Skrypt akademicki
dr Julita Błasiak
Edukacja zdrowotna z promocją zdrowia
I. Wstęp
Współczesny świat ofiarowuje nieskończenie wiele możliwości pokierowania
własnym życiem, które dzięki zdobyczom techniki i medycyny może być wielokrotnie
dłuższe i łatwiejsze niż życie naszych przodków. W kontekście do tych osiągnięć stoi poziom
osobistego zaangażowania ludzi w problemy własnego zdrowia. Co prawda czynimy
wszystko, aby zapewnić sobie lepszą jakość życia i jak najlepsze zdrowie lecz nie zawsze w
codziennej praktyce jest to realizowane. Jest to problem współczesnych czasów.
Problematyka zdrowia we wszystkich jego aspektach  zdrowia fizycznego,
psychicznego, społecznego i duchowego w powiązaniu z troską o środowisko przyrodnicze
jest szczególnie akcentowane w edukacji przyszłych pedagogów. Celem edukacji zdrowotnej
jest pomoc w harmonijnym rozwoju człowieka z uwzględnieniem jego indywidualnych
potrzeb oraz bezpiecznego postępowania prozdrowotnego, które w przyszłości powinno
zaowocować podejmowaniem odpowiedzialności za siebie i najbliższe otoczenie. Temu ma
służyć ten podręcznik, który jest doraz
ną pomocą dydaktyczną dla studentów (i nie tylko).
II. Tematyka wykładów
1. Podstawowe pojęcia stosowane w edukacji zdrowotnej. Edukacja zdrowotna w
naukach medycznych i społecznych. Zdrowie: definicja, aspekty, czynniki wpływające
na zdrowie. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna  koncepcja, obszary, metody
działań.
Pojęcie  zdrowia jest zmienne i zależy często od wiedzy, poglądów i norm
kulturowych istniejących w społeczeństwie. Historia pojęcia zdrowia jest przede wszystkim
historią idei, łączących się zawsze z praktyką medyczną i rzeczywistością społeczno-
1
kulturową. Politycy i ludzie nauki wykazują wzrastające zainteresowanie problematyką opieki
zdrowotnej i w ten sposób historia pojęcia zdrowia staje się historią edukacji zdrowotnej oraz
praktycznego życia. Bowiem medycyna powinna być nauką elementarną każdej kulturalnej
osoby.
Współcześnie, ośrodkiem myśli jest człowiek, w jego fizycznym, umysłowym i
społecznym wymiarze. Pojęcia medyczne łącznie z definicjami zdrowia i choroby mnożą się i
podlegają interpretacji fizjologicznej, socjologicznej, psychologicznej, teologicznej i
kulturowej.
Światowa Organizacja Zdrowia w 1948 roku uznała, że ,,zdrowie stanowi pełnię
fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka, a nie jest tylko brakiem
choroby lub kalectwa (Karski J.B (red.), Warszawa 1994, s. 15). Zgodnie z takim
stanowiskiem jest to stan dobrego samopoczucia (well-being), które dotyczy fizycznego,
psychicznego i społecznego wymiaru życia. Część autorów uzupełnia tę definicję o czynniki
kulturowe. Rozumienie zdrowia zaproponowane przez WHO traktuje zdrowie jako pewien
zasób sił, z którego można korzystać w różnych wymiarach życia. Jest to zasób sił
fizycznych, psychicznych, ale i społecznych, które człowiek ma w swojej dyspozycji i
zasięgu. Zasób ten można powiększyć poprzez np. zachowania prozdrowotne. Warto tu
dodać, że rozpowszechnienie wielopoziomowego pojmowania zdrowia jest głównie zasługą
WHO. Należy jednak pamiętać, że tego typu rozumienie nie jest wyłącznie osiągnięciem XX
wieku. Znane było już w starożytności, kiedy to Galen  grecki filozof i lekarz stwierdził, że
zdrowie to stan idealnej równowagi i harmonii organizmu.
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia zdrowie można rozpatrywać w
trzech płaszczyznach.
Pierwsza to zdrowie fizyczne, czyli somatyczne, które odnosi się do dobrego funkcjonowania
organizmu, sprawności, wydolności, chęci podejmowania wysiłku, umiejętności zaspokajania
swoich potrzeb, satysfakcjonującemu życiu płciowemu, braku niepełnosprawności.
Drugą płaszczyznę tworzy zdrowie psychiczne. Dotyczy ono zgody i niezgody z samym sobą,
a jego miarą ma być stopień integracji osobowości.
I wreszcie trzecia płaszczyzna - zdrowie społeczne. Obejmuje ona relacje między jednostką i
społecznością, a jego miarą jest stopień społecznego współbrzmienia.
Istotną, aczkolwiek nieujętą przez WHO płaszczyzną zdrowia jest zdrowie duchowe,
wskaz
nikiem, którego jest uznanie sensu życia, a także zdolność utrzymywania
wewnętrznego spokoju.
2
Zdrowie jest zasobem pozwalającym jednostce na realizację planów i dążeń
życiowych, zasobem, na którym człowiek opiera się w swojej codziennej egzystencji.
Powinno, więc ono stanowić wartość nie tylko wysoko cenioną w życiu, ale także taką, o
którą dba się w codziennym działaniu.
Zdrowie zależy od czterech grup czynników określonych w 1973 roku przez M.
Lalonda jako tzw. pola zdrowotne.
Rys. 1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji  pól zdrowia (oprac. B
Woynarowska wg: M. Lalonde, 1974)
Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się
między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności
radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy
zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około
21%. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła
oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym
stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu,
szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w
16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10%, czyli w najmniejszym
3
stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też
dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość.
Badania naukowe udowodniły, że stan zdrowia człowieka w przeważającej części
zależy od jego stylu życia. Zachowania korzystne dla zdrowia pozwalają na utrzymanie stanu
zdrowia, a nawet polepszanie go. Promocja zdrowia odwołując się do powyższych stwierdzeń
jednym z obszarów swej działalności uczyniła kształtowanie indywidualnych umiejętności
służących zdrowiu. Wymaga to między innymi właściwej edukacji zdrowotnej. W ramach tej
edukacji należy dostarczyć jednostkom wiedzy, motywacji i umiejętności pozwalających na
prowadzenie stylu życia sprzyjającemu zdrowiu (Gromadecka-Sutkiewicz M., Poznań 1999,
s. 5).
Promocja zdrowia to kształtowanie prozdrowotnych stylów życia ludzi i
prozdrowotnych warunków środowiska, w jakim oni żyją. Za kształtowanie warunków życia
sprzyjających zdrowiu odpowiedzialne jest państwo, natomiast za dostarczanie jednostkom
wiedzy o zdrowiu odpowiedzialna jest między innymi służba zdrowia (obok rodziny i
szkoły). Promocja zdrowia traktuje zdrowie jako wartość, do której człowiek zmierza.
Mówiąc społeczeństwu o zdrowiu odwołuje się ona do zależności pomiędzy dobrym stanem
zdrowia, a wysoką jakością życia i odnoszeniem sukcesów życiowych. Tego rodzaju
podejście jest szczególnie ważne, kiedy mówimy o zdrowiu w populacji ludzi młodych, dla
których perspektywa wystąpienia zaburzeń zdrowotnych jest jeszcze bardzo odległa i nie
stanowi wystarczającego argumentu dla zmiany negatywnych zachowań zdrowotnych.
Promocja zdrowia ma za zadanie pokazać każdej jednostce z osobna i całemu społeczeństwu,
że mają możliwość oddziaływania na własne zdrowie np. poprzez prowadzenie
prozdrowotnego stylu życia.
Pogarszanie się wskaz
ników zdrowotności naszego społeczeństwa w ciągu ostatnich
lat nakazuje przeciwdziałanie temu zjawisku. Możemy to czynić poprzez uświadamianie, w
jaki sposób skutecznie chronić zdrowie. Dlatego podejmujemy działania w sferze
edukacyjnej, propagandowej, legislacyjnej i ekonomicznej zmierzające do stworzenia
wszechstronnych warunków dla zachowania zdrowia.
Przez edukację zdrowotną należy rozumieć zespól wzajemnie spójnych działań
inspirowanych zadaniami umożliwiającymi zachowanie zdrowia, dbanie o zdrowie i
zapobieganie jego utracie. Zadania te mieszczą się jednocześnie w trzech wymiarach:
Informacyjnym, gdzie konieczne jest dostarczanie wiedzy o zdrowiu, jego zagrożeniach i
możliwościach ochrony. Można ten wymiar nazwać oświatą zdrowotną.
Czynnościowym, gdzie wymuszane jest nabywanie nawyków zdrowego życia; czyli
4
uczenie działań indywidualnych dla zachowania własnego zdrowia w życiu codziennym, a
więc w domu, przedszkolu, szkole, zakładzie pracy. Ten wymiar można nazwać
wychowaniem zdrowotnym.
Motywacyjny, w którym należy wyzwolić w jednostce zadowolenie z  bycia zdrowym",
wewnętrzną potrzebę utrzymania zdrowia, oraz ciekawość sposobów podnoszenia jego
stanu. Zadaniem tego wymiaru jest pobudzenie aktywności jednostek na polu własnych
działań na rzecz zdrowia.
Proces edukacji zdrowotnej przebiega dwutorowo. Mamy, więc do czynienia z
edukacją bezpośrednią, która odbywa się w ramach osobistych relacji pomiędzy nauczycielem
i uczniem oraz pomiędzy lekarzem i pacjentem. Zaletą edukacji bezpośredniej jest możliwość
natychmiastowego rozstrzygania wątpliwości odbiorcy, lepszego dopasowania treści i formy
komunikatu zdrowotnego dla jego potrzeb.
Drugi tor edukacji zdrowotnej stanowi edukacja pośrednia, odbywająca się poprzez środki
masowego przekazu. Edukacja pośrednia przybiera najczęściej formy reklamy i marketingu, a
do jej realizacji wykorzystuje się telewizję, radio i prasę. Działania edukacji pośredniej i
bezpośredniej nastawione są na podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo w
zakresie zagrożeń zdrowia i budowanie samodzielności dla dokonywania wyborów
prozdrowotnych w życiu codziennym.
Podstawą prawidłowego wyboru postaw i zachowań, w tym również prozdrowotnych,
jest nie tylko zasób posiadanej wiedzy i umiejętności. Istotną rolę odgrywają również
funkcjonujące systemy wartości, przyzwyczajenia oraz wzorce. Dlatego bardzo ważne jest
możliwie szerokie docieranie do świadomości indywidualnej i zbiorowej osób zdrowych
chorych i niepełnosprawnych.
Terminy do zapamiętania: zdrowie: fizyczne; psychiczne; społeczne i duchowe, promocja
zdrowia, edukacja zdrowotna.
Pytania sprawdzające:
1. Omów podstawowe pojęcia stosowane w edukacji zdrowotnej.
2. Wyjaśnij różnicę między edukacją a promocją zdrowia.
3. Jakie wyróżniamy metody działań edukacji zdrowotnej.
Literatura:
1. Karski J.B, Słońska Z., Wasilewski B.W., (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1994, s. 12-
55.
2. Gromadecka-Sutkiewicz M., Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkół
ponadpodstawowych. Poznań 1999, s. 21-32.
2. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 17-74; 140-201.
5
2. Edukacja zdrowotna w ochronie środowiska naturalnego. Rola przyrody w życiu
człowieka, zanieczyszczenia środowiska jako zagrożenia dla zdrowia i życia obecnych i
przyszłych pokoleń, możliwość poprawy stanu środowiska naturalnego i jego ochrony.
Rola współpracy międzysektorowej w promowaniu zdrowia.
Związek pomiędzy zdrowiem człowieka a środowiskiem został poznany dość dawno.
Polepszenie zdrowia publicznego poprzez stworzenie podtrzymującego je środowiska
naturalnego znajduje się ostatnio w centrum uwagi społeczeństw i rządów. Warunki
środowiskowe mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia, podobnie jak styl życia i ogólna
kondycja. Każde pokolenie ponosi odpowiedzialność za przyszłość naszej planety także w
zakresie zachowania naturalnego środowiska, w celu ochrony zdrowia przyszłych pokoleń.
Współczesne zatrucia środowiskowe (zanieczyszczenia, pole magnetyczne Ziemi,
promieniowanie Słońca i Kosmosu, elektryczne wyładowania atmosferyczne) dotyczą
oddziaływania na metabolizm ustroju i jego najważniejsze układy: pokarmowy (np.
zaburzenia funkcji wątroby), oddechowy, wydalniczy, krwionośny i odpornościowy
(zmieniona patologicznie hemoglobina wpływa ujemnie na pracę nerek czy mózgu), kostny
(zanieczyszczenie środowiska glinem, który kumulując się w kościach, wywołuje ich
demineralizację, zaburzenia w gospodarce wapnia, osłabienie kości, osteoporozę), nerwowy
(procesy zwyrodnieniowe układu nerwowego).
Dlatego dostrzeganie stanów zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i podejmowanie
działań zmierzających do ich likwidacji lub ograniczenia, należy również do czynności
prozdrowotnych i w dużej mierze dotyczy miejsca zamieszkania człowieka.
Domy mieszkalne i osiedla powinny być odpowiednio lokalizowane, z dala od hałasu
komunikacyjnego oraz innych szkodliwości, dających zanieczyszczenia powietrza.
Konstrukcja budynku sprzyjającego zdrowiu opiera się na wykorzystaniu materiałów
porowatych, aby stanowiły właściwą izolację termiczną i dz
więkową oraz użyciu budulca i
materiału wykończeniowego, który nie stwarzał będzie zagrożenia dla zdrowia.
Sposób zachowania się ludzi w miejscu zamieszkania musi być taki, aby przyczyniał się do
zachowania stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, a więc odpowiadał zasadom
kulturalnego zachowania się odpowiadającego wymogom bioetyki środowiskowej.
Działania zmierzające do ochrony środowiska naturalnego mają inny zakres i
charakter, który uzależniony jest od lokalnych potrzeb, np. inne na Górnym Śląsku, gdzie
przeważają kopalnie węgla, inne w regionach nadmorskich.
6
 Podstawą do podjęcia działań na rzecz ochrony zdrowia jest poznanie rodzajów
zanieczyszczeń, ich rozmieszczenia w poszczególnych regionach oraz wskazanie tych
obszarów zdrowia człowieka, na które mają ujemny wpływ.
Do elementów tworzących środowisko bytowania człowieka i przez niego
wykorzystywanych należy: powietrze, woda i gleba. Wszystkie, jeśli odpowiadają
wymaganiom higienicznym, przyczyniają się do zachowania dobrego stanu zdrowia ludzi.
Powietrze
Uzależnienie egzystencji człowieka od powietrza jest o wiele silniejsze niż od wody
czy żywności, których zużycie można regulować, a zapasy gromadzić. Powietrze,
bezwzględnie warunkujące nasze życie, winno być, zatem stale chronione. Chroniąc
powietrze atmosferyczne chronimy też wody powierzchniowe i glebę. Zanieczyszczenia
powietrza są produktami działalności człowieka i mogą stanowić największe zagrożenie dla
zdrowia. Głównymi z
ródłami szkodliwych emisji zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego
są:
1. Spalanie paliw stałych, ciekłych i gazowych, zachodzące zwłaszcza w zakładach
(emisje pyłów opadających i zawieszonych, oraz gazów (dwutlenku siarki, tlenku
azotu, tlenku węgla, węglowodorów i in.).
2. Spalanie paliw płynnych przez silniki samochodowe (emisje obecnych w gazach
spalinowych: tlenku węgla, tlenków azotu, związków ołowiu) oraz paliw w
wszelkiego rodzaju paleniskach (ciepłowni osiedlowych, indywidualnych paleniskach
domowych).
3. Dostawanie się zanieczyszczeń z z
ródeł niezorganizowanych, pochodzących z hałd i
składowisk wszelkiego rodzaju odpadów, powierzchni dróg oraz ulic itd.
(powodujących głównie zapylenie).
Badania naukowe wskazują, że związki zawarte w pyłach zanieczyszczających
powietrze sprzyjają wzrostowi zachorowań na nowotwory układu oddechowego, a także
obniżają zdolności odpornościowe organizmu. Zapylenie powietrza zmniejsza intensywność
promieniowania ultrafioletowego zimą o 30 %, a latem o 5 %. Czas nasłoneczniania skraca
się przez to o 5 do 15 %, co sprzyja powstawaniu awitaminozy D, co z kolei przyczynia się do
ubytku tkanki kostnej w procesie osteoporozy.
Woda
Woda stanowi podstawowy element warunkujący życie. Niezbędne jest jej pobieranie
przez organizm drogą bezpośredniego picia, jak również pobieranie jej wraz z pokarmami.
7
 Woda, poza znaczeniem fizjologicznym, służy celom utrzymania higieny ciała i
otoczenia oraz celom gospodarczym i przemysłowym. W pewnych okolicznościach może
jednak odgrywać rolę negatywną pod względem epidemiologicznym, będąc nosicielem
niektórych zarazków i pasożytów, rozpuszczając i przenosząc związki toksyczne.
Skażenie wód przez człowieka obniża przede wszystkim skutki samooczyszczania
fizycznego krążącej wody, która wyparowywana przez rośliny lub oczyszczana przez bakterie
i glony żyjące w zbiornikach wodnych powinna włączać się do obiegu jako woda czysta
chemicznie.
W wodach powierzchniowych i podskórnych, a także w wodzie wodociągowej w
Polsce stwierdzono zwiększoną ilość jonów fluoru, którego zwiększone dawki prowadzą do
zatruć (fluorozy). Naturalne związku fluoru nie stwarzają zagrożenia dla ludzi, w
przeciwieństwie do skażenia wody fluorkami wskutek działania przemysłu, m.in. fabryk
nawozów sztucznych, hut.
Innym zagrożeniem, jaki występuje w wodach komunalnych jest zanieczyszczenie
bakteriami z rodzaju Campylobacter, które mogą powodować zaburzenia żołądkowo 
jelitowe. W 36,6 % próbek wody z Wisły w rejonie Warszawy stwierdzono obecność tej
bakterii. Chlorowanie wody powoduje zneutralizowanie bakterii, ale przy awarii dezynfekcji
wody może wystąpić nawet epidemia, podobna do Salmonelli.
Gleba
Gleba związana jest z istniejącymi z
ródłami wody i jednocześnie jest odbiornikiem
wszelkiego rodzaju odpadków, nieczystości (ścieków) i szczątków organizmów żyjących.
W wyniku silnego zanieczyszczenia powietrza w Polsce skażenie gleby to dwa
zasadnicze procesy: zakwaszenie gleb oraz ich degradacja wskutek gromadzenia metali
ciężkich, takich jak kadm i ołów. Ma to bezpośredni związek z kumulacją tych i innych
metali w częściach roślin warzywnych. Dlatego też ważne jest oznaczanie stopnia kumulacji
tych metali w rejonach szczególnie skażonych.
Gleba jest miejscem zanieczyszczeń pochodzących z powietrza atmosferycznego, z
wody, a także substancji chemicznych wprowadzanych do gleby bezpośrednio przez
człowieka: nawozów sztucznych, odpadów przemysłowych i z gospodarstw domowych.
Znajduje to konsekwencje w odkładaniu się tych zanieczyszczeń w roślinach i przechodzi do
żywności.
Ochrona gleby przed skażeniami chemicznymi sprowadza się do wprowadzania zmian
w przemyśle i rolnictwie, np. uregulowanie zasad stosowania nawozów i pestycydów.
8
Prowadzone są badania gleby umożliwiające określenie stopnia jej skażenia i potencjalnego
zagrożenia dla zdrowia ludzkiego.
Funkcjonowanie systemu kanalizacji uznane jest za najbardziej radykalny sposób
pozbywania się nieczystości z dużych aglomeracji. Wszelkie odpady stałe i śmiecie powinny
trafiać na właściwie urządzone wysypiska śmieci lub powinny być kompostowane,
ograniczając tym samym kontakt człowieka z zanieczyszczoną ziemią (Zdrowie dla
wszystkich w XXI wieku tłumaczenie J. Karski, Warszawa  Kraków 2001, s. 112-118).
Rola współpracy międzysektorowej w promowaniu zdrowia
W realizacji działań w dziedzinie promocji zdrowia konieczna jest ścisła
współpraca różnych sektorów życia społecznego i gospodarczego.
Przez bardzo długi okres czasu na sektorze zdrowia spoczywał obowiązek
promowania i ochrony zdrowia począwszy od prewencji przez leczenie aż do
rehabilitacji. Obecnie jest oczywiste, że to nie tylko sektor zdrowia kształtuje sytuację
zdrowotną, ale jest ona wynikiem działań wszystkich sektorów społecznych i tego jak te
sektory promują lub wpływają na degradację zdrowia. Niezbędne są skuteczne
mechanizmy, łącznie z zachętami i stanowieniem odpowiedniego prawa, motywujące
wszystkie sektory do rozliczenia skutków zdrowotnych swej polityki i pracy.
Sektor energetyczny. Sektor energetyczny może inwestować w zdrowe środowisko
poprzez poprawę jakości powietrza miejskiego, redukcję emisji gazów cieplnych,
kwaśnych opadów oraz redukcję promieniowania i innych czynników szkodliwych dla
zdrowia. Można także inwestować w poprawę zdrowia swoich pracowników oraz ludzi
żyjących w bezpośrednim jego sąsiedztwie.
Sektor transportu. W obliczu rozwijających się usług transportowych i ciągle
wzrastającej liczby samochodów na drogach, drastycznie wzrasta emisja dwutlenku
węgla. Sektor transportu drogowego ma do odegrania ważną rolę w poprawie jakości
powietrza, redukcji hałasu, natężenia ruchu oraz oszczędności energii. Wypadki
drogowe są poważnym i rosnącym z
ródłem urazów. Samochody w sposób pośredni
powiększają także ryzyko pogorszenia stanu zdrowia ludzi poprzez zmniejszenie
aktywności fizycznej.
Przemysł. Trwała i przynosząca korzyści aktywność przemysłowa stanowi inwestycję w
zdrowie, środowisko oraz rozwój ludzi i ich dobrobytu. Jeżeli oczekiwania te nie są
spełnione, wówczas przemysł ponosi odpowiedzialność za znaczne zanieczyszczenia, które
odbijają się na zdrowiu i środowisku, może być przyczyną wypadków przemysłowych
z poważnymi konsekwencjami dla zdrowia.
9
Rolnictwo i sektor spożywczy. Rolnictwo jest zobowiązane do ochrony i poprawy
środowiska, zachowania zasobów świeżej wody, utrzymywania zrównoważonego rozwoju
społeczeństwa rolniczego, zachowania bezpiecznej żywności oraz do promowania
właściwego odżywiania.
Turystyka. Wpływ turystyki na środowisko może dotyczyć zanieczyszczenia krajobrazu,
erozję wybrzeża i stoków górskich, gromadzenia zanieczyszczeń, eksploatację zasobów
wodnych. Dlatego też ochrona środowiska i turystów oraz miejscowej ludności
powinna być celem nadrzędnym racjonalnej polityki turystycznej.
Finanse. Zadaniem sektora finansów jest wspieranie prac ukierunkowanych na zdrowie i
środowisko.
Opieka społeczna. Sektor socjalny ma bardzo ważną rolę do spełnienia w zakresie
promocji zdrowia i dobrobytu społeczeństwa. Przede wszystkim powinien zapewnić opiekę
społeczną przyjazną dla rodzin, i uznanie dostępu do niej za prawo społeczne.
Sądownictwo i legislacja. Sądownictwo jest odpowiedzialne za wprowadzenie w życie
prawa umożliwiającego ochronę środowiska i promocje zdrowia, a także za działania
zgodne z prawem w sytuacjach, gdy łamane są przepisy dotyczące ochrony zdrowia i
środowiska.
Środki przekazu. Środki masowego przekazu coraz mocniej wpływają na wartość,
kształtowanie opinii, postrzeganie i na zachowanie związane ze zdrowiem. Jednocześnie
istnieje zagrożenie, że marketing i reklama służą interesom tych, którzy wytwarzają
niosące zagrożenie dla zdrowia produkty, np. przemysłowi spirytusowemu.
Terminy do zapamiętania: zanieczyszczenia środowiska, ochrona zdrowia, współpraca
międzysektorowa.
Pytania sprawdzające:
1. Scharakteryzuj współczesne zatrucia środowiskowe.
2. Omów główne z
ródła zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego.
3. Na czym polega rola współpracy międzysektorowej w promowaniu zdrowia.
Literatura:
1. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku tłumaczenie J. Karski, Warszawa  Kraków 2001, s.
110-128.
2. Karski J.B., Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wydawnictwo Ce De Wu, Warszawa
2007, s.129-144.
3. Gromadzka-Ostrowska J., Włodarek D., Toeplitz Z., Edukacja prozdrowotna,
Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003, 21-32.
10
3. Edukacja zdrowotna w aspekcie: fizjopatologii okresu dojrzewania, przyczyn i
skutków wczesnej inicjacji seksualnej, metod antykoncepcji, chorób przenoszonych
drogą płciową, w tym zakażenia HIV/AIDS.
Dojrzewanie jest procesem przejściowym, który oddziela dzieciństwo od wieku
dorosłego, mając za punkt centralny rozwój płciowy.
Wczesna inicjacja jest z
ródłem zahamowania rozwoju, utrwalania się niedojrzałej
motywacji seksualnej, niskiej kultury uczuć i współżycia, nie mówiąc już o patologii w
postaci nerwic płciowych, chorób wenerycznych, czy perwersji.
Zahamowania poprzedzające aktywność seksualną - poczucie niepewności, co do
własnej atrakcyjności, przyszłej roli partnera, poczucie lęku wobec drugiej płci.
Przyczyny ich powstania są bardzo zróżnicowane, np.:
1. Neurotyzm (osoby neurotyczne często ujawniają sprzeczności w samoocenie, nastawienie
lękowe, obronne wobec potrzeb seksualnych).
2. Negatywne przeżycia i doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego.
3. Doświadczenia powstałe w kontaktach rówieśniczych.
5. Kompleks onanistyczny.
6. Lęki wiążące się z własną płciowością.
Zakłócenie równowagi układu hormonalnego. Inicjacja seksualna wiąże się z
pobudzeniem układu hormonalnego, który zaczyna pracować na  nowych obrotach . Zakłóca
to bardzo subtelną strukturę tego układu i w konsekwencji powstają zaburzenia hormonalne.
Przedwczesne macierzyństwo. Wczesne macierzyństwo jest problemem nie tylko
biologicznym, ale także psychologicznym i społecznym. Zmiana linii życiowej dziewczyny,
wynikająca z macierzyństwa, prowadzi do wielu rozczarowań i frustracji, a w konsekwencji
do rozpadu związków lub rosnącej liczby tzw. rodzin niepełnych.
Zahamowanie procesu dojrzewania psychoseksualnego. Proces ten obejmuje rozwój
biologiczny, dojrzewanie psychiczne i społeczne. Przedwczesna inicjacja seksualna może
rozdzielić dojrzałość biologiczną od psychicznej, uczuciowej. Jest to proces odwrotny od
zakładanego.
Zaburzenia rozwoju somatyczno  płciowego:
1. Przedwczesne dojrzewanie płciowe.
2. Brak dojrzewania płciowego.
3. Opóz
nione dojrzewanie płciowe.
4. Zaburzenia przebiegu dojrzewania płciowego.
5. Nieprawidłowy stan narządów płciowych.
11
Nieprawidłowe zachowania seksualne. Homoseksualizm; Pedofilia; Gerenotofilia;
Zoofilia; Fetyszyzm; Sadyzm; Pornografia; Ekshibicjonizm.
Współczesna antykoncepcja opiera się na czterech rodzajach środków:
- hamujących owulację (jest to uwolnienie dojrzałej komórki z pękniętego pęcherzyka) lub
spermatogenezę (proces przebiegający w kanalikach nasiennych jąder, a polegający na
powstawaniu plemników z pierwotnych komórek rozrodczych męskich).
- uniemożliwiających połączenie się komórki płciowej żeńskiej i męskiej,
- plemnikobójczych,
- metodach wykorzystujących biologiczny rytm płodności u kobiety.
Dobór metody antykoncepcyjnej powinien być zawsze indywidualny. Do podstawowych
kryteriów oceny metod antykoncepcyjnych należy zaliczyć: skuteczność, odwracalność,
bezpieczeństwo, akceptację, dostępność, przystępną cenę.
Choroby przenoszone drogą płciową. Dawniej zwane także chorobami wenerycznymi, to
grupa chorób zakaz
nych i pasożytniczych, które przenoszone są na drodze kontaktu
płciowego.
Zakażenia bakteryjne: Kiła, Rzeżączka, Chlamydiozy (w tym zakażenia C.trochomatis, są
bakteriami, które nie wytwarzają własnego ATP lecz wymieniają swoje ADP na ATP
gospodarza), Wrzód weneryczny, Czerwonka bakteryjna, Ziarniniak pachwinowy.
Zakażenia wirusowe: HIV, Opryszczka genitaliów, Wirus opryszczki zwykłej, HBV (jest
przyczyną wirusowego zapalenia wątroby, zwanego kiedyś żółtaczką wszczepienną),
Mononukleoza zakaz
na, Kłykciny kończyste (brodawki weneryczne, brodawki płciowe -
należą do grupy schorzeń wywoływanych przez wirusy brodawczaka ludzkiego - HPV),
HTLV 1 i 2 (Retrowirus RNA, który wywołuje ostrą białaczkę oraz chłoniaka).
Zarażenia grzybicze: Kandydoza.
Zarażenia pasożytnicze: Rzęsistkowica, Świerzb, Wszawica łonowa, Amebioza.
W ostatnich latach ogromne zaniepokojenie budzi AIDS, ciężka, szybko rozszerzająca się
choroba, która jest wywołana przez wirus o nazwie HIV.
Co to jest HIV
HIV to skrót angielskiej nazwy Human Immunodeficiency, czyli wirus nabytego
upośledzenia odporności. Ostatnim, objawowym, stadium zakażenia wirusem HIV jest AIDS.
Osoba zakażona wirusem HIV nie staje się od razu osobą chorą na AIDS. Od momentu
zakażenia mogą minąć tygodnie, miesiące i lata, zanim pojawią się pierwsze objawy AIDS.
Osoby zakażone wirusem HIV, u których nie rozwinęły się objawy AIDS, nie czują żadnych
dolegliwości i są zdolne do prowadzenia normalnego życia. Jednak każdy nosiciel wirusa
12
HIV może zarazić nim inne osoby poprzez kontakty seksualne lub wspólną igłę do
wstrzyknięć.
Co to jest AIDS
AIDS, są to pierwsze litery angielskich słów: Acquired Immunity Deficiency Syndrom, które
oznaczają Zespół Nabytego Braku Odporności. AIDS powoduje uszkodzenie lub zniszczenie
systemu immunologicznego organizmu. Dlatego osoba chora na AIDS staje się podatna na
wiele infekcji, na które zdrowe osoby w ogóle nie zapadają, lub jeśli zachorują, to potrafią je
skutecznie zwalczyć. W rezultacie to nie AIDS zabija, ale choroby, przed którymi organizm
pozbawiony systemu opornościowego nie jest się w stanie obronić. AIDS jest póz
nym
najcięższym stadium zarażenia wirusem HIV.
Objawy HIV
1) Powiększenie węzłów chłonnych w obrębie szyi, pod pachami i w pachwinach,
2) utrata apetytu i/lub kilkukilogramowy spadek wagi w ciągu niespełna dwóch miesięcy,
3) osłabienie mięśni nóg, odczuwane zwłaszcza przy wchodzeniu w górę po schodach,
4) obfite poty przez kilka nocy z rzędu,
5) podwyższona temperatura utrzymująca się dłużej niż tydzień,
6) przewlekła, a przynajmniej długotrwała biegunka,
7) suchy kaszel nie związany z paleniem papierosów, przeziębieniem czy grypą,
8) grzybica jamy ustnej z charakterystycznym białym nalotem lub nadżerkami,
9) obrzmienie śluzówki jamy ustnej, języka i pochwy,
10) wysypka na ciele,
11) chłoniak - nowotwór układu limfatycznego.
Objawy AIDS
Duszności, gorączka, ciężkie biegunki, nudności, bóle głowy, zaburzenia pamięci i uwagi,
gwałtowne wahania nastroju, bóle gardła i trudności z przełykaniem, zamazane widzenie aż
do utraty wzroku, spadek ciężaru ciała, wyniszczenia.
Typowe choroby towarzyszące AIDS
Zapalenie płuc, gruz
lica, opryszczka, półpasiec, mięsak Kaposiego, zespół otępienia, inne.
Zachowania ryzykowne a AIDS
Zakażenie może nastąpić tylko w trojaki sposób:
1. W wyniku stosunku płciowego bez zastosowania środków ochronnych, przy czym
ryzyko zwiększa się przy współistnieniu chorób wenerycznych i zapaleń.
2. Przez przetoczenie krwi zawierającej wirusy HIV. Szczególnie narażeni są
narkomanii, którzy wspólnie używają strzykawek lub igieł.
13
3. Z zakażonej matki na jej dziecko. Według nowych doniesień 30-50% wszystkich
niemowląt chorych na AIDS zaraża się od matek. W rzadkich przypadkach występuje
zakażenie przy karmieniu piersią.
Zachowania bezpieczne a AIDS
AIDS nie przenosi się przez:
1. Uścisk dłoni lub obejmowanie się osoba zarażona nie musi rezygnować z tych gestów.
2. normalne kontakty w miejscu pracy, w szkole.
3. Dotykanie klamek słuchawek telefonicznych, ręczników, narzędzi pracy.
4. Kaszel czy kichanie.
5. Komary lub inne owady.
6. Pływanie w basenach publicznych.
7. Używanie szczoteczki do zębów osoby chorej.
8. Używanie publicznych toalet.
9. Korzystanie z nożyc i brzytwy u fryzjera.
10. Używanie wspólnych naczyń.
11. Leczenie stomatologiczne.
12. Przelotne pocałunki.
Terminy do zapamiętania: fizjopatologia, inicjacja seksualna, metody antykoncepcji,
choroby przenoszone drogą płciową.
Pytania sprawdzające:
1. Opisz zaburzenia rozwoju somatyczno  płciowego.
2. Na jakich środkach opiera się współczesna antykoncepcja.
3. Wskaż choroby przenoszone drogą płciową.
Literatura:
1. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 343-388.
2. Materiały własne.
4. Edukacja zdrowotna w promocji zdrowia psychicznego. Definicja i aspekty zdrowia
psychicznego. Zdrowie psychospołeczne.
Wybrane aspekty osób niepełnosprawnych.
Zdrowie psychiczne - to zdolność każdego człowieka do normalnego rozwoju i
funkcjonowania umysłowego. Czyli zdrowym psychicznie jest człowiek, u którego praca
mózgu, układu nerwowego, układu narządów zmysłów i układu hormonalnego nie jest
zaburzona, a jego zachowania są podobne do większości ludzi, których nazywamy
normalnymi.
14
Zdrowie psychiczne to równowaga procesów emocjonalnych, motywacyjnych,
poznawczych z zachowaniem oraz czynnikami biologicznymi, osobowościowymi i
środowiskowymi. Bardzo trudno jest ustalić, co to jest zdrowie psychiczne. Nikomu nie udało
się podać zadowalającej definicji normy psychicznej. Jest ona zależna od warunków
kulturowych, narodowych i środowiskowych.
Człowiek zdrowy psychicznie wskazuje prawidłowy rozwój inteligencji, prawidłowe
reakcje emocjonalne, dojrzałość, umiejętność przeciwstawiania się stresom, zdolność
adaptacji. Stres, kiedy mówimy i myślimy o nim w potocznym tego słowa znaczeniu kojarzy
się nam z czymś nieprzyjemnym, przykrym, trudnym do zniesienia. Mówimy często o stresie,
jak o kimś lub o czymś, co nami zawładnęło bez naszego w tym udziału.
Stres jest nierozerwalnie związany z naszym życiem i sam w sobie nie jest szkodliwy.
Tym, co może zaszkodzić, to nieumiejętność radzenia sobie z nim.
Stres jest naturalnym składnikiem życia. W wielu sytuacjach życiowych np. egzamin, stres
ma działanie mobilizujące. Stres  relaksacja, stres  dobre samopoczucie, to równoważniki
nawzajem się dopełniające. Dlatego istotne jest pytanie, jak ułożyć współpracę pomiędzy
tymi dwoma elementami, aby moc żyć w harmonii z sobą samym i otoczeniem.
Stres - to stan wzmożonego napięcia wewnętrznego, zaś sytuacja, która go wywołała
nosi nazwę stresora. Stres można podzielić na:
1. powodujący negatywną reakcje organizmu  dysstres oraz
2. pobudzający, pozytywny  eustres
Istnieje wiele czynników, które mają wpływ na powstanie i rozwój zaburzeń
psychicznych. Jednym z najważniejszych jest struktura rodziny, jej spójność, związki
emocjonalne między członkami rodziny, warunki wychowawcze i materialne, jakie rodzice
zapewniają dzieciom. Prawidłowa rodzina to taka, w której wszyscy członkowie związani są
silnymi pozytywnymi związkami emocjonalnymi, w której panuje wzajemna miłość i
szacunek, przy zachowaniu tolerancji na indywidualne zachowania i zainteresowania
poszczególnych członków.
Zdrowie psychiczne człowieka zależne jest od:
- cech dziedzicznych czyli wrodzonych (człowiek przynosi je ze sobą na świat);
- wpływów środowiskowych (wpływ innych ludzi);
- cech własnych (zależnych od tego co człowiek sam kształtuje, a co nazywane jest
dynamizmem własnym).
Bardzo ważnym elementem zdrowia psychicznego są emocje. Termin emocja nie da
się ściśle zdefiniować. Obejmuje, bowiem nie tylko takie stany jak radość, miłość, dumę,
15
zadowolenie, lecz także takie jak gniew, strach, zazdrość, smutek, wstyd, depresja. Emocje
mają swoją naturalną właściwość, jaką jest spontaniczność, która sprawia, że często trudno je
opanować np. narastający gniew, złość czy żal z powodu własnej bezsilności.
Dbając o zdrowie dzieci i młodzieży należy kłaść nacisk, na tzw. psychoprofilaktykę,
która ujmuje sposoby, prawa i mechanizmy psychologiczne umożliwiające utrzymanie
zdrowia lub dążenie do zdrowia. Kształci:
odporność emocjonalną dzieci i młodzieży;
pozytywną samoocenę dziecka;
umiejętność funkcjonowania społecznego;
optymizm.
Kształtowanie odporności emocjonalnej odbywa się poprzez zrozumienie sytuacji
trudnej lub przez odporność, która jest umiejętnością zachowania kierunku działania
(prawidłowe funkcjonowanie) mimo napięcia emocjonalnego będącego rezultatem tej
sytuacji. Mimo, że się denerwujemy dajemy sobie radę.
Co to jest sytuacja trudna? Jest to sytuacja, która wywołuje stan podwyższonego
napięcia emocjonalnego (stres). Sytuacja trudna występuje również wtedy, gdy mamy do
czynienia z rozbieżnością między tym, co potrzebne do realizacji zadania, a tym, co posiada
dana osoba
Sytuacja trudna wiąże się również ze wzrostem napięcia emocjonalnego. Człowiek
mobilizuje się do działania  organizuje lub boi się, wycofuje  dezorganizuje. Napięcie
emocjonalne w swojej początkowej fazie podnosi poziom wydajności wykonywanego
zadania, co wynika z prawa Yerkesa-Dodsona (H. Jones, Warszawa 1998, s. 35). Jeżeli nie
umiemy obniżyć napięcia emocjonalnego to powinniśmy obniżyć poziom wykonywanego
zadania. Odporność emocjonalna zależy głównie od dwóch cech:
typu układu nerwowego;
doświadczeń w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi.
Jeżeli chodzi o kształtowanie pozytywnej samooceny dziecka to należy powiedzieć, że
samoocena jest elementem obrazu własnej osoby, jest wiedzą człowieka, zespołem informacji
odnoszącym się do siebie samego. Na obraz własnej osobowości składa się bardzo wiele
elementów: wygląd fizyczny, zdrowie, zachowanie, samopoczucie, samopoznanie itp.
y
ródłem samooceny są opinie osób znaczących jak rodzice, nauczyciele, znani ludzie
oraz obserwacje skuteczności rezultatów własnych działań.
16
W kształtowaniu umiejętności funkcjonowania społecznego chodzi o to, aby dziecko
nabyło umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów właściwych dla osoby w
danym wieku (rówieśnicy). Zagrożenie, jakie występuje w procesie wychowawczym  w tym
przypadku  to nadopiekuńczość rodziców, w wyniku, której następuje brak komunikacji z
otoczeniem.
Drugą ważną umiejętnością jest zachowanie się w kontaktach społecznych zgodnie z
normami i obyczajami.
Trzecią umiejętnością jest na pewno asertywność, czyli umiejętne wyrażanie własnych
przekonań i bycie sobą, niezależnie od oczekiwań innych, pewność siebie i zdecydowanie,
umiejętne powiedzenie  NIE.
Ostatnim z głównych elementów wpływających, na psychoprofilaktykę jest optymizm,
czyli postrzeganie teraz
niejszości przez pryzmat przyszłości z nadzieją, że będzie lepiej i
miną obecne trudne chwile. Nasze przekonania, oczekiwania i postawy są pełne nadziei, w
przeciwieństwie do podejścia pesymistycznego, czyli beznadziejnego, biernego i ponurego
oczekiwania na najgorsze.
Wybrane aspekty osób niepełnosprawnych.
Niepełnosprawność kojarzy nam się przede wszystkim z barierami i brakiem
zdolności do aktywnego i samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Jest ona jednym
z poważniejszych zjawisk i problemów współczesnego świata. Z jednej strony wynika to z
rozmiaru i powszechności tego zjawiska, z drugiej z konsekwencji, jakie to zjawisko
wywołuje w sensie indywidualnym jak i społecznym.
We współczesnym świecie pojawia się tendencja do wzrostu liczby osób
niepełnosprawnych. W dużym stopniu wynika to z trybu życia współczesnego człowieka,
który żyje w pośpiechu i narażony jest na ciągłe stresy i niekorzystne zdarzenia losowe, np.
wypadki samochodowe.
Niepełnosprawność - oznacza stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy, powodujący trwałe
lub okresowe utrudnienie, ograniczenie bądz
uniemożliwienie egzystencji.
Osoba niepełnosprawna - to ta, u której istotne uszkodzenie i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powoduje utrudnienie, ograniczenie czy uniemożliwienie
wykonywania zadań życiowych i wypełniania ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek,
płeć, czynniki społeczne, środowiskowe i kulturowe.
Do osób niepełnosprawnych należą:
1. niepełnosprawni umysłowo;
2. głusi;
17
3. niewidomi;
4. niepełnosprawni fizycznie, z uszkodzeniem narządu ruchu;
5. osoby z poważnymi zaburzeniami mowy;
6. niedostosowani społecznie;
7. przewlekle chorzy somatycznie, chorzy nerwowo, chorzy psychicznie.
Codzienny wysiłek, jaki czynią osoby cierpiące z powodu niepełnosprawności dla
przezwyciężenia swych upośledzeń i ograniczeń, również dyskryminacyjne traktowanie, z
którym spotykają się regularnie, czyni z nich osoby o specjalnie wyróżniających się cechach.
Najbardziej widoczne są tu: cierpliwość, a także głębokie zrozumienie i wytrzymałość wobec
przejawów nietolerancji, uczciwość, wrażliwość.
Niepełnosprawność nie pozostaje bez wpływu na jakość życia, ale też nie musi
determinować losu takiej osoby, wywoływać u niej poczucia nieprzydatności i pustki
życiowej. Każdy człowiek chciałby cieszyć się dobrym zdrowiem, nie mieć defektów,
uszkodzeń. Dlatego nie jest łatwo pogodzić się i żyć z niepełnosprawnością. Reakcje osób nią
dotkniętych bywają różne: od rozpaczy, poczucia bezradności do przeciwstawiania się jej,
szukania dróg wyjścia z tej sytuacji.
Ważnym elementem w usprawnianiu niepełnosprawności jest rehabilitacja.
Rehabilitacja to działania mające na celu przywrócenie sprawności uszkodzonych organów
jednostki, lub usprawnienie ich funkcji, przygotowanie jednostki do samodzielnego radzenia
sobie w życiu codziennym, do korzystania z różnych form kształcenia, do wykonywania
pracy oraz na stwarzaniu w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich
warunków dla prawidłowego funkcjonowania tej jednostki (J. Zabłocki, Wprowadzenie do
rewalidacji, Toruń 1997, s. 33). Rehabilitacja ma służyć poprawie jakości życia osoby
niepełnosprawnej, wzbudzaniu motywacji do wysiłku, do podejmowania prób i działań.
Niezmiernie ważną kwestią jest tu budowanie u chorego pozytywnego obrazu samego siebie i
innych. Na szczególną uwagę zasługuje tu rehabilitacja zawodowa.
Warunkiem skutecznej rehabilitacji jest wykorzystywanie właściwości środowiska
społecznego, stosowania odpowiednich metod, współdziałania specjalistów różnych dziedzin,
a także sił jednostki w celu przywrócenia jej sobie i społeczeństwu. Niezmiernie ważną rolę
odgrywa stosunek osoby niepełnosprawnej do swojego kalectwa i do procesu rehabilitacji,
uświadomienie sobie przez nią jej potencjalnych możliwości oraz rozwinięcie takiego
systemu wartości, który pobudziłby do pracy. Ważną częścią rehabilitacji jest
odbudowywanie zdolności do pracy zarobkowej, z pożytkiem dla siebie i społeczeństwa. Ta
18
kwestia pełni funkcję profilaktyczną pozwalając na rozwój, na pełne uczestnictwo w życiu, na
uniknięcie załamania się.
Terminy do zapamiętania: zdrowie psychiczne, napięcie emocjonalne, asertywność,
rehabilitacja, niepełnosprawność.
Pytania sprawdzające:
1. Scharakteryzuj zdrowie psychiczne.
2. Kiedy wystąpi sytuacja trudna.
3. Jaką rolę odgrywa rehabilitacja w życiu osób niepełnosprawnych.
Literatura:
1. W. Szewczyk, Zdrowie psychiczne, Encyklopedia psychologii, Warszawa 1998, s. 15.
2. H. Jones, Nie mamy czasu na stres, wyd. Amber, Warszawa 1998, s. 30-45.
3. B. Olszak-Krzyżanowska, Rola grupy aktywnej rehabilitacji w życiu osób
niepełnosprawnych ruchowo (w): Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, (red.) J.
Bąbka. Wyd. Żak, Warszawa 2004, s.185-195.
5. Edukacja zdrowotna w placówkach oświatowo-wychowawczych i innych siedliskach.
Promocja zdrowia w miejscu pracy i nauki. Zdrowy dom. Zdrowe miasto. Szpital
promujący zdrowie. Szkoła promująca zdrowie.
Idea promocji zdrowia powstała pod koniec lat 70 i pojawiła się po raz pierwszy w
Deklaracji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjętej przez Światowe Zgromadzenie
Zdrowia w 1977 roku. Promocja zdrowia, która od początku opiera się na zaangażowaniu
jednostek i społeczności lokalnych oraz na współdziałaniu interdyscyplinarnym, wykracza
poza środowisko medyczne, obejmuje również placówki oświatowo-wychowawcze i inne
siedliska. Podejście siedliskowe: podstawą tego podejścia jest zapis w Karcie Ottawskiej:
 zdrowie jest tworzone i doświadczane przez ludzi w siedliskach ich codziennego życia, w
miejscu gdzie uczą się, pracują, bawią i kochają . Jest to podejście uczestniczące, które
umożliwia ludziom identyfikację z własnym siedliskiem i uczestnictwo we wspólnym
rozwiązywaniu problemów oraz zwiększa motywację i stanowi podstawę dla dwóch grup
projektów:
1. Projekty społeczności  zdrowe miasto, zdrowa szkoła, programy dla zdrowia w
społecznościach lokalnych.
2. Systemy opieki zdrowotnej promujące zdrowie  szpital promujący zdrowie.
Siedliskami, które odgrywają szczególną rolę w edukacji zdrowotnej są: rodzina, przedszkole,
szkoła, zakłady opieki zdrowotnej, społeczność lokalna, zakład pracy, jednostki wojskowe.
19
Tworzenie Szkoły Promującej Zdrowie jest długotrwałym procesem wprowadzania
wielu zmian w myśleniu i działaniu społeczności szkolnej. Koncepcja szkoły promującej
zdrowie jest bezpośrednio powiązana z założeniami promocji zdrowia.
Cztery główne cechy skutecznej SzPZ:
1. Życzliwe i wspierające relacje międzyludzkie;
2. Uczestnictwo całej społeczności;
3. Klarowność (jasność, widoczność) przepisów, zasad, oczekiwań, struktury ról;
4. Autonomia-odpowiedzialność, niezależność, krytyczne myślenie, samoświadomość.
Cechą odróżniającą SzPZ od dotychczasowych działań na rzecz zdrowia jest wyjście
poza mury szkoły  współdziałanie z rodzicami i przedstawicielami społeczności lokalnej w
rozwiązywaniu ważnych problemów zdrowotnych. Tworzenie SzPZ, ze względu na szeroką
(eko-holistyczną) jej koncepcję, wymaga zastosowania wielu strategii wynikających z zasad
promocji zdrowia i skutecznego rozwiązywania problemów.
- Podejście siedliskowe,
- Podejście  od ludzi do problemu ,
- Uczestnictwo społeczności szkolnej,
- Strategia dokonywania zmian.
Szkołę promującą zdrowie wyróżnia: wymiar człowieczeństwa, wspólna dbałość o
dobro, jakim jest zdrowie oraz podporządkowanie nauczania i wychowania uniwersalnej
zasadzie dialogu. Celem i zadaniem szkoły promującej zdrowie jest wspieranie każdego
ucznia w rozwijaniu przezeń jego indywidualnego potencjału zdrowia. Dialog jest
budowaniem wzajemności oraz sztuką uważnego słuchania.
Koordynator (używa się terminu  szkolny menadżer projektu  school project
manager) jest kluczową osobą w tworzeniu SzPZ. Pełni on rolę lidera (przewodnika,
przywódcy) oraz  agenta (promotora, rzecznika) zmian , który inicjuje i ułatwia ich
dokonywanie oraz stwarza warunki do pracy przynoszącej sukcesy. Koordynatorem jest
pracownik szkoły (najlepiej, gdy jest to członek dyrekcji).
W skład zespołu wchodzą dobrowolnie zgłaszający się przedstawiciele wszystkich grup
społeczności szkolnej: nauczyciele, inni pracownicy szkoły (w tym opiekun samorządu
uczniowskiego, opiekun koła PCK), uczniowie, pielęgniarka szkolna, rodzice, osoby z
samorządu lokalnego.
Głównym celem SzPZjest kształtowanie zachowań prozdrowotnych i innych zachowań
społecznie akceptowanych oraz zapobieganie zachowaniom ryzykownym. Wprowadzenie tej
koncepcji do programu dydaktycznego szkoły stanowi także szanse dla skoordynowania
20
realizacji wielu programów profilaktycznych (takich jak: palenie tytoniu, picie alkoholu,
używanie narkotyków, zakażenia HIV/AIDS, przemoc, itd.). Kształtowanie umiejętności
życiowych stanowi fundament wszystkich tych programów.
Szpital Promujący Zdrowie
Szpital jest idealnym miejscem promocji zdrowia. Jest miejscem, gdzie ludzie zwrócili
uwagę na zagrożenie zdrowia lub zostali dotknięci chorobą. Istnieje również wiele innych
powodów, z których wynika, że to szpital powinien być inicjatorem promocji zdrowia nie
tylko w otoczeniu wewnętrznym, ale przede wszystkim w społeczeństwie lokalnym.
Dla celów krzewienia zdrowia na przełomie lat 1988/1989 powstał projekt  Szpital
promujący zdrowie . Projekt powstał w celu włączenia koncepcji, wartości i standardów
promocji zdrowia w organizacyjną strukturę i kulturę szpitala, aby ułatwić i zachęcić do
współpracy i wymiany doświadczeń oraz programów między uczestniczącymi szpitalami.
Od początku istnienia projektu przyjęto założenie podstawowe, że szpital poza jego
pierwszoplanowym obowiązkiem udzielania świadczeń leczniczych na możliwe najwyższym
poziomie, będzie także promował zdrowie w swoim środowisku, tj. w samym szpitalu i na
obszarze objętym jego świadczeniami profilaktyczno-terapeutycznymi.
W kontekście strategii Zdrowia dla Wszystkich, Karty Ottawskiej odnoszącej się do
promocji zdrowia oraz Karty Lubljańskiej odnoszącej się do reformowania opieki zdrowotnej,
Szpital Promujący Zdrowie powinien:
1. Promować ludzką godność, równość, solidarność i etykę zawodową, uwzględniając
różnice potrzeb, wartości i kultury różnych grup społecznych.
2. Być zorientowany całkowicie na jakość (TQM), dobre samopoczucie pacjentów, ich
rodzin i personelu, a także na ochronę środowiska.
3. Koncentrować się na zdrowiu, podchodząc do tego zagadnienia w sposób holistyczny,
a nie tylko z punktu widzenia świadczeń leczniczych.
4. Ukierunkować swoją działalność na wspieranie osób dostarczających świadczenia
zdrowotne w możliwie najlepszy sposób dla pacjentów i ich rodzin, co wpływa na
proces zdrowienia.
5. Spożytkowywać zasoby w sposób właściwy z uwzględnieniem kosztu i efektywności.
6. Współdziałać z tak wieloma poziomami opieki zdrowotnej, jak tylko to jest możliwe.
Projekt Zdrowe Miasta został opracowany i wprowadzony przez Biuro Światowej
Organizacji Zdrowia w pierwszych latach 80-tych. W Polsce rozwija się od 1991 roku,
początkowo jako Sieć Zdrowych Miast Polskich, a od 1994 roku jako Stowarzyszenie
Zdrowych Miast Polskich. Liczba miast i gmin członkowskich zarówno Sieci jak i
21
Stowarzyszenia utrzymuje się stale na poziome około 30 miast. Miasta takie jak Poznań,
Toruń, Gdańsk, Białystok i Kraków należą również do Europejskiej Sieci Zdrowych Miast.
Koncepcja zdrowego miasta oznacza proces, a nie tylko wynik. Zdrowe miasto to
powszechna świadomość społeczności lokalnej.
Zdrowe miasta charakteryzują się 6 cechami:
1. Angażowanie się w sprawy zdrowia  podejmowanie zobowiązań w sprawach
dotyczących poprawy zdrowia.
2. Podejmowanie decyzji politycznych  powinny dotyczyć gospodarki komunalnej,
budownictwa mieszkaniowego, ochrony środowiska, edukacji, opieki zdrowotnej, służb
społecznych itp.
3. Działania międzysektorowe  instytucje działające poza sektorem zdrowia zmieniają
swoje działanie tak, aby ich udział w sprawach zdrowia był coraz większy.
4. Uczestnictwo społeczności lokalnej  dokonywanie wyboru stylu życia, postaw wobec
zdrowia.
5. Innowacje  promocja zdrowia wymaga stałych poszukiwań, nowych pomysłów i metod
działania.
6. Zdrowotna polityka społeczna  stworzenie pozytywnego klimatu w administracji
miejskiej wokół spraw zdrowia.
 Zdrowe Miasto to miasto, które traktuje sprawy zdrowia jako priorytet, dąży do
rozwiązywania problemów w tym zakresie i poprawy istniejącej sytuacji. Każde miasto może
być  zdrowym , jeżeli tylko postanowi nim być i podejmuje działania ukierunkowane na
wspieranie zdrowia. Program zakłada opracowanie lokalnej strategii, prozdrowotnej i
konsekwentną jej realizację. Opiera się na systematycznym dążeniu do wytyczonych celów,
które wynikają z analizy danych epidemiologicznych oraz są odpowiedzią na potrzeby
mieszkańców miasta.
Zdrowie w miejscu pracy
Zdrowiem w miejscu pracy w Polsce i w innych krajach Europy Wschodniej i
Środkowej, zajmowano się  z urzędu od wielu lat w ramach tzw. medycyny przemysłowej.
Dziedzina ta miała zajmować się przede wszystkim działaniami profilaktycznymi.
Rzeczywiste promowanie zdrowia w miejscu pracy rozpoczęło się w Polsce z początkiem lat
90-tych.
Promocja zdrowia realizowana na terenie zakładu pracy powinna mieć na celu przede
wszystkim kształtowanie kultury sprzyjającej prozdrowotnym działaniom w konsekwencji
zdrowia. Bardzo ważne jest zainteresowanie poszczególnych pracowników sprawami
22
zdrowia, poszerzanie i dostarczanie wiedzy o zagadnieniach zdrowia i praktycznych
umiejętnościach prozdrowotnego postępowania. Umożliwia to, stymuluje i wspiera
prozdrowotna aktywność poszczególnych pracowników i ich grup.
Działania z zakresu promocji zdrowia w miejscu pracy muszą być osadzone w
kontekście problemów zdrowotnych, faktycznie występujących w konkretnym zakładzie.
Muszą one być wpasowane w naturalne dążenie  by zdrowiej się pracowało .
Są to programy z zakresu:
zdrowego żywienia,
działalności antynikotynowej,
aktywności fizycznej,
przeciwdziałania problemom alkoholowym w miejscu pracy,
rehabilitacji (konkretnych schorzeń układu ruchu związanych z pracą),
kształtowania generalnej prozdrowotnej świadomości załogi,
umożliwienia ludziom nabywania umiejętności służących zdrowiu, w tym
umiejętności życiowych; ludzie muszą być tak przygtowani do każdej fazy
życia, by dokonywane przez nich wybory były wyborami prozdrowotnymi,
radzenia sobie ze stresem.
Zdrowy Dom
Dostrzeganie stanów zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i podejmowanie działań
zmierzających do ich likwidacji lub ograniczenia w dużej mierze dotyczy miejsca
zamieszkania człowieka.
Przydatność budynku do celów mieszkalnych uwarunkowana jest właściwym
rozplanowaniem funkcjonalnym przestrzeni, liczbą i wielkością otworów (drzwi i okien),
odpowiednimi instalacjami (elektryczną, gazową, grzewczą, wodno-kanalizacyjną),
odpowiednim usytuowaniem w terenie, spełnieniem warunków bezpieczeństwa
przeciwpożarowego i sanitarnego.
Sposób zachowania się ludzi w miejscu zamieszkania musi być taki, aby przyczyniał
się do zachowania stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, a więc odpowiadał zasadom
kulturalnego zachowania się i wymogom bioetyki środowiskowej.
Mikroklimat pomieszczeń dotyczy wszystkich przebywających w określonym
środowisku zamkniętym (mieszkanie, szkoła, warsztat pracy itd.). Nagromadzanie
syntetycznych materiałów i sprzętów elektronicznych w naszych mieszkaniach sprawia, że
jest w nich nadmiar jonów dodatnich, natomiast mało jest ujemnych. Dobrze, jeżeli w
23
pomieszczeniach znajdują się jonizatory powietrza (szczególnie w takich pomieszczeniach,
gdzie wiele godzin spędza się przy komputerze).
 Zdrowy dom , czyli zdrowa rodzina to taka, która w minimalnym stopniu niesie z
sobą ryzyko pojawienia się chorób, zaburzeń czynnościowych z podłożem i bez podłoża
organicznego, zakłóceń zdrowia psychicznego, pojawienia się uzależnień.
Podstawowe funkcje rodziny koncentrują się głównie - choć nie tylko - wokół dzieci,
ich rodzenia się, pielęgnowania i wychowywania. Udziałem rodziny jest kształtowanie
wrażliwości, przyzwyczajeń, wyobrażeń, uczuć oraz nabywanie przydatnych w przyszłości -
różnych cech społecznych.
Terminy do zapamiętania: siedliska, szkoła promująca zdrowie, szpital promujący zdrowie,
zdrowe miasto, zdrowy dom.
Pytania sprawdzające:
1. Na czym polega podejście siedliskowe.
2. Omów projekt  Szpital promujący zdrowie .
3. Scharakteryzuj szkołę promującą zdrowie.
Literatura:
1. Karski J., Promocja zdrowia, IGNIS, Warszawa 1999, s. 15-30.
2. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 215-268.
3. Materiały własne.
6. Rola mass mediów w promowaniu zdrowia.
Epidemiologia urazów, wypadków i zatruć. BHP w miejscu pracy. Choroby zawodowe.
Promowanie można tłumaczyć jako lansowanie, popieranie, zachęcanie kogoś lub
czegoś. Z punku widzenia zasad marketingu  promować oznacza podejmować działania w
celu zaprezentowania zalet danego produktu, aby przekonać do niego nabywców. W tym
znaczeniu zdrowie staje się specyficznym produktem do  sprzedania . Trudno jednoznacznie
porównywać zdrowie do produktu, którego nie można wypróbować, przetestować lub złożyć
reklamacji. Dlatego działania wspierające promocje zdrowia winny zakładać
wielopłaszczyznowe strategie promocyjne, przy współpracy całej społeczności, organizacji
społecznych, władz lokalnych jak i ogólnokrajowego działania. Strategie te winny być
wsparte technikami marketingu społecznego wykorzystującego media, zwłaszcza te o
najsilniejszym zasięgu  telewizja, radio, artykuły prasowe, billboardy, reklamy na środkach
komunikacji miejskiej.
Promocja zdrowia nie należy do zadań i obowiązków wyłącznie sektora zdrowotnego.
Podmiotami, które angażują się w światowe akcje promocji zdrowia, są instytucje i
24
organizacje państwowe zobowiązane do tego statutowo, organizacje pozarządowe, a także
podmioty życia społeczno-politycznego.
Według Hyder-Ferry media winny spełniać szczególną i komplementarną rolę
w stosunku do innych technik promocyjnych. Przede wszystkim powinny dostarczać
klarownych i obiektywnych informacji, aby uwidocznić i uświadomić zagrożenia a także
zniechęcać do zagrażających zdrowiu praktyk (np. nałogów). Hyder-Ferry wyraża również
pogląd, że  media powinny pełnić rolę strażnika pilnującego rząd w jego działaniach
(Lwow F., Milewicz A. (red.), Wrocław 2004, s. 186). Ukazuje nam funkcję kontrolną
mediów. Do innych funkcji zalicza się również czynny udział w procesach socjalizacji,
rozrywkę, prowadzenie względnie stałej edukacji publiczności na płaszczyz
nie intelektualnej
i społecznej.
Media odgrywają znaczącą rolę w promowaniu zdrowia, a w szczególności w propagowaniu
zdrowego stylu życia. Wszelkie informacje i komentarze mogą znacząco kreować
zainteresowanie sprawami zdrowia oraz wpływać na ukształtowanie pozytywnego obrazu
tego zjawiska.
Dlatego tak istotne jest kontrolowanie liczby i rodzaju informacji pojawiających się w
mediach oraz zidentyfikowanie tych najbardziej skutecznych w oddziaływaniu na grupy
docelowe.
Jedną z wielu metod stosowanych w promocji zdrowia jest organizowanie kampanii
masowych. Kampania masowa to seria zaplanowanych działań wraz ze strategiami ich
realizacji, skierowana do całej populacji. Rodzaj adresata kampanii masowych decyduje o
tym, że często wykorzystuje się w nich środki masowego przekazu, które definiuje się jako
wszelkie bezosobowe środki komunikowania bezpośrednio dostarczające jednostkom i
grupom, audio i wizualnej informacji.
Termin multimedia odnosi się do komputerowych systemów informacyjnych
wykorzystujących jednocześnie różne formy komunikowania: słuchowe, wzrokowe,
graficzne. Dają one możliwość gromadzenia w jednym miejscu ogromnej liczby informacji i
umożliwiają rezygnacje z korzystania z tradycyjnych z
ródeł informacyjnych, takich jak:
encyklopedii, programy telewizyjne czy filmy wideo. Ponadto multimedia niosą za sobą
nowy element, jakim jest interaktywność. Zwiększenie możliwości masowego oddziaływania
edukacyjnego, jakie przyniosły ze sobą multimedia ma ogromne znaczenie. Osiągnięcie
stanu, w którym dochodzi do świadomego i efektywnego zaangażowania ludzi w sprawy
zdrowia uzależnione jest bowiem w znacznym stopniu od nieustającej, dostępnej,
wiarygodnej i bieżącej informacji (Żukowska Z., Edukacja informatyczna i medialna
25
rozpatrywana w kategoriach wartości zdrowia młodzieży, (w) M. Tanaś (red.), Pedagogika @
środki informatyczne i media, Warszawa-Kraków 2004, s. 45).
Doskonałym przykładem, jakie możliwości daje Internet w dziedzinie promocji
zdrowia jest serwis internetowy  Promocja Zdrowia , przygotowany przy współpracy
Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego - www.lodz.ptkardio.pl/zdrowie.htm oraz wiele
innych o podobnej tematyce. Zgromadzono tutaj cenne, przystępnie podane informacje
medyczne o organizmie człowieka i wielu metodach utrzymania go w dobrym zdrowiu. Dla
osób, mających problemy z nadwagą, przygotowano wiadomości związane z nią i problemach
zdrowotnych, o sposobach, dzięki którym będą w stanie zrzucić kilka kilogramów, oraz
poznają ocenę realnych efektów tych działań.
Promocja zdrowia dowodzi, że zdrowy styl życia i zachowania zdrowotne jednostek i
społeczności uzależnione są od szeroko rozumianych warunków życia  środowiska
fizycznego, społecznego i ekonomicznego. Kształtując postawy prozdrowotne wpływamy na
kształtowanie wiedzy o zdrowiu, oddziałując na emocje i zachowania ludzi, w czym może
niewątpliwie pomóc lansowany w mediach prozdrowotny styl życia.
Bezpieczeństwo  pomoc w nagłych wypadkach
Życie człowieka oraz prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów i układów
organizmu pozostaje w ścisłym związku z niezaburzoną przemianą materii w poszczególnych
komórkach, z których jest złożony organizm człowieka. Czynności organizmu decydujące o
przeżyciu nie mogą ulec zaburzeniu, albowiem ich zmiana może spowodować poważne
zagrożenie życia. Nazywamy je w związku z tym czynnościami życiowymi lub witalnymi.
Zaliczamy do nich:
czynność oddechową, tzn. pobieranie tlenu z powietrza atmosferycznego i wydalanie
dwutlenku węgla;
czynność serca i krążenie krwi tzn. transport tlenu i substancji odżywczych do
poszczególnych komórek oraz wydalanie resztek przemiany materii;
regulacja składu płynów ustrojowych tzn. wody i zawartych w niej elektrolitów.
Zgodnie ze wzorem opracowanym przez Czerwony Krzyż przebieg udzielania
pomocy w nagłych wypadkach lub innych nagłych sytuacjach można przedstawić w postaci
łańcucha złożonego z pięciu kolejnych ogniw. Zasadniczym celem  łańcucha ratunkowego
jest udzielenie pomocy na miejscu i póz
niejsze zapewnienie, w możliwie najkrótszym czasie
kwalifikowanej pomocy lekarskiej.
26
Rys. 2. A
ańcuch ratunkowy
Pierwsza pomoc to trzy pierwsze ogniwa łańcucha ratunkowego. Podstawowym
zadaniem ratownika udzielającego pierwszej pomocy jest utrzymanie przy życiu
poszkodowanego, a także wykonanie czynności mających na celu zapobieżenie powikłaniom
w trakcie dalszego ewentualnego leczenia. Drugim, równie istotnym jego zadaniem jest
wezwanie pomocy i zabezpieczenie miejsca zdarzenia (Błasiak J., Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy, Radom 2007, s. 22).
Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna
równocześnie wzywać pomocy, aby pogotowie ratunkowe możliwie szybko dotarło na
miejsce wypadku. Z prywatnych i publicznych aparatów telefonicznych można wzywać
pomoc medyczną telefonując pod numer 999 albo 997 (policja), tel. komórkowe 112.
Najważniejszą zasadą, którą należy stosować w czasie akcji ratunkowej jest
zachowanie spokoju, aby móc działać skutecznie. Zawsze trzeba uspakajać wszystkich
obecnych i biorących udział w wydarzeniu. Ratownik nie może przeprowadzać zabiegów
będących wyłącznie w gestii lekarza. Bezwzględnie powinien udzielić pierwszej pomocy w
następujących przypadkach:
zranienia;
oparzenia;
odmrożenia;
utrata przytomności;
omdlenia;
zadławienia;
złamania.
Największe znaczenie ma szybkie udzielenie pierwszej pomocy w wypadkach, które
spowodowały u poszkodowanego bezdech, zatrzymanie akcji serca lub krwotok tętniczy.
Liczy się każda sekunda. Udzielenie pomocy obejmuje:
szybkie ustalenie przyczyny wypadku;
wyeliminowanie działania czynnika uszkadzającego (usunięcie przedmiotu
przygniatającego, odcięcie dopływu gazu lub prądu elektrycznego itp.);
27
 ustalenie doznanych obrażeń;
wykonanie zabiegów ratowniczych:
W przypadku utraty przytomności należy przeprowadzić następujące czynności:
- odchylić głowę ratowanego do tyłu,
- udrożnić drogi oddechowe,
- oczyścić jamę ustną z przedmiotów obcych,
- prowadzić sztuczne oddychanie z masażem (/30:2/ 30 uciśnięć klatki piersiowej na
2 oddechy ratownicze),
- kontrolować oddech /15-20 oddechów na min./ i tętno /72 uderzeń na min/.
Gdy nie uda się przywrócić oddechu natychmiast przystępujemy do sztucznego
oddychania /usta  nos, usta  usta/. W ciągu minuty 15 oddechów.
Po przywróceniu oddechu układamy poszkodowanego w pozycji bezpiecznej.
Pozycja bezpieczna
Pozycja powinna być stabilna, jak najbliższa ułożeniu na boku z odgięciem głowy i
brakiem ucisku na klatkę piersiową, by nie utrudniać oddechu.
Zalecane postępowanie ułożenia poszkodowanego w pozycji bezpiecznej:
1. Zdejmij okulary poszkodowanego.
2. Uklęknij przy poszkodowanym i upewnij się, że obie nogi są wyprostowane.
3. Rękę bliższą Tobie ułóż pod kątem prostym w stosunku do ciała, a następnie zegnij
w łokciu pod kątem prostym tak, aby dłoń ręki była skierowana do góry.
Rys. 3a) Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej
4. Dalsza rękę przełóż w poprzek klatki piersiowej i przytrzymaj stroną grzbietową przy
bliższym Tobie policzku.
5. Drugą swoją ręką złap za dalszą kończynę dolną tuż poniżej kolana i podciągnij ją ku
górze, nie odrywając stopy od podłoża.
28
Rys. 3b) Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej
6. Przytrzymując dłoń dociśniętą do policzka, pociągnij za dalszą kończynę dolną tak, by
ratowany obrócił się na bok w twoim kierunku.
Rys. 3c) Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej
7. Ułóż kończynę, za którą trzymałeś poszkodowanego w taki sposób, aby zarówno staw
kolanowy, jak i biodrowy były zgięte pod kątem prostym.
8. Odegnij głowę ratowanego ku tyłowi by upewnić się, że drogi oddechowe są drożne.
9. Ułóż rękę ratowanego pod policzkiem lub obok.
10. Przykryj poszkodowanego, zapewniając mu komfort termiczny.
Rys. 3d) Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej
 Regularnie sprawdzaj oddech! (Andres J., Specjalistyczne zabiegi resuscytacyjne,
Kraków 2005, s. 23).
Choroby zawodowe
Już od najdawniejszych czasów, poprzez wszystkie okresy historyczne i wszystkie
cywilizacje przeszłości, wykonywany zawód narażał człowieka na niebezpieczeństwa utraty
zdrowia lub nawet życia.
29
 Pod pojęciem choroby zawodowej rozumiemy ostry lub przewlekły stan chorobowy,
powstający na skutek wykonywania zawodu i wynikający z istoty danej pracy lub z powodu
warunków, w jakich praca się odbywa. Niemal każdy kraj w ustawodawstwie swoim posiada
wykaz chorób zawodowych, których ilość i jakość zależy od specyficznych dla danego kraju
warunków klimatycznych, przemysłowych, gospodarczych, kulturowych.
Chorobami zawodowymi w pojęciu lekarskim można nazwać wszelkie zaburzenia
stanu zdrowia swoiście związane ze stanowiskiem pracy zawodowej lub sposobami jej
wykonywania. Większość krajów przewiduje świadczenia pieniężne dla osób dotkniętych
chorobami zawodowymi i wprowadza obowiązek zgłaszania i rejestracji tych chorób.
Przepisy prawne obowiązujące w Polsce warunkują rozpoznanie choroby zawodowej
umieszczeniem jej w obwiązującym wykazie chorób zawodowych.
Prawie jedną czwartą wszystkich chorób zawodowych w Polsce  stanowią choroby
narządu głosu (związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym). Następne, pod względem
poziomu zapadalności, były uszkodzenia słuchu oraz pylice płuc. Następne grupy chorób
zawodowych to: zespół wibracyjny oraz choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami
fizycznymi lub chemicznymi.
Terminy do zapamiętania: mass media, pierwsza pomoc, łańcuch ratunkowy, choroby
zawodowe.
Pytania sprawdzające:
1. Wyjaśnij termin multimedia.
2.. Omów ogniwa łańcucha ratunkowego.
3. Scharakteryzuj choroby zawodowe.
Literatura:
1. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 17-74; 140-205.
2. Lwow F., Milewicz A. (red.), Promocja zdrowia. Podręcznik dla studentów i lekarzy
rodzinnych, Wrocław 2004, s. 180-196.
3. Błasiak J., Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej
pomocy, Radom 2007.
4. Żukowska Z., Edukacja informatyczna i medialna rozpatrywana w kategoriach wartości
zdrowia młodzieży, (w) M. Tanaś (red.), Pedagogika @ środki informatyczne i media,
Warszawa-Kraków 2004, s. 40-57.
7. Zdrowie i zdrowy styl życia. Zachowania zdrowotne społeczeństwa polskiego (palenie
tytoniu, spożywanie alkoholu, używanie innych środków psychoaktywnych).
Termin styl życia odnosi się do zespołu codziennych zachowań, specyficznych dla
danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, iż styl życia kształtuje się w procesie
30
wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych
wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste
jednostek. Zakres wzorów zachowań możliwy do wykorzystania przez jednostki zmienia się
w zależności od kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe
mogą go, bowiem ograniczać lub poszerzać. Z tego też powodu analizowane style życia
powinny być rozważane w kontekście indywidualnych doświadczeń i warunków życia ludzi.
Tylko wtedy, bowiem można zrozumieć przyczyny ich występowania.
Na style życia składają się zachowania (lub inaczej ciągi zachowań nazwane
 postępowaniem"), będące rezultatem wpływu społecznie zdeterminowanych wzorów
zachowań i interpretacji sytuacji, tworzonych i wykorzystywanych przez grupę jako
mechanizmy umożliwiające radzenie sobie w życiu.
Standardowe reakcje i wzory zachowań decydujące o kształcie stylu życia
przekazywane są jednostkom w procesie socjalizacji, w toku społecznych interakcji z
rodzicami, rodzeństwem, grupami rówieśniczymi, przyjaciółmi, a także poprzez wpływ
szkoły, środków masowego przekazu itp. Nie są one ustalone raz na zawsze, podlegają
zmianom w wyniku nieustannych interpretacji i sprawdzania w różnych sytuacjach
społecznych. Z punktu widzenia promocji zdrowia ważny jest nie tylko wpływ stylów życia
na zdrowie, ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania się zmian w stylach życia.
Stąd społeczeństwo powinno być poinformowane o zaletach i wadach poszczególnych
zachowań wynikających z określonych stylów życia. Powinny być także zapewnione
warunki, by zachowania służące zdrowiu mogły być realizowane.
Zasady zdrowego stylu życia:
1. Przestrzeganie zasad higieny osobistej.
2. Podtrzymywanie wysokiego poziomu wszechstronnej aktywności ruchowej.
3. Prawidłowe odżywianie się.
4. Hartowanie organizmu.
5. Utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości.
6. Rozwijanie umiejętności walki ze stresem.
7. Kształtowanie i umacnianie postawy aktywnej, zapewniającej radzenie sobie w
różnych sytuacjach życiowych.
8. Wyeliminowanie nałogów.
9. Życzliwość dla innych.
Zdrowie nie jest nam dane raz na zawsze, trzeba sobie na nie zapracować i nieustannie
je pielęgnować.
31
Dobre samopoczucie fizyczne to utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej
według zasady 3 x 30 x 130 oznaczającej, że powinno się ćwiczyć, co najmniej 3 razy w
tygodniu, przez co najmniej 30 minut, a tętno winno dochodzić do 130.
Zdrowy styl życia to także uniezależnienie od wszelkiego rodzaju używek, np
papierosy, alkohol czy innych środków psychoaktywnych.
 Uzależnienie, to psychiczny i fizyczny stan wynikający z interakcji między żywym
organizmem a substancją chemiczną (alkohol, nikotyna, leki, narkotyki), charakteryzujący
się zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmowania
danej substancji w sposób ciągły lub okresowy, w celu doświadczenia jej wpływu na
psychikę, lub by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji". Tę defi-
nicję opublikował w roku 1969 Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).
Oto kilka z najistotniejszych cech i objawów uzależnienia:
- bardzo silna potrzeba, wręcz przymus używania substancji psychoaktywnej,
- utrata samokontroli w używaniu danej substancji psychoaktywnej (polega na braku kontroli
dawek i niemożności przerwania przyjmowania),
- przyjmowanie substancji psychoaktywnej w obawie przed wystąpieniem objawów
abstynencyjnych,
- wystąpienie zespołu odstawienia po przerwaniu brania środka psychoaktywnego,
- wzrost tolerancji (w celu uzyskania tych samych efektów działania substancji konieczne jest
zwiększanie przyjmowanych dawek),
- postępujące zaniedbywanie innych zainteresowań lub przyjemności na rzecz zdobywania i
przyjmowania substancji uzależniającej.
Środki psychoaktywne to substancje, które zmieniają naszą świadomość. Działają na
ośrodkowy układ nerwowy. Powodują przytłumienie przeżywanych emocji, podnoszą nastrój.
Do środków psychoaktywnych należą: tytoń, alkohol, opioidy, przetwory konopi indyjskich,
leki i substancje o działaniu uspokajającym i nasennym, kokaina, substancje halucynogenne,
lotne rozpuszczalniki.
Tytoń jest najważniejszą przyczyną zaobserwowanego na świecie wzrostu
zachorowalności na nowotwory złośliwe płuca. Palenie tytoniu przyczynia się też do rozwoju
przewlekłego zapalenia oskrzeli, a także podnosi ryzyko choroby wieńcowej oraz może być
czynnikiem sprawczym w nowotworach złośliwych jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku,
trzustki, nerki i pęcherza moczowego.
Wymienione choroby są spowodowane głównie przez różne szkodliwe związki
chemiczne znajdujące się w dymie papierosowym, jak substancje smoliste i tlenek węgla.
32
Nikotyna, która znajduje się w papierosie jest krótkotrwałym stymulatorem ośrodkowego
układu nerwowego, często odbierana subiektywnie jako uczucie odprężenia. Powoduje
zależność psychiczną, fizyczną i wzrost tolerancji. Czysta nikotyna jest substancją silnie
trującą. 50 mg wchłonięte przez śluzówki może spowodować śmierć. W papierosie jest 10-15
mg czystej nikotyny, z których organizm palacza wchłania mniej niż 1 mg. Wdychana z
dymem papierosowym nikotyna poprzez śluzówkę jamy ustnej szybko przedostaje się do
krwi, a z nią do mózgu. Stwierdzono, że wdychana nikotyna szybciej dociera do mózgu, niż
gdyby była podana dożylnie. Przy wypaleniu jednego papierosa przyswajamy 1-2 mg
nikotyny, na której pozbycie się organizm potrzebuje kilku godzin.
Alkohol należy do najpospolitszych używek. Jest znany w niemal każdej części świata.
Otrzymuje się go na drodze fermentacji drożdży z cukrem zawartym w owocach (np. w
winogronach) lub nasionach (jęczmień). Występuje w różnych gatunkach wina, piwa i wódek.
Alkohol jest środkiem psychoaktywnym, działa depresyjnie na ośrodkowy układ
nerwowy. Zakłóca bądz
zmniejsza aktywność mózgu. Po spożyciu niedużych ilości alkoholu
dominują pozytywne odczucia, tj. odprężenie, uczucie beztroski, znika napięcie, pojawia się
dobry nastrój. Zmienia się ocena sytuacji, przytłumione zostają emocje związane ze stresem.
Jednak dalsze działanie alkoholu znajdującego się w organizmie powoduje nasilenie
aktywności psychomotorycznej. Pojawia się rozdrażnienie, które zniknie po podaniu
następnej dawki alkoholu. Ten schemat się powtarza. Dlatego też wielu ludziom tak trudno
panować nad piciem.
Alkoholizm leży u podłoża wielu wypadków drogowych, morderstw, samobójstw i
przestępstw na tle seksualnym. Długotrwałe nadużywanie alkoholu jest też szkodliwe dla
zdrowia i może prowadzić do uszkodzenia wątroby i mózgu, zniszczyć żołądek i układ
trawienny, a także spowodować wiele innych problemów zdrowotnych.
Siła alkoholu jako środka uzależniającego jest najlepiej widoczna wtedy, gdy
nałogowy alkoholik przestaje pić. Taka osoba często cierpi na zjawisko zwane  delirium
tremens , czyli majaczenie alkoholowe. Do objawów abstynencji po odstawieniu alkoholu
należą między innymi pocenie się, drgawki, nudności i halucynacje.
Opioidy to substancje uzyskiwane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczne
środki przeciwbólowe, uznawane za narkotyki. Działają one przeciwbólowo, zmniejszają lęk i
depresję towarzyszące bólowi, dają uczucie wewnętrznego spokoju, a nawet euforii. Szybko
powodują uzależnienie. Przyjmowane są doustnie, dożylnie, domięśniowo, podskórnie, są
palone lub wciągane przez nos. Do opioidów zaliczamy: opium (wyciąg z maku lekarskiego),
produkowane pod postacią ciemnobrązowych bryłek lub proszku, morfinę - występuje pod
33
postacią kryształków, tabletek lub płynu, kodeinę - biały proszek, heroinę (syntetyczny
środek) w postaci proszku o kolorze od białego do brązowego, kompot (polska heroina) - jest
mieszaniną alkaloidów opium z przewagą zawartości morfiny i heroiny, nietrwały (24-48
godzin) płyn koloru ciemnobrązowego, o słodkim zapachu i gorzkim smaku, makiwarę
(zwaną zupą) - wywar ze słomy makowej, o kolorze czarnej kawy, gorzkim smaku, zielone -
substancja uzyskiwana z mleczka makowego w okresie letnim. Jednorazowo przyjęte opioidy
wywołują euforię, zmniejszenie uczucia głodu, nudności, wymioty, niepokój ruchowy lub
spowolnienie psychoruchowe i senność, subiektywne odczuwanie ciepła przy niewielkim
obniżeniu temperatury ciała, rozszerzenie naczyń obwodowych, podsychanie śluzówek,
zmniejszenie wydzielania soków żołądkowych, zwężenie z
renic, osłabienie reakcji na światło,
zaparcia, obniżenie ciśnienia krwi, zmniejszenie aktywności ośrodka kaszlu (groz
ba
zachłyśnięcia).
Konopie indyjskie zawierają kilkadziesiąt aktywnych biologicznie substancji, z
których najważniejszymi są tetrahydrokannabinole (THC). Powodują one przede wszystkim
zależność psychiczną. Zależność fizyczna jest słaba. Przetwory konopi indyjskich, używane
do odurzania się to: marihuana - zwana również haszyszem, jest mieszaniną suchych liści i
kwiatostanów żeńskich, przypomina suszoną natkę pietruszki, najczęściej palona w skrętach.
Sprawia, że człowiek czuje się odprężony, spokojny, bardziej wrażliwy na bodz
ce z
otoczenia. Czuje większą pewność siebie i przypływ mocy twórczych. Jednakże otaczający
ludzie często odnoszą całkowicie przeciwne wrażenie; haszysz - żywica z kwiatostanów
żeńskich, zmieszana z kwitnącymi szczytami i pędami roślin żeńskich, czarne lub brązowe
kulki lub kostki, używany do palenia, zawiera więcej THC niż marihuana; olej haszyszowy
jest wyciągiem z konopi i zawiera 70% THC, ma postać ciemnobrązowego oleju, dodawany
do papierosów.
Substancje uspokajające i nasenne (benzodiazepiny i barbiturany) są środkami silnie
uzależniającymi fizycznie i psychicznie. Powodują wzrost tolerancji (konieczność
przyjmowania coraz większych dawek w celu osiągnięcia tego samego efektu) oraz tolerancję
krzyżową, np. z alkoholem.
Leki nasenne - barbiturany działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy.
Zależnie od dawki mają działanie uspokajające, przeciwbólowe lub przeciwdrgawkowe.
Upośledzają funkcje poznawcze. Barbiturany zaleca się ludziom, którzy nie mogą poradzić
sobie z nadmiernym niepokojem, nerwowością i skłonnością do irytacji. Obecnie barbiturany
są lekami rzadko używanymi, a ich stosowanie w medycynie jest dokładnie kontrolowane.
Leki uspokajające - pochodne benzodiazepin są substancjami psychoaktywnymi.
34
Działają przeciwlękowo, uspokajająco, przeciwdrgawkowo i nasennie. Przewlekłe
przyjmowanie benzodiazepin powoduje zaburzenia nastroju, senność, apatię, zaburzenia
pamięci i koncentracji, spadek zainteresowań, zmniejszenie sprawności intelektualnej, a
także zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienie siły mięśni, drżenia kończyn i zawroty
głowy.
Kokaina jest lekiem silnie pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy. Jest
otrzymywana z liści rośliny koka. Wywołuje euforię, pobudzenie ruchowe i seksualne,
obniża łaknienie. Powoduje silne uzależnienie psychiczne oraz bardzo słabe fizyczne. Jest to
krystaliczny biały proszek, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Najczęściej zażywana jest
dożylnie, do nosa lub palona. Przy uzależnieniu od kokainy mogą występować: urojenia
prześladowcze, omamy wzrokowe i słuchowe, zaburzenia snu, napady drgawkowe,
przemiennie brak i wzrost łaknienia, wyniszczenie, wzrost ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu
serca.
Crack jeden z najsilniejszych i najbezpieczniejszych narkotyków, to chemicznie
przetworzona kokaina. Środek ten jest przyczyną wielu problemów, ponieważ jego
wyniszczające działanie niemal całkowicie wyłącza osobę uzależnioną z normalnego życia
społecznego.
Amfetamina lek psychostymulujący (pobudzający), działa silnie na ośrodkowy układ
nerwowy powodując: zniesienie uczucia zmęczenia, wzmożenie koncentracji uwagi i koja-
rzenia, subiektywne uczucie wydolności fizycznej i psychicznej, zwiększenie inicjatywy,
agresywność, zmniejszenie łaknienia, potrzeby snu, podwyższenie ciśnienia krwi, przy-
spieszenie czynności serca, rozszerzenie z
renic. Produkowana nielegalnie w postaci białego
proszku, przyjmowana do nosa, doustnie, dożylnie lub palona. Przewlekłe przyjmowanie
amfetaminy prowadzi do wyniszczenia organizmu.
Substancje halucynogenne - do najczęściej przyjmowanych w Polsce należą: LSD,
grzyby z grupy psylocibe, bieluń (szalej). Zażywanie halucynogenów powoduje: omamy
wzrokowe, zmienne nastroje (euforię, stan lęku, panikę). Po zażyciu LSD w pierwszej
kolejności pojawiają się objawy somatyczne, nieprzyjemne dla biorącego: mdłości, wzrost
ciśnienia, drżenie mięśniowe, wzrost temperatury. Po nich następuje faza doznań
psychicznych: iluzje, omamy, zwłaszcza wzrokowe, zaburzone odczuwanie upływu czasu,
przestrzeni, pojawienie się uczucia unoszenia, pływania, wyostrzenia postrzegania barw,
mieszanie doznań związanych z różnymi zmysłami, zaburzenia wnioskowania i pamięci,
nastroje euforyczne, ekstatyczne, lęki, panika z czynną agresją, urojenia często fantastyczne.
Lotne rozpuszczalniki organiczne działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy,
35
powodując: euforię z tendencją do fantazjowania, omamy wzrokowe podobne do snów.
Rozpuszczalniki przez wiele godzin są wydalane przez układ oddechowy. Powodują silną
zależność psychiczną i fizyczną. Pochodzą z płynów, aerozoli, past, proszków. Są wdychane
z worka foliowego, tak aby obejmował on nos i usta. Większość tych substancji powoduje
objawy takie jak: nadwrażliwość na światło, dzwonienie w uszach, niekiedy zachowania
agresywne, bóle głowy niezborność ruchową, spowolnienie i zamazanie mowy, przyspiesze-
nie akcji serca i nieregularność oddechu, mdłości, wymioty, biegunki, rozszerzenie z
renic,
łzawienie, podrażnienie błon śluzowych nosogardzieli i układu oddechowego.
Przewlekłe przyjmowanie może powodować uszkodzenia wątroby, nerek, układu
krwiotwórczego, zwyrodnienie nerwów obwodowych. Przy wdychaniu substancji lotnych z
worka foliowego łatwo dochodzi do przedawkowania, którego skutkiem jest gwałtowne
pobudzenie z utratą przytomności. Może także dojść do śmierci.
Nadużywanie substancji wpływających na zmianę nastroju lub świadomości może
wynikać z odwiecznych pragnień człowieka tradycyjnie poszukującego przyjemności i ulgi w
bólu. Nadużywanie leków, alkoholizm, kompulsywny hazard, zaburzenia łaknienia, depresje i
inne problemy naszych czasów mogą mieć swe z
ródło w alienacji jednostki ze społeczeństwa.
Możliwe, że nałogi są sposobem przystosowania się do coraz to nowych zagrożeń, z jakimi
nie potrafią sobie dziś radzić, co wrażliwsze jednostki w gwałtownie zmieniającym się
środowisku.
Terminy do zapamiętania: zdrowy styl życia, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, środki
psychoaktywe.
Pytania sprawdzające:
1. Omów zasady zdrowego stylu życia.
2. Wyjaśnij najistotniejsze cechy i objawy uzależnienia.
3. Jakie wyróżniamy substancje halucynogenne.
Literatura:
1. L. Cierpiałkowska, M. Ziarko, Psychologia uzależnień  alkoholizm. Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.
2. M. Jędrzejko, Narkomania spojrzenie wielowymiarowe, Akademia Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2009.
3. M. Jędrzejko, M. Piórkowska, Leksykon narkomanii. Akademia Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2004.
4. Gromadecka-Sutkiewicz M., Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkół
ponadpodstawowych. Poznań 1999, s. 299-317.
8. Zasady racjonalnego żywienia w rozwoju człowieka. Uświadomienie studentom ich
sposobu żywienia i jego wpływu na zdrowie, zdolność do nauki i pracy. Aktywność
fizyczna.
36
Zidentyfikowano pięćdziesiąt składników pokarmowych, które uznano za niezbędne
dla zdrowia. Wspomaganie i utrzymywanie na najwyższym poziomie naszego zdrowia zależy
również od dostarczenia optymalnej ilości każdego z tych składników.
Wszystkie pokarmy mają pochodzenie roślinne lub zwierzęce i składają się z białek,
soli mineralnych, węglowodanów (cukry i skrobia), tłuszczów i witamin oraz wody.
Zapotrzebowanie na produkty spożywcze jest zindywidualizowane, a nadto zróżnicowane na
ludzi zdrowych i chorych. Każdy powinien poznać swoje indywidualne potrzeby, gdyż nawet
uniwersalne zalecenia takie jak np.: należy jadać jabłka, ponieważ zawierają pektyny, natkę
pietruszki, ponieważ posiada bogate z
ródło wit. C, a czereśnie ze względu na wiele wit. B5
itp., nie mogą być uogólniane.
Białko jest składnikiem wszystkich organizmów także organizmu człowieka.
Człowiek musi jeść produkty zawierające białko, by organizm mógł rosnąć i regenerować
tkanki. Są one podstawowym materiałem budulcowym ustroju oraz niezbędnym składnikiem
do wytwarzania enzymów, ciał odpornościowych. Jego z
ródłem są zwierzęta i rośliny, są to:
mięso, drób, ryby, nabiał, produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych (fasola, bób,
groch). Obok białka ważnymi składnikami budulcowymi są sole mineralne (wapń i fosfor),
które odgrywają istotną rolę w utrzymaniu we właściwym stanie tkanki kostnej, zębów i krwi,
jak również w równowadze sodowo-potasowej organizmu. Równie ważnym z
ródłem energii
w pożywieniu są węglowodany i tłuszcze. Węglowodany to skrobia i cukry zmagazynowane
przez rośliny w nasionach i bulwach. Najobfitszymi z
ródłami węglowodanów są: cukier,
przetwory owocowe, słodycze, miód, mąka, chleb, ziemniaki. Bogatszym z
ródłem energii niż
węglowodany są tłuszcze: masło, mięso, smalec, oleje, margaryna. Dostarczają one energii
jak i również poprawiają wartości smakowe pokarmów. Aby wszystkie procesy wewnątrz-
ustrojowe przebiegały prawidłowo, w komórkach muszą się znajdować pewne substancje
spełniające rolę regulatorów. Tymi substancjami regulującymi, dostarczanymi w pożywieniu
są głównie witaminy. Są to różnorodne związki chemiczne, występujące zwykle w małych
ilościach w produktach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. To organiczny związek
chemiczny, który nie może być syntetyzowany przez określony organizm i musi być
dostarczany w pożywieniu dla zachowania pełni zdrowia. Witaminy pełnią funkcję
regulacyjną. Dzienne zapotrzebowanie na witaminy jest bardzo niewielkie i jest liczone w
miligramach (mg). Nazwa pochodzi od słów łac. vita  życie i amina  związek chemiczny,
zawierający grupę aminową. Nazwa została wymyślona przez polskiego biochemika
Kazimierza Funka w 1912 r. Niedobór lub brak jakiejś z witamin, po wyczerpaniu zapasów
organizmu prowadzi do objawów chorobowych, które nazywamy w zależności od
37
zaawansowania hypowitaminozą lub awitaminozą. Witaminy niezbędne są do wzrostu,
rozwoju a nawet życia organizmu. Znajdują się najwięcej w płynnym mleku, maśle, surowych
owocach i warzywach oraz w chlebie razowym. Do najważniejszych witamin zaliczamy
witaminy A, B1, B2, C, D.
Klasyfikacja witamin jest bardzo trudna ze względu na ich różnorodną budowę
chemiczną. Powszechnie za kryterium podziału witamin przyjmuje się rozpuszczalność w
wodzie i tłuszczach. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (zalicza się tu witaminy z grup (A,
D, E, K).
Witamina A. Retinol występuje głównie w świecie zwierzęcym, a w świecie roślinnym
występuje jej prowitamina - barwnik karoten. Witamina A zapobiega wysychaniu i
rogowaceniu nabłonka, sprzyja zdolności regeneracyjnej komórek przez utrzymanie błon
śluzowych w dobrym stanie rodopsyny - światłoczułego barwnika siatkówki oka.
Brak witaminy A powoduje złą adaptację oka do widzenia. Schorzenie tego właśnie typu
nazywa się  kurzą ślepotą . Dłużej trwające niedobory retinolu następnie doprowadzają do
trwałych zmian w oczach, co znowu prowadzić może nawet do utraty wzroku.
y
ródłem witaminy A są produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Produktami
bogatymi w karoten są warzywa zielone i żółte jak marchew, sałata, pietruszka, szpinak,
pomidory, dynia, rzeżucha, kapusta, groch.
Witamina D. Kalcyferol występuje jako D1, D2, D3, D4. Brak jakiejkolwiek witaminy D w
organizmie powoduje niezdolność wykorzystania wapnia i fosforu, prowadzi do zmian w
układzie kostnym. Zmiany tego typu, szczególnie niekorzystne u dzieci do lat dwóch, są
określane jako choroba zwana krzywicą. Wymieniona choroba jest spowodowana
niedostatecznym i niewłaściwym odkłanianiem wapnia i fosforu w kościach.
W przyrodzie witamina ta jest mało rozpowszechniona, występuje ona głównie w produktach
takich jak: tran, ryby, masło, margaryna witamizowana, wątroba, żółtko jaja, śmietana, mleko
pełne itp.
Witamina E. Tokoferol jest potrzebna organizmom zwierzęcym do utrzymania prawidłowych
funkcji rozrodczych. U człowieka nie zostało całkowicie wyjaśnione jej działanie, wiadomo
tylko, że w niektórych przypadkach witamina E przeciwdziała poronieniom. Obecnie jest
znanych siedem naturalnych związków o właściwościach witaminy E.
Jest ona naturalnym przeciwutleniaczem, powstaje tylko w roślinach. Najobfitszymi z
ródłami
tokoferolu są oleje roślinne (sojowy, kukurydziany), zarodki zbóż (pszenica), całe ziarno i
zielone warzywa liściaste, jak sałata, szpinak, rzeżuch, a także w kukurydzy. Niewielkie ilości
tej witaminy występują również w jajach, maśle, serach i mleku.
38
Witamina K. Filochinon występuje jako witamina K1, K2, K3. Bierze udział przy pobudzaniu
czynności wątroby oraz jest niezbędna podczas krzepnięcia krwi tak, więc jej niedobór
powoduje niekrzepliwość krwi, a ponadto zmniejsza wytrzymałość ścianek naczyń
krwionośnych oraz wybroczyny krwawe. Witamina K wrażliwa jest na alkalia i promienie
ultrafioletowe. Bogatym z
ródłem witaminy K jest sałata, kapusta, kalafior, szpinak,
pomidory, wątroba.
Witaminy rozpuszczalne w wodzie
Witamina C. Występuje w postaci kwasu askorbinowego i kwasu dehydroaskorbinowego. Są
to rozpuszczalne w wodzie związki o właściwościach przeciwgnilnych (gnilec - choroba
dziąseł). Według dotychczasowych danych witamina C spełnia następującą rolę w organizmie
człowieka:
- bierze udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych organizmu przeciw przeziębieniu i
zapaleniu gardła, ma pewne właściwości bakteriostatyczne, a nawet bakteriobójcze oraz
neutralizuje niektóre jady (np. jad błonicy, tężca),
- wpływa odtruwająco na niektóre związki metali, np. ołowiu i złota,
- aktywuje działanie niektórych enzymów,
- jest niezbędna do wytwarzania kolagenu i prawdopodobnie czerwonych ciałek krwi.
Kwas askorbinowy jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie. Największym jego z
ródłem
są owoce i warzywa, natomiast w produktach pochodzenia zwierzęcego znajduje się w
małych ilościach. W naszym kraju najbogatszym z
ródłem witaminy C są owoce cytrusowe,
dzikiej róży i czarnej oraz czerwonej porzeczki, inne to: zielona pietruszka, kapusta,
truskawki, pomidory, papryka, żurawiny, maliny, jarmuż, brokuły, szczypiorek.
Witaminy z grupy B. Witamina B1  tiamina. Jest związkiem, którego brak w pożywieniu
wywołuje chorobę beri-beri. Witamina B1 jest bardzo rozpowszechniona w produktach
roślinnych. W zbożach najwięcej tiaminy gromadzi się w zarodku i pod łuską, dlatego też w
białej mące zawartość jej jest mała, a w ciemnej dużo wyższa. Duże ilości tej witaminy
występują w zewnętrznych warstwach ziemniaków i w nasionach roślin strączkowatych. W
produktach zwierzęcych znaczne ilości witaminy B1 zawiera wątroba, serce, nerki, i mięso,
zwłaszcza wieprzowe.
Witamina B2  ryboflawina. Witamina ta jest rozpowszechniona w przyrodzie. Występuje w
mleku i jego przetworach (także mleko w proszku), drożdżach, rybach, w wątrobie, w
nerkach, nasionach roślin strączkowych i zbożach. Objawy niedoboru tej witaminy to:
zapalenie kącików ust, czerwienienie warg i języka, zmiany łojotokowe skóry, wrastanie
naczyń krwionośnych do rogówki oka.
39
Witamina PP  niacyna. Jest witaminą przeciw pelagrze. Wskutek braku tej witaminy
występuje schorzenie objawiające się zapaleniem skóry (łuszczeniem i owrzodzeniem),
biegunką, uczuleniem na światło. Duże ilości niacyny występują w wątrobie, mięsie,
drożdżach, grochu oraz w ziemniakach, a także w pełnoziarnistych przetworach zbożowych.
Witamina B6  pirydoksyna. Występuje w połączeniu z białkiem i odgrywa podstawową rolę
w przemianie białkowej. Niedobór pirydiksyny w organizmie jest przyczyną zaczerwienienia
skóry, z jednoczesnym łuszczeniem naskórka, bolesnością i swędzeniem, a także zapaleniem
błon śluzowych jamy nosowej i ustnej. Jej brak powoduje objawy podobne jak przy doborach
innych witamin z grupy B (czyli osłabieniem, zaburzeniami w trawieniu, wypadaniem
włosów, bezsennością, zwiotczeniem mięśni i obwitym poceniem się). Pirydoksyna
występuje w wielu produktach spożywczych, a w największych ilościach w suchych
drożdżach, wątrobie i kiełkach pszenicy, ale i w suszonych warzywach, produktach
zbożowych rybach, jajach, suchym grochu, ziemniakach, marchwi, ziarnach fasoli i kapuście.
Witamina H  biotyna. Biotyna występuje w mleku, wątrobie, śledzionie, żółtku, drożdżach,
ryżu oraz niektórych warzywach i owocach. Niedobór tej witaminy może wystąpić po
stosowaniu niektórych leków, np. antybiotyków, oraz przy spożywaniu w dużych ilościach
surowego białka jaja kurzego.
Kwas foliowy  (witamina B14) i jego pochodne, tzw. Folacyna. Działa krwiotwórczo.
Najbogatszym z
ródłem jest wątroba. Brak kwasu foliowego powoduje wady cewy nerwowej.
Bierze udział w powstawaniu czerwonych ciałek krwi, dlatego znalazł zastosowanie w
leczeniu niedokrwistości i schorzeń żołądkowo-jelitowych oraz przy wycieńczeniu
organizmu.
Witamina B12  kobalamina. Zawiera w swej cząsteczce kobalt, azot i fosfor, stąd pochodzi
jej nazwa kobalamina. W organizmie występuje w połączeniu z białkiem i jest związkiem
bardzo czynnym. Brak jej w pożywieniu powoduje anemię oraz zaburzenia w procesie
trawienia. Witamina B12 występuje w produktach pochodzenia zwierzęcego takich jak
wątroba, nerki, sery sfermentowane.
Obok witamin do substancji regulujących należą także niektóre związki żelaza, miedzi
i inne. Brak np.: żelaza w organizmie wywołuje anemię, jest ono bowiem konieczne do
wytwarzania hemoglobiny zawartej w krwinkach czerwonych krwi. Niezbędnym składnikiem
organizmu jest również woda, której znajduje się najwięcej, dlatego musimy dbać o
codzienne uzupełnianie jej niedoborów. Woda znajduje się w znacznych ilościach we
wszystkich artykułach spożywczych. Spożywamy ją w różnych napojach, w formie zup lub w
40
czystej postaci. Odżywianie się jest, więc nie tylko warunkiem, ale i przejawem życia.
Decyduje ono nie tylko o jego utrzymaniu, ale także o zdrowiu człowieka.
Drugim bardzo ważnym warunkiem dobrego stanu zdrowia oprócz prawidłowego
odżywiania się jest aktywność fizyczna. Aktywność fizyczna sprzyja zdrowiu. Ćwiczenia
fizyczne odgrywają podstawową rolę w utrzymaniu zdrowia fizycznego i umysłowego.
Regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko występowania bólu w klatce piersiowej oraz
zawału, przeciwdziała powstawaniu otyłości, która dość często prowadzi do nadciśnienia
tętniczego a nierzadko także do cukrzycy. Ćwiczenia fizyczne powodują  przepłukiwanie
tętnic odżywiających mięsień sercowy. Uprawianie ćwiczeń fizycznych przez dłuższy czas
zwiększa wydolność wielu organów np.:
1. Mięśnie  zwiększenie siły mięśni wiąże się z efektywniejszym wykorzystywaniem tlenu,
co pozwala im dłużej pracować,
2. Stawy  utrzymanie prawidłowej ruchomości stawów zmniejsza ryzyko wystąpienia ich
bolesności i zesztywnienia w starszym wieku,
3. Serce  wydolniejsze serce poprawia krążenie krwi w całym organizmie,
4. Płuca  wzmożona praca płuc pozwala zwiększyć ilość pobieranego tlenu,
5. Skóra  wzmożony przepływ krwi przez naczynia skórne sprawia, że wygląda zdrowo.
Racjonalne ćwiczenia fizyczne, ruch na świeżym powietrzu oraz uprawianie dyscyplin
sportowych przyczyniają się do podniesienia zdolności do pracy oraz stanowią istotny
czynnik hartujący organizm. Pod wpływem ćwiczeń fizycznych i ruchu na świeżym
powietrzu przyspiesza się przemiana materii, lepsze staje się przyswajanie pokarmów,
szybciej rozwijają się mięśnie, co w sumie daje lepszą kondycję fizyczną. Z kolei dobra
kondycja fizyczna sprzyja występowaniu pozytywnych cech charakteru, jak odwaga,
zdyscyplinowanie, wytrwałość, umiejętność współżycia i współdziałania w zespole.
Sprawność fizyczna nie oznacza tego samego, co sportowy wyczyn, jest to umiejętność
pokonywania wysiłku fizycznego związanego z codziennymi czynnościami, przy
jednoczesnym zachowaniu rezerwy energii uruchamianej w razie nagłej, nieoczekiwanej
potrzeby.
Terminy do zapamiętania: racjonalne żywienie, białko, węglowodany, witaminy, tłuszcze,
aktywność fizyczna.
Pytania sprawdzające:
1. Omów witaminy rozpuszczalne w tłuszczach.
2. Scharakteryzuj witaminy rozpuszczalne w wodzie.
3. Jak uprawianie ćwiczeń fizycznych wpływa na nasz organizm.
41
Literatura:
1. Karski J.B, Słońska Z., Wasilewski B.W., (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1994, s. 12-
55.
2. Gromadecka-Sutkiewicz M., Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkół
ponadpodstawowych. Poznań 1999, s. 21-32.
2. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 294-324.
9. Edukacja zdrowotna w profilaktyce chorób społecznych i cywilizacyjnych
(alkoholizm, nikotynizm, miażdżyca naczyń krwionośnych, cukrzyca, nowotwory,
choroby alergiczne, choroby psychiczne, otyłość i inne).
Świat, w którym żyjemy nieustannie się zmienia a lista wyzwań cywilizacyjnych
i społecznych jest coraz dłuższa. Świadomi jesteśmy, że na całym świecie wskutek stałego
rozwoju cywilizacyjnego oraz postępującego uprzemysłowienia i urbanizacji gwałtownie
wzrasta liczba czynników powodujących bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego.
Choroby cywilizacyjne występują przeważnie w krajach o wysokim procencie
zurbanizowania oraz w krajach, które nie stosują profilaktyki przed tymi chorobami.
Najczęściej w dużych aglomeracjach miejskich.
Pojęcie choroba społeczna nie da się ściśle określić. Aby uznać ją za społeczną, musi
odnosić się do stosunkowo dużej liczby członków społeczeństwa i wywierać społeczne
skutki. Może też wynikać z warunków społecznych, w jakich żyje człowiek. Choroby
społeczne to różnego typu schorzenia przewlekłe, szeroko rozpowszechnione w społeczności.
Jedną z podstawowych cech tych chorób jest możliwość ich zwalczania w sposób
kompleksowy. Indywidualne zabiegi nie są w stanie opanować chorób społecznych, mogą
być, co najwyżej cennym uzupełnieniem masowych, zorganizowanych i systematycznie
prowadzonych kuracji obejmujących całe społeczeństwo lub ich określone grupy.
Do chorób społecznych zaliczamy:
1. Alkoholizm (nałogowe nadużywanie alkoholu etylowego, rodzaj toksykomanii z
uzależnieniem psychicznym; prowadzi do poważnych zmian w organizmie i psychice
człowieka; choroba powstająca wskutek nadużywania alkoholu)  to choroba ciała, duszy i
umysłu. Polega na utracie kontroli nad ilością wypijanego alkoholu.
2. Nikotynizm (nałóg palenia lub żucia tytoniu albo zażywania tabaki; może doprowadzić do
zatrucia nikotyną). Palenie tytoniu jest uzależnieniem równie silnym, jak uzależnienie od
narkotyków, a czasem nawet ocenianym jako silniejsze; niektórzy pacjenci, którzy odstawili
alkohol, heroinę czy kokainę twierdzą, że rzucić palenie jest o wiele trudniej. Uzależnienie od
nikotyny powinno być traktowane jako problem medyczny i leczone tak, jak każda inna
choroba. Podobnie jak inne środki uzależniające nikotyna oddziałuje na systemy nagradzania
42
w mózgu związane z odczuwaniem przyjemności, powoduje zwiększenie ilości dopaminy w
połączeniach międzyneuronalnych stymulując system nagradzania. Dopamina daje odczucie
przyjemności po zapaleniu papierosa, wzmacnia uzależnienie, a obniżenie jej poziomu w
centralnym systemie nerwowym jest odpowiedzialne za objawy odstawienia po rzuceniu
palenia.
3. Choroby serca i naczyń krwionośnych (np. miażdżyca - choroba zwyrodnieniowa naczyń
krwionośnych wywołana nadmiarem cholesterolu i wapnia; nadciśnienie-stan podwyższonego
ciśnienia tętniczego; zawały - ograniczona martwica mięśnia sercowego spowodowana
ustaniem dopływu krwi poprzez niedrożność naczynia wieńcowego; itd.). Podstawowe
znaczenie w zapobieganiu i leczeniu miażdżycy ma dieta, utrzymywanie sprawności fizycznej
i zaprzestanie palenia tytoniu.
4. AIDS (choroba wywołana przez zakażenie wirusem HIV, które następuje 3 drogami:
płciową, przez krew-strzykawka, transfuzja, przeszczepy, łożyskową z chorej matki na płód).
Terminem AIDS (Acquired, Immune, Deficiency, Syndrome) oznacza się chorobę określaną
jako zespół nabytego upośledzenia odporności. Pomimo to, że AIDS może być przekazywany
przez zakażoną kobietę jej nienarodzonemu dziecku, nie jest to cecha odziedziczona po
rodzicach, tak jak wzrost lub kolor oczu albo włosów. AIDS nie jest także chorobą
pojawiającą się jak gdyby bez żadnej uchwytnej przyczyny, jak na przykład nowotwór. Nie
jest także związany z procesem starzenia się organizmu, tak jak to się dzieje w chorobie
Alzheimera. AIDS jest chorobą wywoływaną przez wirusa zwanego w skrócie HIV (Human,
Immunodeficiency, Virus), czyli ludzkiego wirusa upośledzenia odporności.
5. Cukrzyca (choroba przemiany materii dotycząca pierwotnie metabolizmu węglowodanów,
a wtórnie tłuszczów i białek, przy obniżonej tolerancji na wprowadzone do ustroju
węglowodanowe składniki pokarmowe i niezdolności do prawidłowego przetwarzania
glukozy; przyczyny: niedobór lub brak aktywności insuliny). Cukrzyca jest przewlekłą
chorobą metaboliczną, w której ustrój albo nie wytwarza insuliny, albo nie w pełni ją
zużytkowuje. Wskutek tego nie może prawidłowo przyswajać węglowodanów, a w
mniejszym stopniu również białek i tłuszczów. Stężenie cukru (glukozy) we krwi rośnie i
nerki wydalają jego nadmiar z moczem. Pomimo nadwyżki glukozy w organizmie mózg i
inne tkanki potrzebujące paliwa nie są w stanie jej zużyć. Następuje, więc rozpad białek i
tłuszczów, jako zastępczego z
ródła energii, co w konsekwencji prowadzi do ciężkich
zaburzeń biochemicznych. W dalszym przebiegu choroby duże stężenie glukozy we krwi
uszkadza tkanki, zwiększając ryzyko wystąpienia takich powikłań, jak: niewydolność serca i
nerek, ślepota, udar, zaburzenia neurologiczne. Chociaż istnieją skuteczne metody leczenia,
43
cukrzyca należy do bardzo poważnych chorób (np. w Stanach Zjednoczonych jest jedną z
głównych przyczyn zgonów). Rozróżnia się dwa jej rodzaje: typ I, charakteryzujący się
całkowitym ustaniem wytwarzania insuliny, oraz typ II, w którym organizm bądz
wytwarza
niewystarczające ilości tego hormonu, bądz
nie w pełni go zużytkowuje. Typ I nazywa się
również cukrzycą insulinozależną lub młodzieńczą. Zwykle ujawnia się on w pierwszych 20
latach życia i polega na zniszczeniu komórek tzw. Wysp trzustkowych, wskutek czego zanika
możliwość wytwarzania insuliny. Jego objawami są: częste oddawanie moczu, utrata masy
ciała, nadmierne pragnienie, osłabienie, senność i zwiększone uczucie głodu. Typ II, zwany
także insulinoniezależnym lub cukrzycą dorosłych, ujawnia się głównie u osób otyłych i
starszych, chociaż zdarza się również u ludzi szczupłych. Rozwija się znacznie wolniej; u
wielu chorych bywa rozpoznany dopiero po upływie lat. Oprócz objawów opisanych w typie
I, charakterystyczne dla niego są: częste zakażenia, kurcze i mrowienie, zaburzenia w gojeniu,
impotencja u mężczyzn oraz przewlekłe zapalenie pochwy u kobiet. Przyczyna cukrzycy nie
jest znana, przypuszcza się jednak, że w trybie I układ odpornościowy niszczy własne
komórki wysp trzustkowych wytwarzające insulinę. Fakt, iż choroba występuje rodzinnie,
może wskazywać także na czynnik genetyczny.
6. Anoreksja - pojedyncze przypadki jadłowstrętu psychicznego mogą występować w różnym
wieku, ale najczęściej pojawiają się u dziewcząt w okresie pokwitania. Osoba chora na
jadłowstręt stopniowo zmniejsza ilość spożywanych pokarmów, czasem ograniczając je tylko
do kilku wybranych i spożywanych w niewielkich ilościach. Kiedy indziej w ogóle odmawia
przyjmowania pokarmów lub reaguje wymiotami na próby karmienia, ograniczając się do
picia płynów. W krótkim czasie dochodzi do wychudzenia, a nawet wyniszczenia organizmu,
które pozostawia często już nieodwracalne zmiany. Nieleczona anoreksja zabija w ok. 20%
przypadków. Dochodzi w niej do utraty łaknienia oraz spadku wagi, co najmniej o 25%
poniżej wagi wyjściowej. O anoreksji mówi się, gdy:
- współczynnik masy ciała (ang. body mass index), czyi indeks wagi BMI jest bardzo niski 
sięga 17,5 bądz
jest niższy,
- występuje intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością,
- mamy zaburzony obraz własnego ciała tj. osoba chora uważa, że jest zbyt gruba mimo tego,
że tak naprawdę jest już wyniszczona.
Anoreksji towarzyszy zwykle zanik miesiączki, osłabienie, mogą dołączyć się dolegliwości ze
strony układu krążenia.
7. Nerwica - często określana jako nadmierna nerwowość, charakteryzuje się obecnością
uczucia przejmującego lęku. Uczucie lęku może występować przejściowo i być powodowane
44
strachem przed zbliżającym się istotnym dla danej osoby zdarzeniem, takim jak egzaminy
szkolne czy badanie lekarskie. Lęk występujący w takich sytuacjach jest reakcją normalną.
Natomiast u chorych z nerwicą uczucie lęku występuje właściwie we wszystkich sytuacjach
związanych z pewną dozą niepewności, a nawet bez jakiejkolwiek przyczyny. W skrajnych
przypadkach w ciężkiej nerwicy, pacjent doprowadzony jest do całkowitego emocjonalnego
wyczerpania i bezsenności. Chorzy ci są również bardziej podatni na występowanie
dolegliwości, których przyczyny są związane ze stresem.
8. Depresja - zwykle rozwija się wolno i niepostrzeżenie. Stopniowo obniża się nastrój,
człowiek staje się coraz mniej aktywny, niechętnie nawiązuje kontakt z otoczeniem.
Najczęściej unika innych, zamyka się w sobie, szuka samotności. Depresja jest najczęstszą
chorobą psychiczną. Roczna chorobowość w populacji osób dorosłych wynosi 6-12%, wśród
osób w wieku podeszłym jest wyższa i sięga 15%. Niewątpliwie problem ten wyraz
nie
narasta w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Po 50 roku życia depresja stanowi jedną z głównych
przyczyn hospitalizacji kobiet i mężczyzn. Z danych przedstawionych przez Światową
Organizację Zdrowia wynika, że w chwili obecnej depresja stanowi czwarty najpoważniejszy
problem zdrowotny na świecie. Kobiety chorują 2-3 razy częściej niż mężczyz
ni.
Podstawowym problemem jest śmiertelność związana z depresyjnymi zaburzeniami nastroju.
Statystyki dowodzą, że przyczyną zgonu u około 25% pacjentów z depresją jest samobójstwo.
Zatem, wśród lekarzy, umiejętność oceny ryzyka samobójstwa winna być tak oczywista jak
umiejętność reanimacji. Ta wiedza, bowiem często decyduje o losach chorego na depresję.
Ogromne znaczenie ma wpływ choroby na funkcjonowanie rodzinne, zawodowe i społeczne.
Depresja w znacznym stopniu ogranicza wydolność jednostki w życiu codziennym.
Doprowadza do kryzysów małżeńskich, zaburza kontakty z innymi osobami, sprawia, że
zmniejsza się wydajność zawodowa, pojawia się absencja w pracy, bezrobocie.
6. Choroby nowotworowe - nowotworem nazywamy nieprawidłową tkankę, która rozrasta się
nadmiernie i w sposób nieskoordynowany z sąsiadującymi tkankami. Nadmierny rozrost
spowodowany jest niepohamowaną proliferacją komórek, nieustającą nawet po
wyeliminowaniu czynnika, który ją wywołał. Nowotwory dzielimy na łagodne (niezłośliwe)
oraz złośliwe. Jest to podział bardzo ogólny. Nowotwory te różnią się między sobą budową
mikroskopową, wyglądem makroskopowym, a także przebiegiem klinicznym i rokowaniem.
Nowotwory łagodne cechuje powolny wzrost, brak naciekania okolicznych tkanek, wnikania
do naczyń, przerzutów oraz wznowy, czyli nawrotu po leczeniu. Budową histologiczną
przypominają tkankę prawidłową, z reguły posiadają łącznotkankową torebkę. Ich przebieg
kliniczny jest często bezobjawowy, a rokowanie, co do wyleczenia i dalszego życia chorego
45
dobre. Nowotwory złośliwe posiadają cechy przeciwne. Rosną szybko, wnikają do naczyń,
naciekają tkanki, dają przerzuty i wznowy. Ich budowa histologiczna znacznie odbiega od
tkanki prawidłowej, nie posiadają torebki. Przebieg kliniczny choroby, zwłaszcza w ostatnim
okresie, jest bardzo ciężki, a rokowania niepewne.
Najczęstszą przyczyną zgonów mężczyzn z powodu nowotworu jest: rak płuca,
następnie rak prostaty, rak jelita grubego, rak trzustki, chłoniaki i białaczka, rak przełyku, rak
wątroby, rak pęcherza moczowego, rak żołądka i raka płuca. Natomiast u kobiet - rak jajnika,
rak trzonu macicy, rak piersi, rak płuca, rak jelita grubego, rak trzustki, chłoniaki i białaczka,
nowotwory mózgu i rak żołądka.
Choroby społeczne nierozłącznie wiążą się z pojęciem chorób cywilizacyjnych.
Granica między nimi jest dość niewyraz
na. Choroby cywilizacyjne definiowane jako
schorzenia związane z ujemnymi skutkami życia w warunkach wysoko rozwiniętej
cywilizacji (sytuacjach stresowych, napięciu nerwowym, małej ruchliwości mięśniowej,
oddziaływaniu skażeń środowiska i hałasu, nieracjonalnym odżywianiu). Są to głównie:
nadciśnienie tętnicze, otyłość, choroba wieńcowa i wrzodowa, schorzenia alergiczne,
zaburzenia psychiczne.
Choroby cywilizacyjne przez swą powszechność stają się chorobami społecznymi. Ich
przyczyną jest postęp techniczny, rozwój przemysłu, urbanizacji, motoryzacji oraz
chemizacja środowiska. Wiele z tych schorzeń jest następstwem wypadków, zatruć
przemysłowych, hałasu, zanieczyszczeń środowiska, a zwłaszcza skażenia gleb, wód,
powietrza i żywności.
1. Nadciśnienie tętnicze inaczej hipertensja to wzrost ciśnienia tętniczego krwi ponad wartości
uznane za graniczne (wg WHO 150/90 mm Hg). Stały lub napadowy objaw chorobowy w
pierwotnych schorzeniach nerek, tętnic, nadnerczy, przysadki i in. narządów lub schorzenie
samoistne, tzw. choroba nadciśnieniowa, stanowiąca ponad 90% przypadków nadciśnienia
tętniczego. W jej rozwoju duże znaczenie mają bodz
ce psychiczne, związane zwłaszcza z
nerwowym, konfliktowym życiem we współczesnym świecie, powodujące wyzwalanie przez
ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy substancji podwyższających ciśnienie krwi (gł.
adrenalina i noradrenalina). Choroba nasila się stopniowo. Bóle i zawroty głowy, zaburzenia
widzenia, szum w uszach. Napadowe nadciśnienie tętnicze jest wywoływane przez
chromochłonny gruczolak nadnercza, wyzwalający falowo duże ilości noradrenaliny.
Nadciśnienie tętnicze utrwalone (niezależnie od przyczyn) wywołuje zmiany miażdżycowe w
tętnicach, prowadzi do przerostu serca i do niewydolności mięśnia sercowego. Groz
nym
powikłaniem jest udar mózgowy i zawał serca.
46
2. Otyłość to zaburzenie przemiany materii, nadmierne odkładanie się tłuszczu, głównie w
tkance podskórnej, niekiedy też otłuszczenie serca, jelit i innych narządów. Za otyłość
bezwzględną uważa się przekroczenie o 25% wagi należnej dla wieku, płci i wzrostu. Otyłość
sprzyja powstawaniu wielu chorób, m.in. miażdżycy tętnic, niewydolności krążenia. W
leczeniu otyłość uwzględnia się dietę, tryb życia i hormonoterapię.
3. Choroba wieńcowa to schorzenie spowodowane niedostatecznym, w stosunku do potrzeb,
zaopatrzeniem mięśnia sercowego w krew tętniczą przez naczynia wieńcowe. Najczęstszą
przyczyną choroby wieńcowej jest miażdżyca tętnic wieńcowych, powodująca zwężenie ich
światła i usztywnienie ścian utrudniające regulację światła naczyń. Czynnikami sprzyjającymi
powstawaniu i rozwojowi choroby wieńcowej są: nadciśnienie tętnicze, otyłość oraz stany
zwiększonego napięcia układu nerwowego (charakterystyczne dla trybu życia w
środowiskach o wysokiej cywilizacji), z nadmiernym uwalnianiem związków hormonalnych
zwanych katecholaminami (adrenalina i noradrenalina). Objawami choroby wieńcowej
(dławica piersiowa) są napadowe bóle zamostkowe, promieniujące często do lewej ręki,
uczucie lęku, czasem nudności i zaburzenia oddechowe. Napady bólowe są wywołane
wysiłkiem, emocjami, często związane także ze zmianami meteorologicznymi. Bóle trwają
kilka minut i mogą ustępować w warunkach spokoju samoistnie lub po podaniu leków
rozszerzających naczynia wieńcowe, np. nitrogliceryny. Przedłużające się niedokrwienie
mięśnia sercowego może prowadzić do martwicy pewnego obszaru, zawału serca.
4. Choroba wrzodowa to przewlekłe schorzenie polegające na powstawaniu owrzodzeń
żołądka lub dwunastnicy. Owrzodzenie w postaci niszy wrzodowej drążącej w głąb ściany
żołądka lub dwunastnicy może grozić przebiciem do jamy otrzewnej lub sąsiadującego
narządu (np. do trzustki) albo uszkodzeniem naczynia krwionośnego i krwotokiem.
Powstawanie wrzodowej choroby nie jest w pełni wyjaśnione, wiąże się je ze skłonnościami
dziedzicznymi, typem konstytucjonalnym, zaburzeniami autoregulacji wydzielania
żołądkowego, czynnikami emocjonalnymi (stresy), paleniem tytoniu. Objawy: bóle w
nadbrzuszu (zwykle 1/4-2 godz. po jedzeniu), bóle nocne i na czczo, krwawienia (czarny
smolisty stolec). Wrzodową chorobę cechuje wieloletni przebieg, nasilający się zwykle
wiosną i jesienią, z długotrwałymi okresami remisji, często samoistnej. Leczenie
farmakologiczne i dietetyczne, niekiedy operacyjne.
5. Alergia [gr.], termin wprowadzony 1906 przez K. von Pirqueta na określenie stanu
zmienionej i nadmiernej odpowiedzi immunologicznej organizmu. Obecnie używany
zwyczajowo jako synonim nadwrażliwości. W praktyce alergię uważa się za zjawisko
chorobowe, niekorzystne, polegające na zbyt łatwym wytworzeniu przeciwciał i zbyt
47
burzliwej reakcji na ponowny kontakt z alergenem. Pojęcie alergia ma dwojakie znaczenie:
jako objaw naturalnego lub sztucznego (szczepienia ochronne) kontaktu z alergenem, co jest
na ogół związane z odpornością, oraz jako stan chorobowy (np. dychawica oskrzelowa, katar
sienny, choroba posurowicza), czasem nawet groz
ny dla życia (np. wstrząs anafilaktyczny).
6. Zaburzenia psychiczne to zakłócenia czynności organizmu uniemożliwiające człowiekowi
utrzymanie równowagi wewnętrznej lub zrównoważonej wymiany z otoczeniem,
manifestujące się w zakresie czynności psychicznych (przeżyć, zachowań). Mogą polegać na
zmianie natężenia, tempa lub kolorytu prawidłowych czynności lub na pojawieniu się
czynności zniekształconych bądz
nowych, niespotykanych w zwykłych warunkach. Często
towarzyszą temu: kryzys uznawanego dotąd systemu wartości, zakłócenia w pełnieniu
należnych ról społecznych i niezdolność do realistycznej oceny rzeczywistości. Zaburzenia
psychiczne wiążą się z cierpieniem, którego czasem chory nie odczuwa. Przyczyną zaburzeń
psychicznych mogą być pierwotne lub wtórne deficyty i dysfunkcje mózgu (zaburzenia
psychiczne somatogenne), wadliwie ukształtowana osobowość bądz
urazy psychiczne
(zaburzenia psychiczne psychogenne).
Choroby cywilizacyjne stają się coraz bardziej powszechne i dotykają nie tylko ludzi
starszych czy dorosłych, ale także młodzież, a nawet dzieci. Niektóre są łatwe do wyleczenia,
ale niektóre wiążą się z powikłaniami oraz długotrwałymi, kosztownymi i skomplikowanymi
kuracjami, a jeszcze inne są wręcz nieuleczalne. Aby uniknąć wszystkich należy prowadzić
zdrowy, aktywny tryb życia, uprawiać sporty, zdrowo się odżywiać, unikać stresów,
zapobiegać nałogom lub rzucać je, jeżeli takowe istnieją, unikać przypadkowych stosunków
płciowych z wieloma partnerami (w przypadku chorób wenerycznych). W ten sposób
zapobiegniemy chorobom cywilizacyjnym również przyszłych pokoleń.
Terminy do zapamiętania: choroby społeczne i cywilizacyjne, miażdżyca naczyń
krwionośnych, nowotwory, choroby alergiczne, otyłość.
Pytania sprawdzające:
1. Omów cukrzycę I i II typu.
2. Wyjaśnij różnicę między chorobami społecznymi i cywilizacyjnymi.
3. Czy nadciśnienie tętnicze jest groz
ne dla życia człowieka.
Literatura:
1. Karski J.B, Słońska Z., Wasilewski B.W., (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1994, s. 12-
55.
2. Gromadzka-Ostrowska J., Włodarek D., Toeplitz Z., Edukacja prozdrowotna, Warszawa
2003, s. 66-250.
3. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 17-74; 140-201.
48
4. Ziółkowska B., Anoreksja od A do Z. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Warszawa
2005.
11. Edukacja zdrowotna wobec nowych wyzwań cywilizacyjnych. Terroryzm, przemoc,
agresja, wyścig szczurów i inne.
Świat, w którym żyjemy nieustannie się zmienia a lista wyzwań cywilizacyjnych
i społecznych jest coraz dłuższa. Świadomi jesteśmy, że na całym świecie wskutek stałego
rozwoju cywilizacyjnego oraz postępującego uprzemysłowienia i urbanizacji gwałtownie
wzrasta liczba czynników powodujących bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego.
Termin, terroryzm wywodzi się od języka łacińskiego terror, strach, trwoga,
przerażenie. Na tej podstawie można bardzo ogólnie zdefiniować terroryzm jako sianie
strachu i grozy. Bardziej szczegółowo terroryzm niepaństwowy można zdefiniować roboczo
jako  nieuzasadnione lub bezprawne użycie siły bądz
przemocy wobec osób lub mienia, aby
zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność cywilną lub ich część, co zmierza do
promocji celów politycznych, społecznych lub finansowych . Istotą terroryzmu jest to, że
przedmiotem działania terrorystycznego są osoby, które nie mają bezpośredniego wpływu na
realizację celów, jakie chcą osiągnąć organizacje terrorystyczne. Zatem działania
terrorystyczne muszą się charakteryzować znacznym efektem psychologicznym i potencjalnie
dużym  efektem społecznym i medialnym, aby mogły być skuteczne.
Znawcy przedmiotu dzielą terroryzm na polityczny, kryminalny oraz na indywidualny
i zbiorowy.
Podział na terroryzm indywidualny i zbiorowy służy określeniu, czy przedmiotem
ataku terrorystycznego staje się konkretna osoba, czy też przypadkowa zbiorowość. W
wypadku zabójstwa konkretnego polityka czy porwania biznesmena mówimy o terroryzmie
indywidualnym, którego ofiara jest ściśle określona. Jednak większość ataków
terrorystycznych motywowanych politycznie jest przejawem terroryzmu zbiorowego, którego
ofiarami padają przypadkowe osoby.
Walkę z terroryzmem można podzielić na dwa rodzaje - pierwszy, to walka doraz
na -
walka z terrorystami, oraz organizacjami terrorystycznymi. Jest to sposób mało skuteczny -
wszystkich terrorystów nie da się zwalczyć, w każdej chwili do organizacji mogą przecież
dołączyć nowi ochotnicy. Porównać to można do zwalczania efektów choroby bez usuwania
przyczyn.
Drugim - skuteczniejszym sposobem jest likwidowanie przyczyn terroryzmu -
przyczyną jest zwykle niezadowolenie społeczne połączone z przekonaniem, że terroryzm
49
jest najlepszą, a często nawet jedyną drogą do poprawienia sytuacji. Likwidować przyczyny
można poprzez poprawianie sytuacji ekonomicznej ludzi w obszarach, gdzie terroryzm jest
największy; zaspokajanie ich innych potrzeb (wolność - religijna, światopoglądowa,
akceptowalny system polityczny) łączone z edukacją, która tworzy dojrzałe społeczeństwo
będące w stanie zmieniać swoją sytuację za pomocą innych środków niż terror,
społeczeństwo nie poddające się łatwo manipulacjom prowadzącym do stosowania przemocy.
Zjawisko agresji w szkole. Termin agresja nie jest łatwy do zdefiniowania i w literaturze
występują różnorodne wyjaśnienia i rozumienie tego określenia. Termin agresja w języku
łacińskim  agressio, oznacza napad, a słowo agresor  rozbójnik. Agresja jest celowym
działaniem mającym na celu wyrządzenie krzywdy. Jej obiektem mogą być inni ludzie,
zwierzęta, rośliny, przedmioty, instytucje, normy i idee, jak i sam podmiot. W swojej formie
agresja może mieć zarówno charakter fizyczny, jak i werbalny bez względu na to, czy
przyniesie zamierzony efekt (wyrządzenie krzywdy) czy też nie. Tak czy inaczej zawsze
będzie zachowaniem agresywnym.
W literaturze naukowej spotyka się również podział na agresje bezpośrednią i
pośrednią. Agresję bezpośrednią utożsamia się z agresją fizyczną, natomiast pośrednią z
agresją werbalną. Agresja fizyczna ma na celu wyrządzenie krzywdy fizycznej lub bólu
fizycznego ofierze, jak i użycie siły fizycznej oraz przemocy przeciwko innym ludziom.
Agresją werbalną są natomiast reakcje, powodujące psychologiczne lub społeczne zagrożenie
jednostki. Inne spotykane w literaturze rodzaje agresji to:
agresja słowna (wyrażanie negatywnych uczuć za pomocą mowy, np.: krzyczenie,
kłócenie się);
negatywizm (zachowanie opozycyjne, przejawiające się głównie jako bunt przeciwko
autorytetom, np.: odmowa współpracy, bierny opór);
podejrzliwość (rzutowanie wrogością na otoczenie społeczne, np.: nieufność do ludzi)
uraza (okazywanie zazdrości i nienawiści do otoczenia);
wrogość (jest połączeniem podejrzliwości i urazy);
drażliwość (gotowość do przejawiania negatywnych uczuć już po niewielkim
podrażnieniu, np.: wybuchowość, rozdrażnienie, zły humor, obrażanie się).
Człowiek jako istota społeczna potrzebuje do życia i rozwoju określonych warunków.
Jeśli te warunki nie są spełnione, wówczas normalny przebieg procesów ulega zaburzeniu.
Największego niebezpieczeństwa pojawienia się agresywnego zachowania u dzieci i
młodzieży upatruje się w przypadku niezaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa,
50
przynależności, oraz więzi emocjonalnej  w tym uczucia miłości. Równie ważne są ze
względu na występowanie zachowań agresywnych potrzeby psychiczne jak: potrzeba
społecznej użyteczności, gratyfikacji, akceptacji i psychoorganizacji. Niezaspokojenie tych
potrzeb często prowadzi do zachowań agresywnych u młodych ludzi.
We współczesnym świecie patologią społeczną nazywamy wszelkie zachowania,
które są sprzeczne z powszechnie obowiązującymi zasadami etycznymi i moralnymi.
Zachowań patologicznych budzących bardzo często kontrowersje możemy się dopatrzyć
właściwie w każdym społeczeństwie. Współczesne patologie społeczne: agresja,
przestępczość, subkultury, wyścig szczurów. samobójstwa, uzależnienia, anoreksja,
prostytucja, korupcja
Pojęcie wyścigu szczurów powstało w 1968 roku w kręgach studenckich ruchów
kontestatorskich na wyrażenie ówczesnych kanonów awansu społecznego, kariery zawodowej
i związanego z nim stylu życia. Dziś nabrało ono jeszcze większego znaczenia. Procesy
globalizacji włączyły w obszar wyścigu większą liczbę ludzi i zwiększyły liczbę dziedzin
życia zbiorowego, w których jest on normą zachowań. Silna konkurencja w gospodarce i na
rynku pracy wymusza zwiększanie wysiłku zawodowego, oraz poszerzanie kwalifikacji
możliwych do wykorzystania także poza pracą zawodową. Przede wszystkim jednak
przygotowuje się do kilkakrotnej zmiany pracodawcy, a nawet kilkakrotnej w ciągu życia
zmiany zawodu. Brak osobistego rozwoju, umożliwiającego to, odczuwany jest jako znaczący
defekt osobowy i zagrożenie.
Uczestnicy wyścigu muszą nieustannie sprawdzać się, wykazywać osiągnięciami,
jednocześnie trwać w poczuciu braku stabilności i ryzyka porażki w rywalizacji z innymi. W
takich warunkach często koncentrują się na własnych interesach kosztem konkurentów, co
przejawia się w działaniach pomniejszających szanse innych, szkodzeniu im, np. przez nie
przekazywanie pewnych informacji lub dostarczanie błędnych, wydawaniu nieprawdziwych
opinii i ocen itp. Repertuar takich zabiegów stosowanych z całą premedytacją jest bardzo
szeroki i nie zawsze bywa skrywany. Uznaje się to za normę, gdy tymczasem
współpracownicy ponoszą konsekwencje psychologiczne podobne do znanych z badań nad
mobbingiem. Pracownicy nie przyjmujący takich postaw potrafią łatwo je rozpoznawać i
dystansują się od nich podkreślając ich  nieludzki charakter. Taki obraz sytuacji rysuje się
na podstawie własnych obserwacji, ankietowych badań pilotażowych, relacji internetowych
itp. Do typowych przejawów ukazanego zjawiska należą: 1. deficyt pozytywnych emocji i
uczuć, 2. zanik empatii i umiejętności decentracji interpersonalnej 3. obojętność na sprawy
innych ludzi, 4. zawiść i zazdrość o sukcesy innych, 5. Żądza posiadania, 6. zawyżona
51
samoocena, brak samokrytycyzmu, 6. postawa roszczeniowa, 7. brak osobistej kultury i
grzeczności na co dzień w relacjach z innymi osobami, szczególnie z dorosłymi i starszymi, w
tym z rodzicami, 8. lekceważący i nieuprzejmy stosunek do innych, 9. cynizm, 10.
przedmiotowe, instrumentalne traktowanie ludzi, nawet z kręgu  swoich .
Terminy do zapamiętania: nowe wyzwania cywilizacyjne, patologie, terroryzm, agresja,
wyścig szczurów.
Pytania sprawdzające:
1. Omów podstawowe pojęcia związane z wyzwaniami cywilizacyjnymi.
2. Scharakteryzuj zjawisko terroryzmu.
3. Wymień patologie społeczne.
Literatura:
1. Pospieszy I., Patologie społeczne, Warszawa 2008.
2. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007, s. 518-548.
3. Materiały własne.
Literatura:
Edukacja zdrowotna z promocją zdrowia
1. Błasiak J., Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej
pomocy. Instytut Technologii Eksploatacji  PIB, Radom 2007.
2. Buchfelder M., Buchfelder A.: Podręcznik pierwszej pomocy. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2005.
3. Brzeziński T.(red.): Historia medycyny. PWN, Warszawa 2000.
4. Gromadecka-Sutkiewicz M., Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkół
ponadpodstawowych. Poznań 1999, s. 21-32.
5. Gromadzka-Ostrowska J., Włodarek D., Toeplitz Z., Edukacja prozdrowotna,
Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003.
6. Jaczewski A., Komosińska K., Wybrane zagadnienia z edukacji zdrowotnej. Wydawnictwo
Naukowe NOVUM, Płock 2004.
7. M. Jędrzejko, Narkomania spojrzenie wielowymiarowe, Akademia Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2009.
8. Karski J.B, Słońska Z., Wasilewski B.W., (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1994;
1999.
9. Karski J.B., Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wydawnictwo Ce De Wu, Warszawa
2007.
10. Skulicz D. (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej. Wprowadzenie do konstruowania
programów autorskich. Kraków 2004.
11. Speck O., Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki. Gdańsk 2005.
12. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna (podręcznik akademicki), Wydawnictwo PWN,
Warszawa 2007.
13. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku tłumaczenie J. Karski, Warszawa  Kraków 2001.
52