Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

www.wuj.pl

Ewa Myślak

System polityczny

Konfederacji Szwajcarskiej

Ewa Myślak

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Ewa Myślak

– absolwentka politologii, europeistyki oraz Mię-

dzywydziałowych Studiów Amerykanistycznych na Uniwersy-
tecie Jagiellońskim; doktor nauk humanistycznych w zakresie
nauk o polityce; pracownik w Katedrze Współczesnych Sys-
temów Politycznych w Instytucie Nauk Politycznych i Stosun-
ków Międzynarodowych UJ; członek Grupy Badawczej „Inicja-
tywa Helwecka”. Główne dziedziny jej zainteresowań badaw-

„Szwajcarski system polityczny zbudowany jest na niezwykle oryginalnych i niepowtarzal-
nych zasadach oraz mechanizmach, które od lat są ważne i zarazem inspirujące dla świato-
wych konstytucjonalistów i ustrojoznawców.
Książka Ewy Myślak to opracowanie poświęcone systemowi politycznemu Szwajcarii,
które z jednej strony odznacza się wysokim poziomem merytorycznym, a z drugiej –
uwzględnia nowe rozwiązania prawne ważne dla funkcjonowania tegoż systemu.
Autorka jest wytrawną znawczynią polityki szwajcarskiej zarówno tej na szczeblu federal-
nym, jak i na szczeblu kantonalnym oraz gminnym. Widać, że praca powstała z autentycznej
pasji poznawczej i dobrze pojętej, bo bynajmniej niebezkrytycznej, fascynacji obiektem
badawczym. E. Myślak jest bowiem jak najdalsza od ogłoszenia Szwajcarii modelową
czy też wzorcową demokracją, przykładem do naśladowania przez inne kraje. Pokazuje
natomiast pewne słabości czy, mówiąc łagodniej, kontrowersyjność stosowanych tam
rozwiązań”.

Z recenzji prof. dra hab. Marka Bankowicza

czych to systemy polityczne, instytucje demokracji bezpośredniej i konsensualnej oraz ban-
kowość centralna. Jest autorką monografii Narodowy Bank Polski w systemie ustrojowym
Rzeczypospolitej Polskiej (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013)
oraz wielu artykułów i opracowań poświęconych wspomnianej wyżej tematyce.

Fot. K

. Hrebieniuk

System_polityczny_Konfederacji_Szwajcarskiej_okl.indd 1

2014-11-21 10:59:39

System polityczny
Konfederacji Szwajcarskiej

:\GDZQLFWZR8QLZHUV\WHWX-DJLHOORñVNLHJR

(ZD0\ĂODN

System polityczny
Konfederacji Szwajcarskiej

RECENZENT

Prof. dr hab. Marek Bankowicz

PROJEKT OKŁADKI

Agnieszka Winciorek

Na okładce wykorzystano fotografie z mdd@/Shutterstock.com;

Fedor Selivanov@/Shutterstock.com; Vepar5@/Shutterstock.com

Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów

Międzynarodowych i Politycznych

© Copyright by Ewa Myślak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2014

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany

w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających

i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej

zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3806-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. [phone], fax [phone]

Dystrybucja: tel. [phone], tel./fax [phone]

tel. kom. 506-006-674, e-mail: [e-mail]

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Wstęp

.................................................................................................................................... 7

Rozdział I. Natura demokracji szwajcarskiej

............................................................. 11

I.1. Rys historyczny ustroju Szwajcarii ...................................................................... 11

I.2. Konstytucja Federalna z 18 kwietnia 1999 r. ...................................................... 15

I.3. Rządy zgromadzenia czy podział władz? ........................................................... 17

I.4. Współrządzenie, czyli demokracja konsensualna ............................................. 20

I.5. Demokracja bezpośrednia .................................................................................... 25

I.5.1. Referendum ................................................................................................... 28

I.5.2. Inicjatywa ludowa ........................................................................................ 29

I.5.3. Znaczenie instytucji demokracji bezpośredniej ....................................... 31

Rozdział II. Zgromadzenie Federalne

......................................................................... 37

II.1. Podstawy prawne funkcjonowania parlamentu ............................................... 37

II.2. System wyborczy do Rady Narodowej i Rady Kantonów ............................... 38

II.2.1. Wybory do Rady Narodowej ..................................................................... 38

II.2.2. Wybory do Rady Kantonów ...................................................................... 42

II.3. Status prawny deputowanych ............................................................................. 44

II.4. Tryb pracy i organizacja parlamentu ................................................................. 48

II.4.1. Komisje ........................................................................................................ 50

II.4.2. Służby parlamentarne ................................................................................ 52

II.4.3. Frakcje partyjne w parlamencie ................................................................ 53

II.4.4. Grupy parlamentarne ................................................................................. 55

II.5. Kompetencje Rady Narodowej i Rady Kantonów ........................................... 55

II.5.1. Kompetencje prawodawcze ....................................................................... 56

II.5.2. Kompetencje kontrolne .............................................................................. 58

II.5.3. Kompetencje zarządzające ......................................................................... 62

II.5.4. Kompetencje w zakresie finansów państwa ............................................ 63

II.5.5. Kompetencje Zjednoczonego Zgromadzenia Federalnego ................... 64

II.6. Proces ustawodawczy .......................................................................................... 65

II.7. Partie polityczne ................................................................................................... 68

Rozdział III. Rada Federalna i Sąd Federalny

........................................................... 75

III.1. Rada Federalna ................................................................................................... 75

III.1.1. Skład i wybory do Rady Federalnej ........................................................ 75

III.1.2. Kompetencje Rady Federalnej ................................................................. 80

III.1.3. Prezydent federalny .................................................................................. 82

III.1.4. Komisje ekspertów .................................................................................... 83

III.1.5. Zasady ustrojowe funkcjonowania Rady Federalnej ............................ 84

III.1.6. Administracja federalna ........................................................................... 88

III.2. Sąd Federalny ...................................................................................................... 91

III.2.1. Wybór i pozycja sędziów Sądu Federalnego .......................................... 92

III.2.2. Organizacja Sądu Federalnego ................................................................ 92

III.2.3. Sposób i zakres działania Sądu Federalnego .......................................... 93

Rozdział IV. Kantony i gminy

........................................................................................ 95

IV.1. Kantony ................................................................................................................ 95

IV.1.1. Pozycja ustrojowa kantonów .................................................................... 95

IV.1.2. Organizacja władz kantonalnych ............................................................. 98

IV.1.3. Zasada federalizmu kooperacyjnego a podział kompetencji między

federację i kantony ..................................................................................... 101

IV.2. Gminy ................................................................................................................... 109

IV.2.1. Pozycja ustrojowa gmin ............................................................................ 110

IV.2.2. Rodzaje gmin .............................................................................................. 112

IV.2.3. Organizacja władz gminnych ................................................................... 113

IV.2.4. Funkcjonowanie gmin .............................................................................. 116

Zakończenie

........................................................................................................................ 121

Bibliografia

.......................................................................................................................... 125

I Źródła pierwotne .................................................................................................... 125

II Literatura przedmiotu ............................................................................................ 126

Opracowania zwarte ........................................................................................... 126

Artykuły naukowe ............................................................................................... 128

III Źródła internetowe ................................................................................................. 131

Spis tabel i wykresów

........................................................................................................ 133

7

Wstęp

Wstęp

Konfederacja Szwajcarska jest państwem znanym z różnorodności i oryginal-

ności rozwiązań ustrojowych. Trzy podstawowe filary ustroju szwajcarskiego to:

federalizm, demokracja bezpośrednia oraz demokracja konsensualna. To one

zdeterminowały i ukształtowały system polityczny Szwajcarii i jej polityczne in-

stytucje. Co więcej, każda z nich jest, we właściwy tylko dla Szwajcarii sposób,

dostosowana do wymogów tego heterogenicznego państwa. Doris Leuthard,

sprawująca funkcję Prezydent Konfederacji Szwajcarskiej w 2010 r., opisując de-

mokrację szwajcarską, zwróciła uwagę, iż

Szwajcaria wypracowała model podejmowania decyzji oparty na demokracji bezpo-

średniej i federalizmie – model, którego istotą nie jest jedynie władza większości nad

mniejszością. Mniejszości również muszą mieć możliwość oddziaływania na decyzje

większości. Federalizm jest właśnie jednym ze sposobów na instytucjonalne zabezpie-

czenie praw mniejszości. Jednocześnie demokracja chroni większość przed dyktatem

różnych mniejszości. Procedury demokratyczne zostały natomiast tak skonstruowa-

ne, żeby „przegranym” nie działa się krzywda

1

.

Z jednej strony ustrój szwajcarski może wywoływać podziw ze względu na sze-

roki udział obywateli i kantonów w procesie podejmowania decyzji politycznych,

często podkreślaną zasadę kooperacji i unikanie konfliktów oraz głęboką wiarę

w skuteczność stosowanych rozwiązań ustrojowych. Z drugiej strony oceniany

jest on jako ociężały ze względu na długi proces podejmowania decyzji spowodo-

wany chęcią osiągnięcia wspomnianego konsensusu pomiędzy głównymi aktora-

mi sceny politycznej. Z pewnością jednak system polityczny Szwajcarii stanowi

ciekawy obszar badawczy, którego głównym wyzwaniem jest niestandardowość

rozwiązań ustrojowych.

Oficjalną nazwą państwa jest Schweizerische Eidgenossenschaft (Confederation

Helvetique lub Confederazione Svizzera), co w dosłownym tłumaczeniu oznacza

Konfederację Szwajcarską. Jednak Szwajcaria prezentuje strukturę federalną pań-

stwa, w którym władza jest podzielona między władzę centralną, kantony i gmi-

ny. Na trójszczeblową budowę państwa składają się:

1

D. Leuthard, Przedmowa prezydent Szwajcarii, [w:] R. Büchi, N. Braun, B. Kaufmann, Przewod-

nik po demokracji bezpośredniej. W Szwajcarii i nie tylko, Łódź 2013, s. 5.

8

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

– Federacja (Bund, Eidgenossenschaft). Federacja jest kompetentna w działa-

niu wszędzie tam, gdzie uprawnia ją do tego konstytucja – np. w polityce

zagranicznej, polityce bezpieczeństwa, w działalności ustawodawczej obej-

mującej całe państwo. Jeśli jakieś zadania nie są wyraźnie przypisane fede-

racji, znaczy to że kompetencje do nich ma następny szczebel – kantony.

– Kantony (Kantone). Od założenia kantonu Jura w 1978 r. Szwajcaria skła-

da się z 23 kantonów. Trzy z nich – Bazylea, Appenzell, Unterwalden – są

historycznie podzielone na dwa półkantony. Każdy kanton i półkanton

ma własną konstytucję, własny parlament, rząd i sąd. Bezpośrednia forma

sprawowania rządów przez mieszkańców funkcjonuje jeszcze w półkanto-

nie Appenzell Innerrhoden i kantonie Glarus. We wszystkich pozostałych

naród podejmuje decyzje przy urnach.

–

Gminy (Gemeinden). Wszystkie kantony są podzielone na gminy – naj-

mniejsze jednostki polityczne. Ich liczba się zmienia z powodu postępu-

jącego łączenia się gmin (w 2000 r. było ich 2896, w 2014 r. 2396). Oko-

ło jedna piąta gmin ma swój własny parlament, a w pozostałych wszelkie

sprawy są rozstrzygane bezpośrednio przez mieszkańców na tzw. zgro-

madzeniach gminnych. Oprócz zadań, które przydziela im federacja

i kantony, np. ochronę cywilną, gminy mają również własne kompetencje,

np. w szkolnictwie, budowie dróg, w podatkach. Zakres autonomii gmin

ustalają poszczególne kantony same, dlatego jest on różny

2

.

Szwajcaria znana jest ze swojej różnorodności. Pod kątem językowym dzieli

się ona na trzy strefy: niemiecka obejmuje 65,3%, francuska 22,4%, a włoska 8,4%

Ponadto przez około 0,5% mieszkańców używany jest również historyczny już

język retoromański. W obszarze języka niemieckiego używana jest głównie jego

szwajcarska odmiana tzw. Schwyzertütsch, występująca lokalnie w różnych wer-

sjach. Szwajcaria charakteryzuje się wysoką liczbą obcokrajowców mieszkających

na jej terenie: w 2014 r. liczba cudzoziemców stanowiła 23,26% ogółu mieszkań-

ców, co stanowi 1,87 mln. Najliczniejszą grupę stanowią Włosi, Niemcy i Portu-

galczycy. Struktura wyznaniowa również nie jest jednolita: wyznanie rzymsko-

katolickie stanowi 38,4%, protestanci 27,8%, społeczność islamska 4,9%, a brak

wyznania deklaruje 20,6% Szwajcarów

3

. Należy jednak zaznaczyć iż współcześnie

jawne spory między różnymi językowo kantonami zdarzają się stosunkowo rzad-

ko. Jednym z powodów jest fakt, że granica między Szwajcarią francuskojęzycz-

ną a niemieckojęzyczną przebiega poprzez trzy dwujęzyczne kantony, co zaciera

różnice pomiędzy językowymi blokami kantonów. Co ważniejsze, ani niemie-

cko-, ani francuskojęzyczne części Szwajcarii nie są wewnętrznie zbyt jednorod-

ne. Istotne różnice przenikają przez bariery językowe i pod pewnymi względami

2

Der Bund kurz erklärt 2001, Solothurn 2001, Vogt-Schild/Habegger Medien AG, s. 3 oraz Der

Bund kurz erklärt 2014, http://www.admin.ch/dokumentation/00104/ (30.05.2014), s. 14.

3

Der Bund kurz erklärt 2014, s. 8.

9

Wstęp

obszary „niemieckie” mogą mieć więcej wspólnego z „francuskimi” niż z innymi

„niemieckimi”. Również podziały religijne (katolicy – protestanci) przechodzą

ponad podziałem na kantony francuskie i niemieckie. Pewne kantony z językiem

niemieckim są zdominowane przez katolików, inne przez protestantów i ten sam

podział zachodzi w kantonach romańskich. W sytuacji złożonych wzajemnych

powiązań językowych, ekonomicznych i religijnych politykę szwajcarską charak-

teryzuje duża skłonność do kompromisów

4

.

Niniejsze opracowanie jest próbą przybliżenia ciekawego w swych oryginal-

nych rozwiązaniach systemu politycznego Szwajcarii. Problematyka ta zostaje

przedstawiona z uwzględnieniem kontekstu historycznego, analizy podstaw kon-

stytucyjnych i prawnych działalności organów władzy, charakterystyki najważ-

niejszych podstaw ustrojowych funkcjonowania federacji i jej części składowych.

Analiza tytułowej tematyki została przeprowadzona z uwzględnieniem przepi-

sów Federalnej Konstytucji Konfederacji Szwajcarskiej z 18 kwietnia 1999 r. oraz

ustaw federalnych normujących podstawowe zasady funkcjonowania państwa

i jego organów naczelnych: Ustawy federalnej z 13 grudnia 2002 r. o Zgroma-

dzeniu Federalnym (Bundesgesetz über die Bundesversammlung vom 13 Dezember

2002), Ustawy federalnej z 21 marca 1997 r. o organizacji rządu i administracji

(Regierungs- und Verwaltungsorganisationsgesetz vom 21. März 1997), Ustawy fe-

deralnej z 17 czerwca 2005 r. o Sądzie Federalnym (Bundesgesetz über das Bun-

desgericht vom 17. Juni 2005), Ustawy federalnej z 17 grudnia 1976 r. o prawach

politycznych (Bundesgesetz über die politischen Rechte vom 17. Dezember 1976),

jak również Regulaminu Rady Narodowej z 3 października 2003 r. (Geschäfts-

reglement des Nationalrates) i Regulaminu Rady Kantonów z 20 czerwca 2003 r.

(Geschäftsreglement des Ständerates). Jako datę graniczną pracy badawczej wy-

znaczono 31 grudnia 2013 r.

Niniejsza praca składa się czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy zatytuło-

wany Natura demokracji szwajcarskiej traktuje o podstawach konstytucyjnych

i ustrojowych państwa. W pierwszej części przedstawiono zarys procesu hi-

storycznego kształtowania się państwa szwajcarskiego, który stwarza podsta-

wę do zrozumienia niektórych zasad ustrojowych tak charakterystycznych dla

Szwajcarii. Następnie zaprezentowano konstytucję Szwajcarii ze szczególnym

uwzględnieniem podstawowych zasad ustrojowych, które są sankcjonowane

przez ten dokument: zasady rządów zgromadzenia, demokracji konsensualnej

oraz demokracji bezpośredniej.

Drugi z rozdziałów przeznaczono na omówienie zagadnień związanych

z organem posiadającym wyjątkową pozycję w systemie politycznym Szwajca-

rii: Zgromadzeniem Federalnym. Jako instytucja sprawująca najwyższą władzę

w federacji wymagała ona poświęcenia najobszerniejszej części opracowania.

W rozdziale przedstawiono podstawy prawne funkcjonowania Zgromadzenia

4

J. Steiner, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993, s. 234–236.

10

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Federalnego, sposób powoływania deputowanych oraz organizację wewnętrzną

parlamentu, by następnie zanalizować szerokie kompetencje zgromadzenia oraz

system partyjny Szwajcarii.

Zagadnieniami poruszonymi w rozdziale trzecim są pozostałe federalne orga-

ny władzy: Rada Federalna i Sąd Federalny. Omówiono w nim zasady dotyczące

sposobu wyłaniania, kompetencji i funkcjonowania tych władz. Istotną część roz-

działu poświęcono przedstawieniu wyjątkowej pozycji ustrojowej rządu federal-

nego oraz zmianom w tzw. „magicznej formule”, zasadzie stosowanej w procesie

powoływania Rady Federalnej.

Ostatni rozdział, czwarty, omawia pozycję ustrojową kantonów i gmin, ich

organizację wewnętrzną oraz sposób funkcjonowania w państwie. Szczególną

uwagę poświęcono zagadnieniu szwajcarskiego federalizmu kooperacyjnego,

rozdziału kompetencji pomiędzy kantony i federacje oraz zasadom współpracy

i koegzystencji funkcjonującym pomiędzy tymi szczeblami państwa.

125

Bibliografia

Bibliografia

I Źródła pierwotne

Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej z 18 kwietnia 1999 r., Bundesverfassung

der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 18. April 1999, SR 101.

Ustawa federalna o organizacji władz ds. karnych federacji z 19 marca 2010 r., Bundes-

gesetz über die Organisation der Strafbehörden des Bundes (Strafbehördenorganisa-

tionsgesetz, StBOG) vom 19. März 2010, SR 173.71.

Ustawa federalna o Federalnym Sądzie Patentowym z 20 marca 2009  r., Bundesgesetz

über das Bundespatentgericht (Patentgerichtsgesetz, PatGG) vom 20. März 2009, SR

173.41.

Ustawa federalna w sprawie budżetu federalnego z 7 października 2005 r., Bundesgesetz

über den eidgenössischen Finanzhaushalt (Finanzhaushaltgesetz, FHG) vom 7. Okto-

ber 2005, SR. 611.0.

Ustawa federalna o Sądzie Federalnym z 17 czerwca 2005 r., Bundesgesetz über das Bun-

desgericht (Bundesgerichtsgesetz, BGG) vom 17. Juni 2005, SR 173.110.

Ustawa federalna o Federalnym Sądzie Administracyjnym z 17 czerwca 2005 r., Bundes-

gesetz über das Bundesverwaltungsgericht (Verwaltungsgerichtsgesetz, VGG) vom

17. Juni 2005, SR 173.32.

Ustawa federalna o procedurze konsultacyjnej z 18 marca 2005 r., Bundesgesetz über das

Vernehmlassungsverfahren vom 18. März 2005 (Vernehmlassungsgesetz, VlG), SR

172.061.

Ustawa federalna o Zgromadzeniu Federalnym z 13 grudnia 2002 r., Bundesgesetz über die

Bundesversammlung vom 13 Dezember 2002 (Parlamentsgesetz, ParlG), SR 171.10.

Ustawa federalna o organizacji rządu i administracji z 21 marca 1997 r., Regierungs- und

Verwaltungsorganisationsgesetz (RVOG) vom 21. März 1997, SR 172.010.

Ustawa federalna o prawach politycznych z 17 grudnia 1976 r., Bundesgesetz über die poli-

tischen Rechte vom 17. Dezember 1976, SR 161.1.

Ustawa federalna o Federalnej Kontroli Finansowej z 28 czerwca 1967 r., Bundesgesetz

über die Eidgenössische Finanzkontrolle (Finanzkontrollgesetz, FKG) vom 28. Juni

1967, SR 614.0.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw zagranicznych z 20 kwietnia

2011 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für auswärtige

Angelegenheiten (OV-EDA) vom 20. April 2011, SR 172.211.1.

126

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw finansowych z 17 lutego

2010  r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Finanzdepartement (OV-

EFD) vom 17. Februar 2010, SR 172.215.1.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu obrony, ochrony ludności i sportu

z 7 marca 2003 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für Ver-

teidigung, Bevölkerungsschutz und Sport (OV-VBS) vom 7. März 2003, SR 172.214.1.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw wewnętrznych z 28 czerwca

2000  r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement des Innern

(OV-EDI) vom 28. Juni 2000, SR 172.212.1.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu środowiska, transportu, energii

i komunikacji z 6 grudnia 1999, Organisationsverordnung für das Eidgenössische

Departement für Umwelt, Verkehr, Energie und Kommunikation (OV-UVEK) vom

6. Dezember 1999, SR 172.217.1.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu sprawiedliwości i policji z 17 listo-

pada 1999 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Justiz- und Polizeide-

partement (OV-EJPD) vom 17. November 1999, SR 172.213.1.

Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu gospodarki, edukacji i badań

z 14 czerwca 1999 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement

für Wirtschaft, Bildung und Forschung (OV-WBF) vom 14. Juni 1999, SR 172.216.1.

Regulamin Rady Narodowej z 3 października 2003 r., Geschäftsreglement des National-

rates (GRN) vom 3. Oktober 2003, SR 171.13.

Regulamin Rady Kantonów z 20 czerwca 2003  r., Geschäftsreglement des Ständerates

(GRS) vom 20. Juni 2003, SR 171.14.

II Literatura przedmiotu

Opracowania zwarte

Aleksandrowicz M., System prawny Szwajcarii. Historia i współczesność, Białystok 2009.

Aubert J.F., So funktioniert die Schweiz, Bern 1987.

Banaszak B. (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Banaszak B., Sądownictwo konstytucyjne a ochrona podstawowych praw obywatelskich

RFN, Austria, Szwajcaria, Wrocław 1990.

Bankowicz M., Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006.

Bankowicz M., Tkaczyński J.W., Oblicza współczesnego państwa, Toruń 2003.

Baur A., Szwajcarski fenomen, Warszawa 1992.

Bokajło W. (red.), Federalizm. Teorie i koncepcje, Wrocław 1998.

Brewiarz demokracji: jak funkcjonuje państwo demokratyczne (na przykładzie Szwajcarii),

EXIT, Warszawa 1994.

Burda A., Rybicki M. (red.), Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii,

Szwajcarii, Wrocław 1970.

127

Bibliografia

Büchi R., Braun N., Kaufmann B., Przewodnik po demokracji bezpośredniej. W Szwajcarii

i nie tylko, Łódź 2013.

Czeszejko-Sochacki Z., Konstytucja Szwajcarii, Warszawa 2000.

Czeszejko-Sochacki Z., System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002.

Góra M., Koźbiał K. (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja mo-

delem dla XXI wieku?, Warszawa 2011.

Der Bund kurz erklärt 2001, Solothurn 2001.

Der Bund kurz erklärt 2014, http://www.admin.ch/dokumentation/00104/

Fiechter J., Politische Gemeinde und lokale Autonomie in der Schweiz, Chavannes-Lausan-

ne 2010.

Gabriel J.M., Das politische System der Schweiz, Berno 1997.

Götz H.E., Bertolami S., Unser Staat kurz erklärt, Altstätten 1997.

Hesse J.J. (red.), Local government and urban affairs in international perspective: analyses

of twenty Western industrialised countries, Baden-Baden 1991.

Jamróz A.  (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa

1989.

Jeżewski J. (red.), Samorząd terytorialny i administracyjny w wybranych krajach. Gmina

w państwach Europy Zachodniej, Wrocław 1999.

Hermann M., Konkordanz in der Krise. Ideen für eine Revitalisierung, Zürich 2011.

Kaufmann B., Büchi R., Braun N., Guidebook to direct democracy in Switzerland and be-

yond, Koeniz 2010.

Kawalec W., Systemy władz lokalnych w wybranych krajach europejskich, Warszawa 1979.

Klöti U. (red.), Handbuch der Schweizer Politik, Zürich 2002.

Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six

Countries, Yale University Press, New Haven and London 1999.

Linder W., Demokracja szwajcarska, Rzeszów 1996.

Linder W., Schweizerische Demokratie. Institutionen-Prozesse-Perspektive, Bern 2005.

Marczewska-Rytko M., Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin

2001.

Michalsky H. (red.), Politischer Wandel in konkordanz-demokratischen Systemen, Vaduz

1991.

Musiał-Karg M., Elektroniczne referendum w Szwajcarii, Poznań 2012.

Nitszke A., Zasady ustroju federalnego w państwach niemieckojęzycznych, Kraków 2013.

Neidhart L., Die politische Schweiz. Fundamente und Institutionen, Zürich 2002.

Niewiadomski Z., Gmina w Szwajcarii, Warszawa 1993.

Niewiadomski Z., Samorząd terytorialny w Europie Zachodniej, Warszawa 1990.

Porębski C., Na przykład Szwajcarzy…, Kraków 1994.

Porębski A., Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu, Kraków 2009.

Saladin P., Bund und Kantone, Bazylea 1984.

Sarnecki P., Rząd a parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Kraków 1978.

Sarnecki P., Zgromadzenie Federalne. Parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Warszawa

1995.

128

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Warszawa 2008.

Schaffer F., Abriss der Schweizergeschichte, Frauenfeld 1988.

Schaffhauser R., Gmina w Szwajcarii, Wrocław 1998.

Sigg O., Instytucje polityczne Szwajcarii, Europa, Warszawa 1990.

Sobolewska-Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2010.

Steiner J., Demokracje europejskie, Rzeszów 1993.

Steytler N., Kincaid J. (red.), Local government and metropolitan regions in federal systems,

McGill-Queen’s University Press, Montreal 2009.

Suchocka H. (red.), Tworzenie prawa w demokratycznym państwie prawnym, Warszawa

1992.

Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie, materiały z konferencji w Ra-

dziejowicach, Warszawa 1976.

Uziębło P., Demokracja partycypacyjna, Gdańsk 2009.

Vatter A. (red.), Föderalismusreform. Wirkungsweise und Reformsätze föderativer Institu-

tionen in der Schweiz, Zürich 2006.

Wojtowicz J., Historia Szwajcarii, Wrocław 1989.

Zwierzchowski E. (red.), Izby drugie parlamentu, Białystok 1996.

Zwierzchowski E. (red.), Opozycja parlamentarna, Warszawa 2000.

Żmigrodzki M., Dziemidok-Olszewska B. (red.), Współczesne systemy polityczne, Warsza-

wa 2013.

Artykuły naukowe

Aubert J.F., Parlament a Zgromadzenie Federalne, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parla-

ment Szwajcarii, Warszawa 2000.

Bankowicz M., Kraj kantonów i gmin, Tygodnik AWS, 1998, nr 29.

Bassand M., Fragnière J.P., Trwałość i zmiana w systemie społeczności terytorialnych

Szwajcarii, [w:] Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie, mate-

riały z konferencji w Radziejowicach, Warszawa 1976.

Branecki T., Powstanie i rozwój Konfederacji Szwajcarskiej w latach 1291–1515, Studia Iu-

ridica Lublinensia, 2013, nr 19.

Church C.H., Vatter A., Opposition in Consensual Switzerland: A Short but Significant Ex-

periment, Government and Opposition, 2009, t. 44, nr 4.

Cukierman A., Webb S., Neyapti B., Measuring the Independence of Central Banks and Its

Effect on Policy Outcomes, The World Bank Economic Review, 1992 nr 6.

Czeszejko-Sochacki Z., Konfederacja Szwajcarska, [w:] E. Zwierzchowski (red.), Opozycja

parlamentarna, Warszawa 2000.

Czeszejko-Sochacki Z., Procedura legislacyjna w Konfederacji Szwajcarskiej, Przegląd Sej-

mowy, 1994, nr 4.

Czeszejko-Sochacki Z., Projekt reformy szwajcarskiego parlamentu związkowego, Przegląd

Sejmowy, 1998, nr 3.

129

Bibliografia

Czeszejko-Sochacki Z., Referendum i inicjatywa ludowa w systemie politycznym Konfede-

racji Szwajcarskiej, Studia Prawnicze, 1989, nr 2–3.

Czeszejko-Sochacki Z., Sądowa kontrola konstytucyjności w prawie szwajcarskim, Prze-

gląd Sejmowy, 1995, nr 4.

Dominicé C., Ewolucja federalizmu szwajcarskiego, Państwo i Prawo, 1973, nr 4.

Gadient B.M., Immunitet parlamentarny na szczeblu federalnym, [w:] B. Banaszak (red.

i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Galliker M., Zur Frage der Aufgabenteilung zwischen Bund und Kantonen, Zeitfragen,

1975, nr 103.

Graf M., Rezolucja i inicjatywa parlamentarna. Rozważania nad ich stosowaniem i funk-

cją, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Gruppen der Bundesversammlung, http://www.parlament.ch/d/organe-mitglieder/bundes-

versammlung/adressen-websites-fotos/documents/parlamentarische-gruppen.pdf

Huber-Hotz A., System dwuizbowy – model i rzeczywistość, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.),

Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Klimowiecki R., Rada Związkowa w Szwajcarii, Państwo i Prawo, 1958, nr 10.

Klöti U., Consensual government in a heterogeneous polity, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss

labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2.

Kriesi H., The federal parliament: The limits of institutional reform, [w:] J.E. Lane (red.),

The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2.

Ladner A., Swiss Confederation, [w:] N. Steytler, J. Kincaid (red.), Local government and

metropolitan regions in federal systems, Montreal 2009.

Ladner A., Swiss political parties: between persistence and change, [w:] J.E. Lane (red.), The

Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2.

Linder W., Blaski i cienie demokracji bezpośredniej, [w:] M. Góra, K. Koźbiał (red. nauk.),

Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku?,

Warszawa 2011.

Linder W., Integration und Partizipation im politischen System der Schweiz, [w:] H. Michals-

ky (red.), Politischer Wandel in konkordanz-demokratischen Systemen, Vaduz 1991.

Linder W., Local government in Switzerland: Pragmatic adaptation and self-help,

[w:] J.J. Hesse (red.), Local government and urban affairs in international perspective:

analyses of twenty Western industrialised countries, Baden-Baden 1991.

Linder W., Politische Kultur, [w:] U. Klöti (red.), Handbuch der Schweizer Politik, Zürich

2002.

Linder W., Vatter A., Institutions and outcomes of Swiss federalism: the role of the cantons

in Swiss politics, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics,

2001, nr 2.

Lutz G., Inicjatywa obywatelska jako metoda kontroli politycznej w Szwajcarii,

[w:] M. Góra, K. Koźbiał (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demo-

kracja modelem dla XXI wieku, Warszawa 2011.

Lüthi R., Meyer L. i Hirter H., Dyscyplina frakcyjna i reprezentacja interesów partyku-

larnych w Radzie Narodowej [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii,

Warszawa 2000.

130

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Meier-Grob F., Frakcje w Zgromadzeniu Federalnym, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Par-

lament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Meier H.P., Helwetyzm i ruchy populistyczno-nacjonalistyczne na tle zmian struktury spo-

łecznej we współczesnej Szwajcarii, Studia Nauk Politycznych, 1978, nr 4.

Neugestaltung des Finanzausgleichs und der Aufgabenteilung zwischen Bund und Kan-

tonen – NFA, http://www.efv.admin.ch/d/downloads/publikationen/broschueren/

NFA-Broschuere_d.pdf.

Nuspliger K., Wzmocnienie znaczenia komisji parlamentarnych, [w:] B.  Banaszak (red.

i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

Papadopoulos Y., How does direct democracy matter? The impact of referendum votes on

politics and policy-making, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European

Politics, 2001, nr 2.

Podolak M., System polityczny Szwajcarii, [w:] M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska

(red.), Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2013.

Rothmayr C., Towards the judicialisation of swiss politics?, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss

labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2.

Sarnecki P., Cechy szwajcarskiego systemu wyborczego do parlamentu, Zeszyty Naukowe

UJ, Prace z Nauk Politycznych, 1982, nr 19.

Sarnecki P., System partyjny w Szwajcarii jako szczególny model współdziałania partii, Stu-

dia Nauk Politycznych, 1980, nr 3.

Sarnecki P., Szwajcaria, [w:] A. Jamróz (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów ka-

pitalistycznych, Warszawa 1989.

Schaffhauser R., W Szwajcarii, [w:] J. Jeżewski (red.), Samorząd terytorialny i administracyj-

ny w wybranych krajach. Gmina w państwach Europy Zachodniej, Wrocław 1999.

Stembrowicz J., Związkowy parlament szwajcarski, Państwo i Prawo, 1979, nr 4.

Stutzer A., Frey B.S., Stärkere Volksrechte – Zufriedenere Bürger: eine mikroökonometrische

Untersuchung für die Schweiz, Swiss Political Science Review, 2000, nr 6(3).

Thürer D., Instytucje demokracji bezpośredniej w Szwajcarii, [w:] H. Suchocka (red.), Two-

rzenie prawa w demokratycznym państwie prawnym, Warszawa 1992.

Vatter A., Demokracja bezpośrednia w Szwajcarii: historia, debaty i skutki [w:] M.  Góra,

K. Koźbiał (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem

dla XXI wieku?, Warszawa 2011.

Vatter A., Die Institutionen des schweizerischen Föderalismus im Überblick, [w:] A. Vatter

(red.), Föderalismusreform. Wirkungsweise und Reformsätze föderativer Institutionen

in der Schweiz, Zürich 2006.

Vatter A., Swiss Consensus Democracy in Transition. A Reanalysis of Lijphart’s Concept of De-

mocracy for Switzerland from 1997 to 2007, World Political Science Review, 2008, nr 4.

Wasik Z., Federalizm szwajcarski w świetle utworzenia kantonu Jura, Państwo i Prawo,

1983, nr 8.

Wasik Z., Rola szwajcarskiej Rady Związkowej w działalności ustawodawczej państwa,

Państwo i Prawo, 1978, nr 11.

131

Bibliografia

III Źródła internetowe

http://www.admin.ch

http://www.bdp.info

http://www.bfs.admin.ch

http://www.bger.ch

http://www.chgemeinden.ch

http://www.c2d.ch

http://www.edk.ch

http://www.fdp.ch

http://www.grunliberale.ch

http://www.kdk.ch

http://www.parlament.ch

http://staedteverband.ch

http://www.switzerland.org

REDAKTOR

Dorota Węgierska

KOREKTA

Małgorzata Chojnacka

SKŁAD I ŁAMANIE

Jerzy Najder

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. [phone], fax [phone]