2015-01-25
Wprowadzenie
PromocjÄ™ zdrowia traktowano poczÄ…tkowo jako synonim profilaktyki
chorobowej, jednak obecnie już się tego nie czyni.
WHO obok promocji zdrowia wymienia także profilaktykę i edukację
zdrowotnÄ….
W ten sposób powstała tendencja do wyróżniania przynajmniej trzech nurtów
działalności na rzecz zdrowia, a nierzadko dodaje się kierunek czwarty 
politykÄ™ zdrowotnÄ….
EDUKACJA ZDROWOTNA
Edukacja zdrowotna i inne działania na rzecz
Edukacja zdrowotna
zdrowia
Najważniejszym czynnikiem, który zapoczątkował proces kształtowania
Edukacja zdrowotna jest to proces, poprzez który
się edukacji zdrowotnej była radykalna zmiana w sposobie zrozumienia
poszczególne osoby i grupy ludzi uczą się
uwarunkowań zdrowia, a zwłaszcza obrazu chorób
zachowywać w sposób sprzyjający promocji zdrowia w krajach wysoko uprzemysłowionych.
oraz podtrzymywaniu
Najważniejszym problemem stały się choroby przewlekłe  silnie
i odzyskiwaniu zdrowia.
powiązane ze stylem życia człowieka i cechami jego środowiska
Edukacja zdrowotna Edukacja zdrowotna
Początkowe błędy w rozumieniu edukacji zdrowotnej:
Edukacja zdrowotna  obiektem jej zainteresowań jest z jednej
" niesłuszne przekonanie o edukacji zdrowotnej jako
strony choroba, o jedynej i wystarczającej dla upowszechnienia zagadnień zdrowotnych;
z drugiej strony jej przeciwstawienie zdrowotne, utożsamiane z " koncentrowanie się tylko na jednostce, zapominając
o kontekście jej funkcjonowania i skupianie się na chorobie;
szeroko pojętym dobrostanem psychicznym, fizycznym i
" przeniesienie ideologii chorób zakaz
nych na choroby przewlekłe np. dobra
rada nie pal to nie zachorujesz;
społecznym.
" przyjęcie tezy, że człowiek poinformowany
o szkodliwości danego zachowania porzuci to zachowanie, albo nigdy go nie
podejmie.
1
2015-01-25
Podstawowe pojęcia w edukacji zdrowotnej Podstawowe pojęcia w edukacji zdrowotnej
" Wiedza  informacje (treści, wiadomości), które zostały przyswojone i
utrwalone w umyśle człowieka, w wyniku gromadzenia doświadczeń i
uczenia siÄ™.
" Postawy  element osobowości, względnie trwałe
predyspozycje do reagowania lub zachowywania siÄ™ w
" Nawyk  zautomatyzowane wykonywanie jakiejś czynności, jako efekt
określony sposób. Postawy decydują o tym, co ludzie lubią, a
wielokrotnego jej powtarzania, uwarunkowanego jakąś regułą.
czego nie lubią; co uważają za dobre, a co za złe; co jest dla
nich ważne, a co nieważne; o co warto, a o co nie warto się
" Przekonania  względnie stały składnik świadomości człowieka, który
troszczyć.
wynika z przeświadczenia, że pewien stan rzeczy jest taki, a nie inny.
Określa się je także terminem  zinternalizowana wiedza .
Komponenty postawy wobec zdrowia Komponenty postawy wobec zdrowia
" Umiejętności  sprawności (wprawa) w wykonywaniu czegoś. Dla
" poznawczy  przekonania, myśli, wiedza o zdrowiu i chorobie;
utrzymania i doskonalenia zdrowia niezbędne jest opanowanie wielu
różnorodnych umiejętności,prostych i złożonych, w tym:
" - emocjonalny  reakcje, emocje, uczucia związane z różnymi
" - umiejętności związanych ze zdrowiem fizycznym dotyczących m.in.:
aspektami zdrowia (np. lęk, poczucie zagrożenia); higieny i pielęgnacji ciała (np. czyszczenie zębów), samobadania (np. piersi
lub jąder), samokontroli (np. masy ciała);
" - umiejętności dotyczących zdrowia psychospołecznego (osobistych i
" - behawioralny  zachowania zwiÄ…zane ze zdrowiem
społecznych) zwanych umiejętnościami życiowymi
Koncepcje i modele Koncepcje i modele
" Podział wg A. Tannahill
Podejście Cel
Kierunki działań
Medyczne Zapobieganie chorobom i
Medyczna interwencja
" Model zorientowany na chorobÄ™
niepełnosprawności
· Cel: zapobieganie okreÅ›lonym chorobom :
Behawioral ne Kształtowanie zachowań zmniejszających
Zachęcanie do zmiany postaw
ryzyko chorób
" Model zorientowany na czynniki ryzyka
Edukacyjne Praca z poszczególnymi osobami,
Informowanie, klasyfikowanie,
· Cel: eliminowanie tych czynników (np. palenia tytoniu) w celu ukierunkowana na ich indywidualne
kształtowanie
potrzeby
zapobiegania równocześnie wielu chorobom
Zorientowane na jednostkę Praca z poszczególnymi osobami,
Pomoc w identyfikacji problemów
" Model zorientowany na zdrowie
ukierunkowana na ich indywidualne
podejmowania działań
potrzeby
· Cel: wzmacnianie potencjaÅ‚u zdrowia
Środowiskowe Zmiany w środowisku fizycznym i
Zachęcanie do działań politycznych,
społecznym umożliwiające prozdrowotny
społecznych w środowisku
styl życia
2
2015-01-25
Moralistyczny i demokratyczny paradygmat w
Koncepcje i modele
edukacji zdrowotnej
Edukacja zdrowotna moralistyczna Edukacja zdrowotna demokratyczna
" Åšrodowiskowa, demokratyczna edukacja zdrowotna
Koncepcja zdrowia
Dotyczy edukacji zdrowotnej w szkole i rozwijana jest przez duńskich pedagogów, w Zachowania zdrowotne /styl życia jako główne determinanty zdrowia Warunki życia i styl jako główne determinanty zdrowia
Zorientowana na zapobieganie chorobom Dobre samopoczucie i niewystępowanie chorób
kontekście szkoły promującej zdrowie. Podstawą jej jest demokratyczny paradygmat
Ustalona przez ekspertów(zamknięta) Zdrowie jako koncepcja holistyczna i otwarta
edukacji zdrowotnej (przeciwieństwo p. moralistycznego), którego kluczowymi
Podejście pedagogiczne
elementami są: holizm, rozwijanie kompetencji do działania i uczestnictwo. Celem jest
Cel-zmiana zachowań zdrowotnych Cel-rozwijanie kompetencji do działania
rozwijanie kompetencji do działania.
Podejście moralistyczne/ totalitarne Podejście demokratyczne ( włączenie i aktywne uczestnictwo
podopiecznych)
Tworzenie siedlisk promujących zdrowie( szkoła promująca zdrowie)
Rola nauczyciela i szkoły
Nauczyciel jako wzorzec zachowań, ekspert Nauczyciel otwarty, demokratyczny, słuchający, nawiązujący dialog
Odpowiednie środowisko( posiłki szkolne, zakazy palenia) Środowisko stymulujące, stawiające wyzwania, tworzone z udziałem
Szkoła a społeczność-specjaliści medyczni zapraszani na zajęcia społeczności
Szkoła a społeczność-szkoła i ucznioiwe postrzegani przez kluczowe
osoby w danej społeczności jako  agenci zmian w środowisku
Ewaluacja
Ocena( pomiar) zmian w zachowaniach zdrowotnych Ocena(pomiar) kompetencji uczniów
Koncepcje i modele Koncepcje i modele
" Edukacja zdrowotna ukierunkowana na rozwijanie umiejętności życiowych( skills- " Edukacja zdrowotna ukierunkowana na zwiększenie alfabetyzacji zdrowotnej
based health education including life skills)
" Alfabetyzacja zdrowotna oznacza umiejętności poznawcze i społeczne, które
Koncepcja tej edukacji jest rozwijana, od początków lat 90. XX w., przez WHO, we determinują motywację i zdolności jednostek do zdobywania informacji,
współpracy m.in. z UNICEF. Dotyczy głównie dzieci i młodzieży i oznacza interaktywny, zrozumienia jej i wykorzystania w sposób, który sprzyja doskonaleniu i utrzymaniu
uczestniczący proces nauczania i uczenia się, którego celem jest: podejmowanie przez dobrego zdrowia
dzieci i młodzież pozytywnych decyzji i działań dla ochrony i doskonalenia zdrowia
( Kickubusch,Nutbeam)
własnego i innych
Mandala Zdrowia
Społeczno-ekonomiczny model zdrowia
a edukacja zdrowotna.
Człowiek
Rodzina
Społeczność
System opieki zdrowotnej
Styl życia
Praca
Biologia człowieka
Podstawowym założeniem tego modelu jest powiązanie miedzy człowiekiem a środowiskiem, Środowisko fizyczne
Środowisko psychospoł.
które najlepiej ilustruje tzw. Mandala Zdrowia (model ekosystemu człowieka opracowany w Biosfera
Kultura
duchu paradygmatu socjoekologicznego opracowany przez Departament zdrowia Publicznego w
Toronto, we wczesnych latach 80):
3
2015-01-25
Edukacja zdrowotna w kontekście współczesnej
Cechy modelu społeczno-ekonomicznego
wizji promocji zdrowia
" KluczowÄ… sprawÄ… dla promocji zdrowia jest doprowadzenie do skutecznego
qðZdrowie podlega ludzkiemu dążeniu do samorealizacji -zaspakajanie wÅ‚asnych potrzeb i uczestnictwa ludnoÅ›ci w definiowaniu problemów, podejmowaniu decyzji oraz
aspiracji, a konieczność pełnienia określonych ról społecznych. Np. posiadanie dzieci na
działaniu na rzecz zmiany determinantów zdrowia.
utrzymaniu, jest czynnikiem mobilizującym do pracy mimo złego stanu zdrowia.
" Edukacja zdrowotna kładzie nacisk nie na choroby
qðDziaÅ‚anie wbrew zdrowiu z powodu trudnej sytuacji spoÅ‚ecznej - dawanie dobrych rad skazane
jest na niepowodzenie. i czynniki ryzyka, ale na ludzi i miejsca.
qðNierówny dostÄ™p do zdrowia w zależnoÅ›ci od pÅ‚ci, dochodu, wieku, wyksztaÅ‚cenia.
" Programy uwarunkowane na środowiska społeczne kluczowe dla kształtowania
zdrowia danej społeczności, jak środowisko szkoły czy miejsce pracy, oraz kluczowe
qðPostrzeganie zasad zdrowego stylu życia - jako znaczenie jakie jednostki nadajÄ… zdrowiu w
grupy: ludzie starsi, bezrobotni czy mniejszości etniczne.
codziennym życiu - przegrywa ono
z innymi wartościami. Właściwe diagnozowanie sytuacji
i odpowiednie działanie.
Wkład edukacji zdrowotnej do promocji zdrowia
Współczesna edukacja zdrowotna:
Polityka społeczna i zdrowotna
Podstawowym zadaniem nowoczesnej edukacji zdrowotnej jest przede wszystkim
wspomaganie tworzenia warunków dla zmiany - podejmowanie wysiłków na rzecz
wzrostu kompetencji jednostek i grup w sferze samodzielnego działania na rzecz
Lobbing
Presja publiczna
Legislacja, podatki gospodarka
zdrowia na różnych poziomach organizacji życia społecznego.
Przemysł, czas
Åšrodowisko wspierajÄ…ce zdrowie
wolny, rozwój
gospodarczy
Uczestnictwo
Dobrostan, zdrowie  brak
społeczności
choroby Usługi zdrowotne
Ustalenie Wsparcie
Podnoszenie
OsiÄ…ganie
programu
poziomu
świadomości
świadomości
krytycznej
Edukacja
Zakres działań edukacyjnych - Strategia UE
Zakres działań edukacyjnych - Strategia UE
" Rodzaj zadań jakie stawiane są przed edukacja zdrowotną wymaga działania
na różnych poziomach, począwszy od polityki zdrowotnej i społecznej, środki
" Położenie nacisku na szerszy zakres problemów związanych ze stylem życia, w tym przekazu, społeczność, środowiska szkół, miejsc pracy, ZOZ aż po rodzinę i
jednostki.
na zagadnienia samooceny, problem indywidualnych umiejętności oraz kwestie
społecznego wsparcia;
" Celem edukacji nie jest tylko zmiana zachowań jednostek, ale wprowadzenie
zmian skierowanych na rozwiązanie problemów zdrowotnych, obejmujących
" Zapewnienie możliwości szkolenia i edukacji dla wszystkich grup zawodowych
kompetencje jednostek, sieci powiązań miedzy ludz
mi i instytucjami,
działających
organizacje, społeczności, struktury polityczne.
w obszarze zdrowia;
" Ogromny zakres zadań stojących przed współczesną edukacja zdrowotna, a
" Szkolenie grup i reprezentantów dyscyplin spoza sektora zdrowia, w celu także ich bliski związek z promocją zdrowia zaciera różnice miedzy zadaniami
osoby odpowiedzialnej za edukacje zdrowotnÄ… a promotorem zdrowia.
zwiększenia świadomości co do możliwości, jakie daje promocja zdrowia.
4
2015-01-25
Typy relacji między nadawcami i odbiorcami
Odbiorcy i nadawcy w procesie edukacji
informacji a ich konsekwencje dla przebiegu
zdrowotnej
procesu edukacji
Istnieją dwie kategorie odbiorców działań edukacyjnych związanych ze zdrowiem:
Klasyfikacja edukacji zdrowotnej ze względu na rodzaj relacji między nadawcą i
odbiorcą informacji oraz konsekwencji cech tej relacji dla skuteczności
" Ci, których zadaniem jest dokonywanie w codziennym życiu wyborów, właściwych z podejmowanych działań edukacyjnych zaproponował Ingrosso (1992). Kierując się
punktu widzenia własnego zdrowia
wspomnianymi kryteriami wyróżnił on następujące trzy typy (modele) edukacji
i zdrowia najbliższego otoczenia,
zdrowotnej :
" Ci, których zadaniem obok właściwego funkcjonowania
" Autorytatywna
w sferze własnego zdrowia, jest z racji pełnionych funkcji formalnych i zajmowanych
pozycji kreowanie warunków społecznych, gospodarczych i politycznych, " Uczestnicząca
zwiększających szanse jednostek i grup na dokonywanie prozdrowotnych wyborów.
" PromujÄ…ca
Edukacja autorytatywna (autoritative education) Edukacja autorytatywna - charakterystyka
Oparta na przekazie informacji, obejmującym zarówno element
" Rodzaj komunikacji między uczestnikami procesu edukacji ma tu charakter
poznawczy, jak i moralny, który to przekaz przebiega od osoby
asymetryczny, Informacje przekazywane sÄ… w jednym kierunku - od nauczyciela do
posiadającej wiedzę do osoby pragnącej ją zdobyć.
ucznia, w klimacie neutralnym emocjonalnie;
" Proces edukacji ma charakter instruktażowy.
Rezultaty opisywanego typu edukacji są na ogół niewielkie - człowiek zyskuje nowe
Przekazywane są precyzyjne wskazówki co do tego co powinno
informacje, które nie prowadzą do zmiany.
być zrobione, a czego należy unikać, aby nie stracić zdrowia.
Ten model edukacji wiązać należy z prewencją wtórną
i oddziaływaniem na grupy ryzyka, do których klasyfikacja odbywa się z
wykorzystaniem kryteriów zewnętrznych wobec jednostki.
Edukacja uczestniczÄ…ca (participative education) Edukacja uczestniczÄ…ca - charakterystyka
Oparta na wymianie wiedzy między ekspertem, który posiada
" Informacje są tu zatem przekazywane w dwóch kierunkach
ogólną wiedzę i umiejętności oraz klientem, który zna warunki w
a związek między uczestnikami procesu oparty jest na empatii i zaufaniu.
których żyje
" Komunikacja między uczestnikami procesu edukacji ma tutaj
i pragnie podzielić się swoją wiedzą na ten temat z ekspertem, po
charakter wspomagajÄ…co-asymetryczny.
to by poprawić własny stan zdrowia.
" Podobnie jak w pierwszym modelu mamy tu do czynienia
z asymetrią relacji, ale pozycje na których znajdują się aktorzy procesu
wzajemnie się uzupełniają, jeden formułuje pytanie, drugi na nie
odpowiada.
" Proces edukacji zakłada rodzaj emancypacji klienta, traktowany jest on
bowiem jako osoba zdolna do oceny oraz wykorzystania rady, którą
otrzymał.
5
2015-01-25
Edukacja promujÄ…ca (promotional eduacation)
Edukacja uczestniczÄ…ca  cel i rezultaty
qðCelem procesu edukacyjnego w tym typie edukacji jest: wyrabianie
Oparta na wzajemności i wspólnym świadczeniu między dwoma
umiejętności oraz tworzenie warunków oraz relacji działających na korzyść
aktorami procesu edukacyjnego, z których każdy posiada inne
rozwoju jednostkowych i zbiorowych potencjałów;
kompetencje i poglądy, ale obydwaj są na równi zainteresowani
qðprzystosowywanie jednostek do koniecznoÅ›ci i ograniczeÅ„ napotykanych w
codziennym życiu. aktywizacją procesu edukacji skierowanego na zmianę. Ich komunikacja
polega. na porównywaniu różnic.
Rezultaty edukacji są tutaj daleko bardziej zadawalające niż
w poprzednim modelu, ale nie optymalne - człowiek zmienia specyfikę swoich
reakcji.
Celem dokonywanego porównania jest doprowadzenie do reorganizacji
Ten typ edukacji wiązać należy z prewencją pierwotną, oddziaływaniem na
tego, co wie osoba edukujÄ…ca (zmiana
członków homogenicznych grup np. młodych ludzi żyjących na wybranym
w kategoriach poznawczo-racjonalnych) oraz tego, czego doświadcza w
terenie.
codziennym życiu osoba edukowana (zmiana
w kategoriach doświadczenia).
Modele edukacji zdrowotnej (Ingrosso, 1992)
Edukacja autorytatywna - charakterystyka Edukacja autorytatywna Edukacja Edukacja promujÄ…ca
uczestniczÄ…ca
Prewencja wtórna Prewencja pierwotna Promocja zdrowia
Ramy odniesienia
Statyczna  posiadanie" Statyczna  istnienie" Dynamiczna  stawanie siÄ™"
Koncepcje zdrowia
Transmisja (nauczyciel-uczeń) Wymiana (ekspert-klient) Wzajemność (gracz-gracz)
Typy relacji
" Model ten zakłada, że osoba edukowana jest autonomicznym systemem i w związku z
Ustalona asymetria Wspomagana asymetria Wspomagana symetria
Forma zwiÄ…zku
tym do samoreorganizacji powinno dojść w drodze samorefleksji.
Instruktażowy Wyzwalający Ewolucyjny
Typ procesu
Obrona (unikanie ryzyka) Ochrona (optymalizacja Innowacja
Cel interwencji
dobrostanu) (upełnomocnienie i
" Celem opisywanego typu edukacji jest uczenie siÄ™, sprowadzajÄ…ce siÄ™ do
ewolucja)
redefiniowania wcześniej istniejących modeli własnego działania poprzez analizę
Nowa informacja, brak Zmiana w specyfice reakcji/ Zmiana w grupie
Rezultaty uczenia
różnych zadanych kombinacji
zmiany/zaprogramowana rozwiÄ…zywanie alternatyw/ uczenie dla
siÄ™/ metoda
i rozwiązań alternatywnych.
instrukcja problemu dowiadywania siÄ™
Członek grupy ryzyka Członek grupy Związek jednostki w jej
Jednostka
homogenicznej środowisku
" Tego rodzaju aktywność doprowadzić ma do powstania zdolności do samoorganizacji odniesienia
Działanie na rzecz czegoś Działanie z kimś Orientacja na siebie
Specyfika działania
i własną relację z
" W tym modelu edukacji działanie ma charakter  działania z kimś" i zakłada aktywne
partnerem
uczestnictwo osoby objętej edukacją. Jednokierunkowa Dwukierunkowa Komunikatywne łączenie
Komunikacja
Neutralny Empatyczny Estetyczny i oparty na
Klimat
wspólnocie
emocjonalny
Edukacja zdrowotna ukierunkowana na rozwijanie
Umiejętności życiowe
umiejętności życiowych
" Umiejętności interpersonalne: komunikowanie się werbalne i
niewerbalne, negocjacje, asertywność, budowanie empatii,
 umiejętności (zdolności) umożliwiające człowiekowi pozytywne
współpraca w grupie
zachowania przystosowawcze, które pozwalają efektywnie radzić
sobie z zadaniami i wyzwaniami codziennego życia ( WHO).
6
2015-01-25
Umiejętności życiowe Umiejętności życiowe
" Kierowanie sobÄ…:
" budowanie poczucia własnej wartości, samoświadomość w
" Podejmowanie decyzji i krytyczne myślenie: gromadzenie
zakresie własnych praw, postaw, wyznawanych wartości,
informacji, ocena różnych rozwiązań problemów z
mocnych i słabych stron, określanie celów, samoobserwacja i
uwzględnieniem przewidywania konsekwencji dla siebie i
samoocena, kierowanie emocjami (radzenie sobie ze złością,
innych, analiza wpływu wartości i postaw na motywy działania
lękiem, stratą), radzenie sobie ze stresem (zarządzanie
własne i innych.
czasem, pozytywne myślenie, techniki relaksacyjne).
7