyli Wysoka Porta, składający się z ministrów powoływanych i
odwoływanych przez sułtana. Istotną rolę polityczną w teokracji tureckiej odgrywał wielki
mufti Stambułu, będący najwyższym autorytetem w interpretowaniu prawa islamskiego.

Wydawał on orzeczenia (fatwa) w niejednoznacznych bądź kontrowersyjnych przypadkach,
które były podstawą podejmowania decyzji państwowych.

Imperium tureckie składało się z trzech wielkich prowincji – Anatolii (w Azji Mniejszej),

Rumelii (na Półwyspie Bałkańskim) i Bośni – które były zarządzane przez bejlerbejów.
Prowincje dzieliły się z kolei na jednostki administracyjne zwane paszałykami, którymi
kierowali paszowie. Najmniejszą jednostką administracyjną był sandżak (chorągiew),
nadzorowany przez sandżakbeja. Niektóre paszałyki (na przykład Egipt) nie wchodziły w
skład prowincji, lecz stanowiły wyodrębnione jednostki o wewnętrznej autonomii. Imperium
były podporządkowane terytoria lenne zobowiązane do płacenia corocznego trybutu i
ś

wiadczenia pomocy wojskowej.

W Turcji obowiązywała doktryna, że właścicielem całej ziemi jest sułtan, który jedynie ją

użycza swoim poddanym w użytkowanie. W praktyce ziemia dzieliła się na trzy kategorie:
ziemię państwową, ziemię należącą do fundacji religijnych oraz majątki chłopskie. Specyfiką
imperium tureckiego był brak wielkich właścicieli ziemskich dziedziczących swe majątki.
Ziemię państwową otrzymywali panowie lenni – agowie i spahisi – którzy w zamian mieli
obowiązek służby wojskowej na rzecz sułtana.

Natomiast z pełnieniem urzędów państwowych związane było uposażenie zarówno w

formie pieniężnej, jak i w formie ziemskiego beneficjum. Dla wyznawców Allacha nie
istniały żadne bariery awansu społecznego – nawet ludzie pochodzący z najniższych warstw
mogli dojść do najwyższych stanowisk.