Najogólniej przez kontrole rozumiemy:
a) badanie zgodnosci stanu zaszłego, istniejacego lub planowanego ze stanem postulowanym
robi sie to za pomoca okreslonych przez prawo mierników oceny poprawnosci działania kontrolowanego (kryteria kontroli), pozwalajacych na zbudowanie modelu, z którym porównuje sie istniejacy stan. Sa to kryteria:
- legalnosci
zgodnosci z prawem
- celowosci
- rzetelnosci
- gospodarnosci
- uwzglednienia interesu społecznego
- uwzglednienia interesu indywidualnego
- zgodnosci z polityka rzadu
- inne; szczegółowe
Prawo nie podaje znaczenia pozostałych kryteriów. Jednak wszystkie one podporzadkowane sa kryterium legalnosci, gdyż musza byc zgodne z prawem.
Każdy rodzaj kontroli opiera sie na kryteriach tylko z nim zwiazanych.
b) ustalenie zasiegu i przyczyn rozbieżnosci miedzy stanem zaistniałym a postulowanym
jest to tresc działań kontrolnych; przedmiotem badań jest zarówno ostateczny efekt działania jak i całosc przedsiewziec podjetych by osiagnac zamierzony efekt.
c) przekazanie wyników tego ustalenia, a czasem i wynikajacych stad dyspozycji zarówno podmiotowi kontrolowanemu, jak i podmiotowi organizacyjnie zwierzchniemu
jest to element konstytutywny kontroli, bez niego kontrola nie spełnia swoich funkcji.
W momencie, gdy organ kontrolujacy nie wpływa bezposrednio na działalnosc organu kontrolowanego, mamy do czynienia z tzw. "kontrola czysta".
Akty normatywne regulujace poszczególne rodzaje kontroli, reguluja też jej zasieg rzeczowy i podmiotowy. Kontrola obejmuje zazwyczaj wszystkie podmioty prawne poddane kontroli.
Kontroli moga byc poddawane m.in.:
- organy administracji państwowej
- organy administracji rzadowej
- organy samorzadu terytorialnego
Organ kontrolujacy nie ma jednak żadnej możliwosci ingerowania w działalnosc organu kontrolowanego.
Uprawnienia organu kontrolujacego:
- obserwacja działalnosci podmiotu kontrolowanego
- wglad do akt i materiałów
- wizytacje
- rewizje
B. Podziały kontroli:
a)
jesli kontrola sprawowana jest przez organ zwierzchni organizacyjnie nad kontrolowanym, a zatem i odpowiedzialny za jego działania, i jesli temu organowi zwierzchniemu służa srodki oddziaływania władczego wobec podrzednego w strukturze podmiotu kontrolowanego, to kontrola przybiera kwalifikowana postac nadzoru

jesli kontrola sprawowana jest przez organ zwierzchni funkcjonalnie nad kontrolowanym, a zatem i odpowiedzialny za dopilnowanie poprawnosci jego działań w granicach okreslonych prawem, i jesli temu organowi służa wobec kontrolowanego podmiotu zdecentralizowanego srodki oddziaływania władczego, to kontrola przybiera kwalifikowana postac nadzoru weryfikacyjnego
b) z punktu widzenia zależnosci organizacyjnej dzielimy kontrole na:
- zewnetrzna
jesli podmiot kontrolujacy znajduje sie poza organizacyjna struktura administracji publicznej
- wewnetrzna
jesli podmiot kontrolujacy znajduje sie w strukturze administracji publicznej. Te także można pojmowac dwojako:
* zewnetrzna
jesli kontrolowany i kontrolujacy znajduja sie w różnych pionach organizacyjnych administracji
* wewnetrzna
gdy kontrolowany i kontrolujacy znajduja sie w tym samym pionie organizacyjnym administracji
c) po wzgledem inicjatywy kontroli wyróżniamy:
- kontrole z urzedu (NIK)
- kontrole podejmowana na wniosek (kontrola instancyjna)
d) z punktu widzenia stosunku w czasie czynnosci kontrolujacej do czynnosci kontrolowanej:
- kontrola wstepna
- kontrola faktyczna
- kontrola nastepna
e) ze wzgledu na przedmiot kontroli moga byc stosowane podziały oparte np. na kryterium:
- charakteru czynnosci kontrolowanych:
* organizacyjne
* techniczne
* inne
- zakresu kontroli
okreslona czesc lub całosc czynnosci organizacyjnych, technicznych, innych.
f) ze wzgledu na sposób przeprowadzenia kontroli wyróżniamy:
- inspekcje
wykonywana w drodze bezposredniej obserwacji zachowania sie ludzi w jednostce kontrolowanej
- lustracje
ma na celu ocene stanu rzeczywistego badanego przedmiotu czy wyników okreslonego działania
- rewizje
polega zwykle na kontroli finansowej
- wizytacje
zmierza do oceny przez bezposredni wglad w całokształt działalnosci kontrolowanego podmiotu
g) ze wzgledu na podmioty kontrolujace wyróżniamy:
- kontrole parlamentarna
* sejmowa
* senacka
- kontrole prezydencka
- kontrole społeczna
- kontrole sadowa
- kontrole prokuratorska
- kontrole Najwyższej Izby Kontroli
- kontrole administracji rzadowej nad administracja samorzadowa
- kontrole resortowa
- kontrole miedzyresortowa
- kontrole dyscyplinarna
- kontrole rzecznika Praw Obywatelskich
- kontrole wykonywana przez Trybunał Konstytucyjny