Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia
w systemie opieki zdrowotnej
Wstęp
1. Edukacja zdrowotna bazÄ… dla promocji zdrowia
1.1. Pryncypia edukacji zdrowotnej
1.2. Edukacja zdrowotna w systemie opieki zdrowotnej: relacja nadawca odbiorca
2. Promocja zdrowia w szpitalu
Bibliografia
Literatura podstawowa
1
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Wstęp
Zdrowie jest najważniejszym sprzymierzeńcem człowieka. Umożliwia mu ono radość
życia, sukces i szczęście osobiste. Wykształcenie świadomości dbania o zdrowie własne,
rodziny i społeczeństwa jest obowiązkiem, zarówno każdego człowieka, jak i państwa.
W jaki sposób można to osiągnąć? Odpowiedz
brzmi: dzięki odpowiednim wyborom
 wyborom dotyczących właściwych, rozumnych działań i konsekwentnej ich realizacji.
Na promowaniu zdrowia i ograniczaniu czynników ryzyka, z których na pierwszy plan
wysuwają się: niewłaściwe odżywianie, przerażający u większości z nas brak ruchu,
nałogi i wszechobecny stres, powinno się zatem koncentrować siły i środki.
Wzorem krajów wysoko rozwiniętych należy uznać edukację zdrowotną za
najskuteczniejszą formę promowania zdrowia, najlepszy sposób poprawiania fizycznego
i psychicznego funkcjonowania społeczeństwa. Uratowanie jednego człowieka dzięki
prewencji jest o wiele ważniejsze niż stosowanie samej medycyny naprawczej.
Coraz popularniejsze i coraz częściej postulowane hasło  Twoje zdrowie w twoich rękach
znajduje głębokie uzasadnienie w różnych opracowaniach, z których wynika, że zdrowie
w ok. 60% zależne jest od naszych zachowań, w ok. 25% od tego, co mamy zakodowane
w genach, a tylko w ok. 15% od działania lekarzy. W związku z tym szeroko pojęte
zachowania człowieka są traktowane jako ta przestrzeń, w obrębie której rozstrzygają się
aktualne i przyszłe problemy zdrowia społeczeństw.
Czym zatem jest promocja zdrowia? UjmujÄ…c rzecz od strony semantycznej, jest to po
prostu podnoszenie zdrowia na wyższy poziom, umacnianie go. Dobrze określa jego
istotę stare polskie wyrażenie   krzewienie zdrowia . Promocja zdrowia jako nauka
stosowana wywodzi siÄ™ z filozofii, patologii i higieny, najstarszych dziedzin wiedzy
o człowieku. Ma również swe korzenie w obserwacji życia codziennego i w analizie
licznych przekazów mówionych i pisanych. Podstawowa wiedza o zdrowiu była, jest
i będzie przekazywana dzieciom przez rodziców i/czy dziadków.
Zdrowie to jeden z najistotniejszych czynników warunkujących harmonijny rozwój
człowieka, stanowiący o jego roli w społeczeństwie oraz o zdolności do wykonywania
zadań i osiągania wyznaczonych sobie celów. Nie mniej ważny jest aspekt psychiczny
związany z promowaniem zdrowia. Profity z niego będziemy czerpać w przyszłości.
Chodzi mianowicie o kładzenie nacisku na możliwość poszerzania wiedzy po to, m.in., by
człowiek był przygotowany do wszystkich etapów życia, różniących się przecież od siebie.
2
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
O promocji zdrowia mówi się coraz więcej, chociaż wciąż dla wielu jest to jeszcze jedno
nowe hasło, które znaczy to samo, co profilaktyka. Tymczasem profilaktyka, czyli
zapobieganie chorobom, to głównie zespół działań medycznych podejmowanych
przeciwko konkretnej chorobie lub grupie chorób. Natomiast promocja zdrowia stanowi
proces podejmowania decyzji w sprawach ludzkiego zdrowia, bazujący głównie na
aktywności środowisk lokalnych i poszczególnych ludzi związanych z nimi oraz na
współpracy  nazwijmy ją  międzysektorowej (Karski, 1999). Wszelkie te działania
(profilaktyczne, edukacyjne czy promocyjne) zmierzają do jednego, wspólnego celu  do
utrzymania dobrego stanu zdrowia społeczeństwa, czyli każdego człowieka będącego
obywatelem danego kraju. Wobec tego należy podkreślić, że zdrowie i jego promocja
stanowią zagadnienie znacznie wykraczające poza problematykę i działalność medyczną.
Bardzo trafna jest, podana przez prof. M. Kacprzaka w 1960 roku, rozszerzona definicja
pojęcia zdrowia mówiąca, że zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagań, ale i
dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego i społecznego,
jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach. Gdzie więc
kształtuje się zdrowie? Mówiąc najprościej, tam, gdzie żyjemy, pracujemy,
odpoczywamy. Natomiast od tego, jak żyjemy, pracujemy i odpoczywamy, czyli od
warunków i sposobu życia, zależeć będzie jego jakość. Dlatego tak niebywale istotna jest
edukacja zdrowotna, czyli działalność informacyjna, dydaktyczna i wychowawcza, która
ma na celu utwierdzenie nas w przekonaniu, że stan naszego zdrowia zależy także,
a może głównie, od nas samych. To właśnie popularyzacji wiedzy o zdrowiu ma służyć
oświata zdrowotna.
Każdy człowiek powinien wiedzieć, co zdrowiu szkodzi; co wpływa na przedłużenie życia,
a co je skraca; co przyczynia się do wewnętrznej harmonii i jak zapobiegać chorobom
(a nie: jak je leczyć).
Kształtowanie pozytywnego sposobu myślenia o sobie i o świecie prowadzi do
konstruktywnych rozwiązań różnorakich ludzkich problemów, w tym także problemów
zdrowotnych, co może stanowić naczelną zasadę promocji zdrowia człowieka.
Najistotniejsza dla kształtowania sposobu rozumienia siebie w relacji z otoczeniem jest
nasza podatność na wprowadzanie zmian. Dzięki niej stajemy się prowokatorami dla
samych siebie w procesie ulepszania naszego zdrowia, zaspokajanie potrzeb zdrowotnych
polega bowiem przede wszystkim na naszej odpowiedzialności, a nie, jak sądzi wielu, na
odpowiedzialności innych, np. lekarza.
3
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
To wszystko, wbrew pozorom, nie jest dla nas proste, zważywszy, że tempo przemian
cywilizacyjnych niekiedy przerasta możliwości adaptacyjne człowieka. Dlatego
ogólnoświatowy ruch promocji zdrowia stanowi jeden z mechanizmów obronnych przed
 tak właśnie  naszym samozniszczeniem. Niech grecki wzorzec kalos kagatos (piękny
w kształcie ciała i w postępowaniu) oraz rzymskie hasło  W zdrowym ciele zdrowy duch
 pierwowzory współczesnych doktryn  przesiąkną nasze codzienne zachowania.
4
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
1. Edukacja zdrowotna bazÄ… dla promocji zdrowia
Błędem byłoby spychanie całej odpowiedzialności za zdrowie na poszczególnych ludzi, jak
to czyniono w pierwszych programach promocji zdrowia pochodzÄ…cych z lat 70. Programy
te ukierunkowane były na zmianę jednostkowego zachowania, natomiast nie obejmowały
ważnej kwestii, jaką powinny stanowić możliwości dane przez państwo obywatelowi, by
mógł realizować w sposób zadowalający potrzeby zdrowotne. Skuteczność oddziaływania
na człowieka zależy od wielu czynników, szczególnie zaś od umiejętności przekazywania
wiedzy, od dobierania argumentów motywujących do zmiany zachowań, a także od
kontekstu, w którym przebiega to oddziaływanie  czyli od czynników ekonomicznych,
politycznych i społecznych.
Koncepcje poszczególnych Narodowych Programów Zdrowia (ostatni obejmuje lata
1996 2005) zawierały cele strategiczne i operacyjne, których zadaniem było podniesienie
poziomu zdrowotności, a tym samym jakości życia naszego społeczeństwa. Obecny
Narodowy Program Zdrowia opiera siÄ™ na strategii i koncepcji Karty Ottawskiej (1986)
i zawiera 18 celów operacyjnych. Kluczowy, 6. cel to skuteczniejsze działania
i skuteczniejsza edukacja zdrowotna. Przykre to, ale ani jeden z Narodowych Programów
Zdrowia nie doczekał się pełnej realizacji. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą tkwić
w braku politycznego i społecznego wsparcia, braku zainteresowania ze strony mass
mediów, braku własnego lobby i braku strategii w osiąganiu celów i realizacji
poszczególnych zadań.
Strategia powinna obejmować proces socjalizacji, od wczesnego dzieciństwa przez okres
młodzieńczy aż po dorosłość  przez ten cały czas winny być kształtowane zachowania
zdrowotne. Najważniejszym zadaniem myślącego człowieka jest troska o należyte
wychowanie rosnących pokoleń, mających jutro przyjąć ster z naszych dłoni  pisze prof.
M. Janiszewski (1996).
Jak już wspomnieliśmy, działania edukacyjne, które mają promować zdrowie, muszą być
prowadzone wielotorowo. Najważniejsze z nich to:
çÅ‚ uczenie, w jaki sposób ksztaÅ‚tować czÅ‚owieka, by wÅ‚aÅ›ciwie pojmowaÅ‚ szacunek
 wobec siebie samego i innych,
çÅ‚ dostarczenie wiedzy popartej dobrymi przykÅ‚adami praktycznych dziaÅ‚aÅ„,
çÅ‚ poprawa i rozwój sÅ‚użb dziaÅ‚ajÄ…cych na rzecz zdrowia,
çÅ‚ ochrona przed zagrażajÄ…cymi zdrowiu produktami,
5
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
çÅ‚ staÅ‚e podnoszenie jakoÅ›ci wiedzy i umiejÄ™tnoÅ›ci osób odpowiedzialnych za mÅ‚odych
ludzi.
Jak widać, promowanie zdrowia wymaga wysiłków, by stworzyć bezpieczne, stymulujące,
przynoszące satysfakcję i zadowolenie warunki życia. Od nich bowiem zależy jego jakość.
Tu dodać trzeba, iż ważne jest, by poszczególne osoby i poszczególne społeczności
zdolne były określać i realizować swe aspiracje, zaspokajać potrzeby oraz wpływać na
kształtowanie swego środowiska. Zdrowie jest przecież istotnym elementem
wpływającym na jakość życia zarówno pojedynczego człowieka, jak i społeczeństwa.
1.1. Pryncypia edukacji zdrowotnej
Zrozumienie, współdziałanie i współpraca  na każdym etapie realizacji programu
edukacji zdrowotnej te trzy kategorie muszą ze sobą koegzystować. Rodzaj zadań, które
stawiane są przed edukacją zdrowotną, wymaga działania na różnych poziomach,
począwszy od poziomu polityki zdrowotnej i społecznej, poprzez poziom środków
przekazu, społeczności oraz poziom środowisk, takich jak szkoła, miejsce pracy czy
placówki opieki zdrowotnej, aż po poziom rodziny (Karski, 1999).
Wspólny cel, który musi towarzyszyć działaniom, niezależnie od poziomu, na którym jest
realizowany, wiąże się także z nabywaniem wiedzy i umiejętności praktycznego jej
przetwarzania  wiedzy dotyczÄ…cej ochrony zdrowia. Zakres tej wiedzy jest niezwykle
szeroki  higiena ciała, domu, miejsca pracy, właściwe żywienie, szeroko pojęta
rekreacja, przestrzeganie podstawowych reguł w relacjach międzyludzkich.
Kolejne zadania to problemy i potrzeby ludzi niepełnosprawnych oraz nałogi  czyli
nadużywanie leków, w tym leków psychoaktywnych, i narkotyków. Do pryncypiów
edukacji zdrowotnej należy także promocja zdrowia dotycząca układu krążenia czy innych
chorób, które określamy jako choroby cywilizacyjne (nadwaga, cukrzyca, cała gama
schorzeń nerwicowych).
Nie wolno nie wspomnieć, chociaż jest to osobny, obszerny temat, o edukacji
ekologicznej. Głównie chodzi o rozwijanie wrażliwości na otaczające nas środowisko,
które ulega szybkim, czasem wymykającym się spod kontroli, przemianom, na skutek
gospodarczej działalności człowieka. Główny cel polega tu na tym, by otoczenie,
w którym przebywamy, rozwijamy się, pracujemy i odpoczywamy, było dla nas
przyjazne. Tutaj także mamy więc do czynienia z edukacją prowadzącą do uzupełnienia
wiedzy.
6
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Zachowanie równowagi ekologicznej także jest ważną składową programu edukacyjnego,
który uwzględnia poprawę i odnowę stanu środowiska naszego bytowania.
Przedstawiciele 162 krajów, członków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), przyjęli
rezolucję znaną jako  Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku , w której stwierdzono, że
zdrowie to podstawowe prawo człowieka na świecie i obywatela w każdym państwie.
Państwa mają obowiązek zapewnić warunki do realizacji zdrowego i prozdrowotnego stylu
życia, co przekłada się praktycznie na zapewnienie możliwości walki człowieka z nałogami
czy na narzucenie producentom procedur minimalizujących zatruwanie środowiska.
Zdajemy sobie sprawę, że zarówno to, jak i wiele innych rzeczy, o których mówiliśmy
wcześniej, mija się poważnie z realiami naszego życia. Tym bardziej więc jest ważne dla
każdego z nas i dla wszelkich instytucjonalnych podmiotów uznanie priorytetowej roli,
którą w strategii ochrony zdrowia ma profilaktyka i jej najwcześniejsze stadium
 promocja realizujÄ…ca program edukacyjny.
W programie tym obszerna część poświęcona jest właśnie zachowaniom zdrowotnym.
Niezależnie od tego, czy dotyczą one pojedynczych grup, np. etnicznych, czy całych
społeczeństw, są uwarunkowane wieloma czynnikami. Należą do nich warunki historyczne
(tradycja), ekonomiczne (w wielu krajach bardzo zróżnicowane, od skrajnej biedy
począwszy, na niewyobrażalnym bogactwie skończywszy), religijne (poszczenie czy
nawet umartwianie się, ograniczenia co do spożycia mięs  np. indyjskie święte krowy),
wreszcie wychowanie w zależności od wykształcenia i jeszcze jeden ważny czynnik,
któremu podlegamy  mody (obecnie coraz częściej obserwowane zainteresowanie
wegetarianizmem).
Kraje wysoko rozwinięte ukierunkowują swą politykę zdrowotną na poznawanie ludzkich
potrzeb i zachowań, by łatwiej chronić zdrowie swych obywateli. Zachowania zdrowotne
(osobnicze i populacyjne), jak podaje prof. L. Jabłoński (Sanologia..., 1998), można
podzielić na grupy.
1. Zachowania prozdrowotne  to postępowanie prawidłowe, podtrzymujące
i utrwalające nasze zdrowie. Wykorzystuje się tutaj cały arsenał środków i metod
znanych z filozofii, higieny i doświadczeń życiowych.
2. Zachowania antyzdrowotne  to nieprawidłowe i szkodzące zdrowiu postępowanie,
którego efekty mogą wystąpić w krótszym lub dłuższym czasie. Przykładów, niestety,
jest sporo  palenie papierosów, picie alkoholu, nadużywanie leków, szczególnie
środków odurzających. Przecież rodzimy się bez papierosa czy butelki wódki w jednej
ręce i bez tabletek czy LSD w drugiej. Także liczne osiągnięcia cywilizacyjne
i związane z nimi niewłaściwe odżywianie się, brak ruchu, szturm mediów na naszą
7
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
świadomość i zachowania, szkodliwe warunki na stanowiskach pracy i szkodliwe
postawy względem siebie przejawiają się w zachowaniach antyzdrowotnych.
3. Zachowania tzw. mieszane. Oddziałują one na zdrowie pozytywnie lub negatywnie,
zależnie od nasilenia korzystnych lub niekorzystnych czynników. Dobrym przykładem
są sportowcy, którzy przestrzegając wskazań zdrowotnych przed zawodami,
stymulują zarazem organizm środkami dopingującymi czy święcą zwycięstwo za
pomocą dużej ilości alkoholu. Na szczęście, obserwuje się coraz więcej działań
administracyjnych ograniczających miejsce palenia tytoniu czy formułujących nakazy
ciszy itp.
4. Zachowania zdrowotne zbiorowości społecznych. Można je oceniać podobnie jak
zachowania jednostek. Wpływać na nie będą np. klimat, uwarunkowania historyczne
(np. obrzędy) czy nawyki przekazywane od pokoleń. Ważnym czynnikiem
wpływającym na zdrowie ludzkości są często interesy ekonomiczne małej grupy osób,
które bogacenie się zaślepia i znieczula, a koszty tego w postaci zatruwanego
środowiska ponoszą wszyscy. Chodzi też o to, że niezależnie od woli przeciętnych
obywateli, a na skutek braku (najczęściej ukrywania) informacji o szkodliwości
określonej produkcji, nieliczni mogą wpływać na zdrowie pozostałych. Jako przykład
można tu podać uprawianie procederu sprzedaży niebezpiecznych odpadów
produkcyjnych do biedniejszych krajów, które nie mają dobrych ustaw chroniących
zdrowie. Sprawa ta dotyczy też wypadków komunikacyjnych, wypadków przy pracy
i zatruć zawodowych. Wymienione tu przykłady są często zależne nie od cech
osobniczych i jednostkowych zachowań, lecz od całokształtu przepisów  prawnych,
organizacyjnych i możliwości ekonomicznych danej społeczności. Ważne są także
międzynarodowe uregulowania prawne.
Komisje ekspertów WHO analizując trendy rozwoju sytuacji zdrowotnej w zróżnicowanych
społeczeństwach, w szczególnie w wysoko cywilizowanych krajach, wskazują, że ochrona
zdrowia człowieka, a co za tym idzie populacji, zależna jest aż w około 70% od wiedzy
zdrowotnej i odpowiedniego postępowania, w około 20% od środowiska życia, a dalsze
10% zależy od działań profilaktycznych i leczniczych służby zdrowia.
1.2. Edukacja zdrowotna w systemie opieki zdrowotnej:
relacja nadawca odbiorca
Zatrważająca bezosobowość naszych czasów powoduje, że również medycyna i jej
pokrewne dyscypliny dehumanizują się. Dominacja nowoczesności technicznej sprawia,
że człowiek chory zostaje często sprowadzony do obiektu pomiarowego, któremu
8
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
wymienia się stare, zużyte części na nowe. W ten sposób przywraca się sprawność
uszkodzonym narządom, naczyniom, tętnicom czy stawom, ale niezmiernie rzadko udaje
się przywrócić harmonię myślom, uczuciom, które na skutek zaburzeń ciała same też
uległy zaburzeniu.
Nikt nie zaprzeczy, że dobrodziejstwa płynące z oszałamiających technicznych
możliwości, nie pomagają lekarzowi w łagodzeniu cierpienia. Często też medycyna
zdominowana przez wysokiej klasy specjalistów gubi z pola widzenia swój główny cel,
którym jest profilaktyka, a przez to nie odpowiada na ważne wyzwanie naszych czasów.
Znów zatem wracamy do potrzeby edukacji zdrowotnej, choć w nieco innym aspekcie.
Chodzi bowiem o to, by personel medyczny pogłębiając swą wiedzę specjalistyczną
i wiedzy ogólną (poprzez kontakty z innymi specjalnościami), nie tracił z oczu podmiotu
swych zainteresowań  człowieka. Nauka nic przy tym nie straci na swej głębi,
tymczasem chory człowiek poczuje, że to on jest ważny, a wykonywane zabiegi służyć
mają poprawie jego zdrowia, nie zaś formułowaniu sprawozdań z ilości i kosztów
podejmowanych działań.
Chociaż hasło WHO, przedstawione w 1978 r. na konferencji w Ałma-Acie i zawierające
przekaz o potrzebie ocalenia ( Zdrowie dla wszystkich do roku 2000 ), brzmi trochÄ™ jak
utopia w epoce przeróżnych zagrożeń, to jednak jego urzeczywistnienie może stać się
faktem, bo jak pisał Czesław Miłosz w Traktacie moralnym:
Nie jesteÅ› jednak tak bezwolny
a choćbyś był jak kamień polny
lawina bieg od tego zmienia
po jakich toczy siÄ™ kamieniach.
Możesz więc, wpłyń na bieg lawiny,
Å‚agodz
jej dzikość i okrucieństwo,
do tego też potrzebne męstwo.
Nade wszystko ważny jest dzisiaj proces, który zahamowałby nasilający się kryzys
medycyny. Kryzys ten wyraża się, m.in., niemożnością spełnienia przez świat lekarski
oczekiwań ludności w dziedzinie ochrony zdrowia, czyli profilaktyki.
Pragnieniem wszystkich  lekarzy, którzy także przecież bywają pacjentami,
i pozostałych pacjentów  jest, by praktyki lekarza obejmowały nie tylko łagodzenie
cierpienia, leczenie i zapobieganie przedwczesnym chorobom i zgonom, by podczas nich
nie traktowano organizmu wyłącznie jako biochemicznej maszyny, którą zręcznie można
9
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
manipulować, lecz aby dostrzegano także jego psychosomatyczną postać. Z tego względu
edukacja zdrowotna powinna być wpisana, przede wszystkim, w program studiów
medycznych i paramedycznych. Z dużym, obustronnym, pożytkiem w układzie nadawca
(lekarz, opiekun)  odbiorca (pacjent, człowiek wymagający opieki) przebiegać będą
wówczas wzajemne relacje związanych tą wspólną potrzebą ludzi.
Z doświadczenia wiemy, jak wiele jeszcze do życzenia pozostawiają dominujące obecnie
modele zachowań. Bardzo daleko odbiegają one od potrzeb dzisiejszego człowieka, który
w pracowniku służby zdrowia chce widzieć przyjaciela, a więc przede wszystkim osobę,
którą może obdarzyć zaufaniem. Tymczasem często spotykamy ludzi niewłaściwie
spełniających swoje funkcje zawodowe. Bywają to osoby złe, zawistne i złośliwe, które
z dokuczania innym i z ich poniżania czerpią tzw. Schadenfreude ( radość z cudzego
nieszczęścia ). W ten sposób pragną wynosić się ponad innych i nimi władać. Ludzie ci,
którzy często posiadają wysokie walory intelektualne, są upośledzeni etycznie i, co
najgroz
niejsze, stwarzają warunki dla  klimatów bezprawia .
Jak twierdzi prof. Julian Aleksandrowicz (1987), spryt i przebiegłość w osiąganiu celów
osobistych jest cechą intelektualną. Suma nieszczęść i cierpień lub radości i zdrowia,
jakie pozostawia poza sobÄ… intelektualista, jest odzwierciedleniem jego etosu. Poznanie
tej prawdy przez młodsze pokolenie pozwoli na budowanie struktur służących całej
społeczności, a nie korzyściom określonych grup.
Aby słowo człowiek mogło naprawdę brzmieć dumnie, powinna w nas istnieć potrzeba
doskonalenia zarówno siebie, jak i innych w zakresie życia intelektualnego i etycznego.
Musi nas charakteryzować nie tylko wiedza, ale także mądrość  są one szczególnie
potrzebne tym, którzy dzięki nim mogą pomagać innym i ich wzbogacać. W tym zakresie
jest jeszcze wiele do zrobienia, sama bowiem struktura studiów w szkołach medycznych
i paramedycznych powoduje, że ich adepci są w sposób niewystarczający przygotowani
do kontaktów z drugim człowiekiem. Potwierdzenie tego faktu stanowi codzienna
praktyka. Potrafimy uchronić pojedynczego człowieka przed przedwczesną śmiercią,
reanimując go, jesteśmy zdolni wyprowadzić go ze wstrząsu spowodowanego zawałem,
przeszczepić mu serce, w profilaktyce jednak zarówno wobec zawałów, jak i stresów,
które w tych zawałach mają swój znaczący udział, jesteśmy wciąż jeszcze mało
skuteczni. Coraz więcej wiemy o mechanizmach nerwic u pojedynczych ludzi, jest to
jednak zbyt nikłe osiągnięcie wobec powszechnie panujących, nerwicogennych,
stosunków międzyludzkich, w których dominuje, w najlepszym wypadku, obojętność.
10
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Z prac szkoły słynącego z mądrości i sprawiedliwości króla Izraela, Salomona
(<"930 970 p.n.e.), wiemy, że stresy obniżają sprawność układu immunologicznego,
sprzyjając tym samym inwazji wirusów onkogennych. Sprawdza się więc wiedza ludu
przekazująca nam przestrogi, że  od zmartwień można dostać raka .
Podkreślić również należy rolę, jaką odgrywa pedagogika w modelowaniu procesów
edukacyjnych. Pedagogika jest także swego rodzaju sztuką. Przełożenie bowiem
umiejętności pedagogicznych na konkretne sytuacje życiowe wymaga twórczych
rozwiązań. Aktualne problemy rozwiązuje się nie tylko za pomocą rozumu, lecz także
dzięki intuicji, która podpowiadając różne sposoby zachowań, wzbogaca naszą
osobowość.
Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że niepowodzenia, które dostrzegamy
w rozwoju etosu kadr służby zdrowia, są, w dużej mierze, konsekwencją niedostatecznej
wiedzy pedagogicznej, którą powinni otrzymać młodzi, kończący naukę ludzie. Na
szczęście, modyfikuje się system nauczania  przekształca się go z inwestycyjnego na
heurystyczny, czyli z takiego, w którym  ładowano wiadomości w studentów, na taki,
który ma sprzyjać rozwijaniu świadomości biologiczno-społecznej; który ma uzmysłowić
młodym ludziom rozpoczynającym dorosłe życie (także zawodowe), że człowiek jest nie
tylko przedmiotem historycznych procesów, lecz przede wszystkim ich podmiotem
potrafiącym świadomie kształtować swój los. Przenosząc te relacje na układ
interpersonalny lekarz pacjent, widzimy, że są tutaj zaangażowane dwie zmienne
psychologiczne, które uruchamiają aktywność obu uczestników. Wspólny cel, który
stanowi poprawa lub ochrona zdrowia pacjenta, decyduje o tym, że ludzie ci stanowią
pewną  grupę zadaniową , która funkcjonuje w systemie społecznym ze wszystkimi jego
uwarunkowaniami.
Amerykański socjolog Parson przyjmując, że lekarz i pacjent stanowią właśnie taką grupę
zadaniową, akcentuje wiodącą rolę lekarza i wyróżnia w jego działalności różnego rodzaju
czynności:
çÅ‚ instrumentalne (czyli czynnoÅ›ci koncentrujÄ…ce siÄ™ na chorobie, a nie na osobie
pacjenta, takie jak np. zastrzyki, zabiegi, badania diagnostyczne itd.), które często
same w sobie powodują zachwianie równowagi emocjonalnej pacjenta,
çÅ‚ ekspresywne (ukierunkowane wÅ‚aÅ›nie na emocje i próbujÄ…ce niwelować negatywne
skutki tych pierwszych czynności).
Z całą pewnością możemy stwierdzić, że dla przebiegu kontaktu lekarz pacjent mają
przede wszystkim znaczenie wszelkie uwarunkowania związane z osobą lekarza (na równi
11
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
z kwalifikacjami zawodowymi niezbędne są tu: życzliwość, otwartość, szczerość
w kontaktowaniu się z pacjentem). Oddziaływanie lekarza na drodze psychologicznej
może mieć znaczenie dla leczenia choroby somatycznej. Efekty okazują się tym lepsze,
im kontakt jest dłuższy.
Z przeprowadzonych wśród 1000 pacjentów różnych oddziałów ankiet i wywiadów
wyłoniły się takie oczekiwania w stosunku do personelu medycznego, jak:
çÅ‚ serdeczność (byÅ‚a ważna dla 33% chorych  rolnicy, niewykwalifikowani),
çÅ‚ fachowość (ważna dla 29% chorych  pracownicy umysÅ‚owi, Å›rednio wyksztaÅ‚ceni),
çÅ‚ udzielanie informacji (ważne dla 38% chorych  ludzie z wyższym wyksztaÅ‚ceniem).
Zgodnie z teoriÄ… potrzeb Maslowa, istnieje mechanizm przenoszenia niezaspokojonych
potrzeb z jednej sytuacji na inną. Mówiąc inaczej  potrzeby niezaspokojone pozostają
aktywne tak długo, aż nastąpi ich gratyfikacja. Również z badań amerykańskich autorów
wynika, że bardzo istotne jest u obojga uczestników kontaktu, jak nazywają to
psycholodzy, oddziaływanie na własną sferę poznawczą, co w przełożeniu na język laika
oznacza wzajemne uzyskiwanie informacji. Z drugiej zaś strony zaskakujący jest fakt, iż
pacjent zwykle nie próbuje uczestniczyć w tworzeniu programu terapii, przeznaczonego
przecież dla niego, nie zgłasza w tej sprawie żadnych sugestii, a nawet bardzo ogranicza
liczbę kierowanych do lekarza pytań.
W badaniach prowadzonych z udziałem polskich lekarzy ważne były wypowiedzi
dotyczące poprawy stanu emocjonalnego pacjenta. Stwierdzono, że w relacjach
lekarz pacjent większe zadowolenie i lepsze stosowanie się do zaleceń
lekarza wykazali ci pacjenci, którzy mieli sposobność porozmawiania z nim także na
tematy pozamedyczne.
Prawdopodobnie dyskusje na temat układu między lekarzem a pacjentem mają swoje
korzenie w starożytności i mogły zacząć się od Hipokratesa, z pewnością też nie skończy
ich nasz wywód. Tak jak na zawał serca inaczej spojrzy internista, inaczej chirurg,
a inaczej psychiatra, tak i na problem relacji, o których mowa, można patrzeć z kilku
różnych stron. Dla przykładu:
çÅ‚ dobry kontakt miÄ™dzy lekarza z pacjentem jest Å›rodkiem wyrażania troski, co oznacza
uznanie wartości pacjenta,
çÅ‚ zadzierzgniÄ™cie wiÄ™zi miÄ™dzy lekarzem a pacjentem uÅ‚atwia identyfikacjÄ™ i leczenie
psychologicznego podłoża choroby; od dawna przecież wiadomo, że w wielu
przypadkach  najczęściej używanym lekiem jest sam lekarz ,
12
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
çÅ‚ wÅ‚aÅ›ciwa, dobra relacja w omawianym ukÅ‚adzie stanowi klucz do odpowiedniego
 zarządzania pacjentem; polega to też na tym, że włączając aktywnie pacjenta
w proces leczenia, uzyskuje się wzrost jego satysfakcji: łatwo wówczas wesprzeć
terapiÄ™ efektem placebo.
Dla społeczeństwa lekarz to ktoś, kto ma  moc , by pomóc pacjentowi. Odpowiedzialne
użycie tej mocy wymaga od lekarza uznania tej wartości, którą stanowi uczciwość
rozumiana jako przyznanie każdemu przysługującej mu części społecznego dobra
 a takim jest w tym przypadku opieka medyczna.
Poruszając temat edukacji zdrowotnej w systemie opieki zdrowotnej, nie wolno spychać
na margines problemu dotyczącego starzenia się społeczeństwa. Z niedostrzegania
problemów natury gerontologicznej wynika często kompromitująca obojętność wobec
psychicznych doznań ludzi starych.
Świadomość, że społeczeństwo starzeje się, łączona jest z obawami przed nuklearnym
holokaustem, degradacją środowiska, kryzysem ekonomicznym, konfliktami społecznymi
i kulturalną dekadencją. Nasza epoka nie jest pierwszą, w której pojawia się strach przed
starzeniem. Jest jednak pierwszą, w której większość z nas może się rzeczywiście
spodziewać, że będzie żyła długo. Zanim jednak docenimy i wykorzystamy to osiągnięcie,
musimy pozbyć się obawy przed starością, którą postrzegamy jako cień kładący się na
naszej przyszłości.  Widmo starości to nic więcej jak tylko projekcja naszego lęku,
naszej upośledzonej społecznej i kulturowej wizji starzenia się. Jakikolwiek etap życia
przeżyty bez nadania mu znaczenia  pisał Erik Erikson w 1964 roku  pozbawia go
uroku i częściowo także sensu. Powinniśmy zatem nadać wartość temu etapowi naszej
egzystencji.
Musimy zapytać samych siebie, jakimi starszymi ludz
mi chcemy być, a nie
co możemy zrobić, by zatrzymać młodość. I tu znów bardzo pomocna okazuje się
dla starszych osób edukacja zdrowotna. Liczne badania gerontologów pracujących
z ludz
mi w bardzo zaawansowanym wieku wskazują, że można, poprzez np.
zadowalającą aktywność ruchową, podnieść poziom wydolności fizycznej, a to ona
stanowi najważniejszy wskaz
nik biologiczny i jednocześnie wyznacznik tempa starzenia
się organizmu. Ten fakt trzeba ludziom, po pierwsze, uświadomić, po drugie,
przekonująco zachęcać ich do takiej zadowalającej aktywności.
Tak naprawdę to dopiero ostatnich 20 30 lat przynosi zmiany w podejściu do kwestii
spędzania czasu przez osobę po 60. roku życia. Naukowcy zaczęli uświadamiać nam,
13
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
jakie są zalety aktywności fizycznej. Badania zaś wskazują, że nawet osoby nigdy
wcześniej niepracujące zmieniając swój styl życia na aktywny, mogą ustrzec się wielu
chorób, w tym choroby wieńcowej, nadciśnienia, cukrzycy, wylewu czy depresji. Kiedy
można zacząć ćwiczenia fizyczne? Odpowiedz
brzmi  w każdym wieku. Grupa osób
o średniej 87 lat (!) po 2 miesiącach ćwiczeń zwiększyła siłę mięśni o 110%, szybkość
chodzenia o 12%, a wydajność wchodzenia po schodach o 28%. Niech te informacje
staną się dla nas zachętą i spowodują przewrót w naszym myśleniu.
A propos myślenia  sprawny mózg jest niezbędny do właściwego funkcjonowania
organizmu. Ponieważ istota człowieka to de facto jego mózg, a działania z zakresu
promocji zdrowia, tyczące aktywności fizycznej, tak naprawdę utrzymują i poprawiają
także jego sprawność.
Starożytny grecki filozof Arystoteles powtarzał swoim uczniom:  Nic tak nie niszczy
organizmu jak długotrwała fizyczna bezczynność . Spróbujmy zatem, mając wiedzę,
zmienić stereotyp naszego myślenia. Przekonajmy siebie, że ruch to  pożywienie dla
mięśni, mózgu, organów wewnętrznych;  pożywienie , bez którego organizm słabnie,
choruje, starzeje siÄ™.
Jest wiele pocieszających oznak, że traumatyzujący strach przed starością ustępuje
miejsca świadomości związanej z możliwościami, które wynikają z długiego życia.
Zaczynamy rozumieć, że starsi ludzie potrzebują nie tylko praw i pomocy, ale także
odpowiedzialności i obowiązków. Polityka socjalna powinna być prowadzona w taki
sposób, by zwiększać zdolności tych ludzi do samodzielnego rozwiązywania swych
problemów i aktywnego włączania się w życie społeczeństwa. Problemy starzejącego się
narodu są dla nas oczywiste, ale nie mniej oczywisty jest fakt, iż niezależnie od wieku
można żyć pełnią życia.
Typy relacji między edukatorem a adresatem wiedzy promującej zdrowie
Jak słusznie twierdzi Mc Leroy i in. (1992), edukacja zdrowotna jest jednym z kluczowych
punktów obszaru zdrowia publicznego, praktyczną dyscypliną, której głównym celem jest
poprawa stanu zdrowia oraz dobra jednostek i populacji. To naturalnie prawda. Rodzi siÄ™
jednak pytanie, w jaki sposób do tej prawdy zdążać. Ponieważ problem jest
wielopłaszczyznowy, możemy znalez
ć wiele rozwiązań. Sprawą jasną jest to, że istnieje
potrzeba zwiększania możliwości działania zarówno pojedynczego człowieka, jak
i zbiorowości na rzecz poprawy zdrowia. Z drugiej strony wiadomo, że musi istnieć
równocześnie współpraca  zdrowotnych sektorów administracyjnych
z interdyscyplinarnymi organami w państwie.
14
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Te ogólnikowe stwierdzenia można przełożyć na język praktyki życiowej, stwierdzając, że
powinnością każdego z nas jest dokonywanie właściwych z punktu widzenia zdrowia
wyborów, a dodatkowo czynić muszą to ci, którzy z racji sprawowanych funkcji
i zajmowanych stanowisk stwarzajÄ… szansÄ™ prozdrowotnym zachowaniom. Tutaj rodzi siÄ™
następny problem  problem edukacji zdrowotnej, dzięki której właściwie wyedukowane
osoby będą podejmowały właściwe decyzje dotyczące promowania zdrowia.
Kolejnym ważnym zagadnieniem jest klasyfikacja edukacji zdrowotnej ze względu na
rodzaj relacji między edukującym a edukowanym. M. Ingrosso (1992) wyróżnił tu trzy
typy relacji.
1. Edukacja autorytatywna.
To chyba najmniej skuteczny sposób edukacji, gdyż praktycznie nie istnieje możliwość
zadzierzgnięcia więzi emocjonalnej między wykładowcą a słuchaczami. Przekaz
wiedzy jest jednokierunkowy i głównie zasadza się na informowaniu (instrukcji)
o szkodliwościach zachowań (jak np. prelekcje o szkodliwości palenia tytoniu,
zażywania narkotyków). Potwierdzeniem tego, jak mała jest skuteczność tego typu
edukowania, są uzyskiwane nikłe rezultaty. Człowiekowi zostają przekazane nowe,
czy dodatkowe, informacje, które praktycznie nie prowadzą do zmiany jego
zachowań.
2. Edukacja uczestniczÄ…ca
W tym przypadku osoba edukowana jest aktywna, gdyż nie tylko wzbogaca swą
wiedzę, słuchając, lecz ma możliwość wyartykułowania tego, co już wie na dany
temat, jak również wyrazić wątpliwości i wspólnie szukać rozwiązań. W tym układzie
możemy mówić o empatii i zaufaniu  odczuciach, których obecność we wzajemnych
relacjach ma niebagatelne znaczenie. Ten rodzaj edukacji utożsamia się z procesem
rozwiązywania problemu istotnego dla słuchacza (edukowanego). Możemy spodziewać
się sukcesu, gdyż zaangażowanie emocjonalne słuchacza w połączeniu z wiedzą,
którą zdobywa, jest gwarancją przynajmniej próby wprowadzenia w życie
konkretnych zmian w zachowaniach dotyczÄ…cych zdrowia. Rezultaty edukacji sÄ…
zadowalające, gdy człowiek będzie chciał i potrafił zmieniać swe zachowanie. W tym
modelu nacisk kładziony jest na osobę edukującą, która działa na rzecz osoby
edukowanej.
3. Edukacja promujÄ…ca
W tym przypadku komunikacja polega na porównywaniu różnic. Z wymiany informacji
(wiedzy) między osobą nauczającą a nauczaną wyniknie nowa wartość  zmiana
w zachowaniu zdrowotnym słuchacza, jego codzienne doświadczenia zostaną bowiem
wsparte nową wiedzą, która może wywołać pewne przewartościowania w umyśle
(refleksje), a w konsekwencji konkretne zmiany zachowań. Cel tego typu edukacji
15
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
stanowi uczenie się, weryfikowanie własnych modeli zachowań i szukanie lepszych
rozwiązań. Tego rodzaju aktywność ma doprowadzić do powstania zdolności do nowej
(lepszej) samoorganizacji. Inaczej mówiąc, od słuchacza wymaga się aktywności,
natomiast edukator jest dobrze wyedukowanym współuczestnikiem całego procesu.
Także w tej sytuacji klimat emocjonalny edukacji odgrywa niebagatelną rolę:
z założenia bowiem ma ułatwiać współpracę.
Tabela 1. Modele edukacji zdrowotnej
EDUKACJA
autorytatywna uczestniczÄ…ca promujÄ…ca
Ramy odniesienia prewencja wtórna prewencja pierwotna promocja zdrowia
Koncepcje statyczna statyczna dynamiczna
zdrowia  posiadanie  istnienie  stawanie siÄ™
Typy relacji Transmisja wymiana wzajemność
(nauczyciel uczeń) (ekspert klient) (gracz gracz)
Forma zwiÄ…zku ustalona wspomagana wspomagana
asymetria asymetria symetria
Typ procesu instruktażowy wyzwalający ewolucyjny
Cel interwencji obrona (unikanie ryzyka) ochrona (optymalizacja innowacja
dobrostanu) (upełnomocnienie
i ewolucja)
Rezultaty uczenia nowa informacja, brak zmiana w specyfice zmiana w grupie
siÄ™/metoda zmiany/zaprogramowana reakcji/rozwiÄ…zywanie alternatyw/uczenie dla
instrukcja problemu dowiadywania siÄ™
Jednostka odniesienia członek grupy ryzyka członek grupy związek
homogenicznej jednostka w jej
środowisku
Specyfika działanie na rzecz czegoś działanie z kimś orientacja na siebie
działania i własną relację
z partnerem
Komunikacja jednokierunkowa dwukierunkowa komunikatywne
Å‚Ä…czenie
Klimat emocjonalny neutralny empatyczny estetyczny i oparty na
wspólnocie
y
ródło: Na podstawie: Ingrosso, 1992.
16
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Analizując tabelę, można zaobserwować, że w zależności od tego, czy proces edukacji
jest nastawiony na wymianę informacji, czy relacja między partnerami jest symetryczna,
i czy klimat sprzyja współpracy  maleje lub rośnie szansa na osiągnięcie trwałego
sukcesu, czyli na wyposażenie człowieka w umiejętność takiego zachowania
w codziennym życiu, które będzie sprzyjało zdrowiu (Karski, 1999).
Na zakończenie tej części rozważań warto przypomnieć znaną nam wszystkim prawdę,
często wpisywaną do pamiętników:  życie zwierciadłem jest, gdy się doń zbliżasz
gniewny i ponury, ono ci pokaże zęby i pazury; gdy zaś podchodzisz z uśmiechem na
twarzy, ono cię również uśmiechem obdarzy . Brzmi to może banalnie, a jednocześnie
wyraża, jak duże znaczenie ma nasza postawa życiowa. Pokrywajmy pięknem to, co
powszednie. Piękno to także nasza skromność, życzliwość wobec ludzi, a także działanie
wobec otaczającej nas biosfery zgodnie z  ekologicznym sumieniem , a więc
imperatywem szacunku dla życia w każdej postaci.
17
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
2. Promocja zdrowia w szpitalu
Marcin Kacprzak, który jest założycielem szkoły higienicznej w Polsce, twierdzi m.in., że
lekarz powinien udzielić choremu niezbędnych wskazówek, aby nie tylko jak najszybciej
wrócił do zdrowia, lecz aby umiał się zabezpieczyć przed nawrotem choroby i uniknąć jej
następstw.
Zarówno lekarz, jak i pielęgniarka mają niepowtarzalną możliwość prowadzenia promocji
zdrowia w poszczególnych, wąskich zakresach podczas indywidualnych kontaktów
z pacjentami czy osobami zagrożonymi chorobą. Zadanie tego tandemu (lekarza
i pielęgniarki) polega także na wykazaniu starań, by zmienić stosunek pacjenta do jego
zdrowia z biernego na czynny, by stał się on aktywnie działającym podmiotem we
współtworzeniu wartości zdrowotnych.
Do priorytetów w poczynaniach zespołu lekarsko-pielęgniarskiego powinno należeć
staranie o to, by pacjent (ale i osoba zagrożona) przejął na siebie
odpowiedzialność za swoje zdrowie. Wspomniany zespół ma tu pełnić, oczywiście poza
głównym zadaniem leczenia, rolę doradcy i pomocnika. To właśnie lekarze, pielęgniarki
oraz inni odpowiednio przeszkoleni pracownicy (obecnie kształceni są nauczyciele
 w stopniu magistra  promocji zdrowia) powinni informować o konkretnej sytuacji
zdrowotnej, o jej przyczynach i skutkach. Takie zachowanie wzbudza chęć do
podejmowania aktywności w kierunku zachowań prozdrowotnych.
 Szpital Promujący Zdrowie (SzPZ) jest przykładem jednego z wielu projektów
programowych, których powstaniu przyświeca zawsze ten sam cel  ulepszenie zdrowia.
Odbywać się to może także na płaszczyz
nie szkoły  stąd program  Szkoła promująca
zdrowie czy miasta  program  Zdrowe miasta . Nawiasem mówiąc, A
ódz
jest jednym
z dwóch miast (drugim jest Toruń) należących do Europejskiej Sieci Zdrowych Miast.
Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich liczy 41 miast i gmin o Å‚Ä…cznej populacji
ok. 7,5 mln. Siedziba stowarzyszenia mieści się w A
odzi.
W 1989 roku Biuro Åšwiatowej Organizacji Zdrowia (ÅšOZ) dla regionu europejskiego
z siedzibą w Kopenhadze zleciło Instytutowi Socjologii Medycyny im. Ludwiga Boltzmana
(fizyk austriacki 1844 1906, profesor uniwersytetów w Wiedniu, Monachium, Lipsku)
w Wiedniu prace nad projektem nazwanym  Szpital Promujący Zdrowie . Założeniem
projektu było, iż szpital, poza jego podstawową rolą  udzielania świadczeń medycznych,
18
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
będzie promował zdrowie zarówno na terenie swojej placówki, jak i na obszarze objętym
jego świadczeniami profilaktyczno-leczniczymi.
Oto nieco informacji historycznych. Polska sieć SzPZ powstała w 1992 roku. Pierwszym
szpitalem, który zgłosił swój akces do sieci był szpital Centrum Zdrowia Dziecka (SPCZD)
w Warszawie, następnym  Szpital Miejski nr 1 w Gliwicach, a trzecim  Oddział
Rehabilitacji Kardiologicznej w Ustroniu należący do Górnośląskiego Centrum Rehabilitacji
 Repty w Tarnowskich Górach.
Od kwietnia 1993 roku SPCZD i Oddział w Ustroniu zostały członkami Sieci Europejskiej
Pilotowych Szpitali Promujących Zdrowie. W 1999 roku liczba szpitali członkowskich
przyłączonych do Polskiej Sieci SzPZ przekroczyła 60. Warunkiem przyjęcia jest
zgłoszenie przez dyrektora szpitala (w porozumieniu z personelem szpitala) gotowości
placówki do przystąpienia do Sieci i przedstawienie tematów z zakresu promocji zdrowia,
którymi już zajmował się szpital i które planuje realizować. Decyzję o przyjęciu do Sieci
podejmuje Rada Sieci.
Statut Sieci oraz póz
niejsza decyzja Rady Sieci przewidują, że szpitale członkowskie
obligatoryjnie:
çÅ‚ wÅ‚Ä…czÄ… zespół promocji zdrowia w struktury szpitala,
çÅ‚ bÄ™dÄ… prowadzić edukacjÄ™ zdrowotnÄ…,
çÅ‚ podejmÄ… dziaÅ‚ania na rzecz zdrowego żywienia,
çÅ‚ podejmÄ… dziaÅ‚alność antynikotynowÄ… i antyalkoholowÄ…,
çÅ‚ podejmÄ… współpracÄ™ ze Å›rodowiskiem lokalnym.
Pozostała tematyka programów promocji zdrowia pozostaje w gestii dyrekcji i personelu
szpitala.
Od roku 1996 szpitale będące w sieci krajowej mogą równolegle przynależeć do
Europejskiej Sieci Szpitali Promujących Zdrowie. Do końca 1999 roku 22 polskie szpitale
należały do Sieci Europejskiej SzPZ.
Głównym celem krajowej sieci szpitali promujących zdrowie jest:
çÅ‚ uÅ‚atwianie i zachÄ™canie szpitali czÅ‚onkowskich do współpracy i wymiany doÅ›wiadczeÅ„
oraz zainteresowań,
çÅ‚ ustanawianie strategii wdrażania programów promocji zdrowia,
çÅ‚ ustalanie standardów jakoÅ›ci Å›wiadczeÅ„ promujÄ…cych zdrowie,
çÅ‚ rozwijanie wspólnego systemu samooceny pracy i wyników realizacji programów,
19
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
çÅ‚ sporzÄ…dzanie sprawozdaÅ„ z oceny dziaÅ‚aÅ„ promocyjnych oraz ich kosztów
i efektywności,
çÅ‚ opracowywanie i wdrażanie projektów badaÅ„ naukowych z zakresu potrzeb
i możliwości promocji zdrowia w szpitalu.
Natomiast wymagania stawiane szpitalom kandydujÄ…cym do uczestnictwa w
Międzynarodowej Sieci SzPZ (poza zapewnieniem dobrej jakości świadczeń medycznych
i opieki zdrowotnej) to:
çÅ‚ identyfikowanie siÄ™ caÅ‚ego szpitala jako realizatora celów Szpitala PromujÄ…cego
Zdrowie,
çÅ‚ rozwijanie Å›wiadomoÅ›ci wpÅ‚ywu Å›rodowiska szpitalnego na zdrowie pacjentów,
personelu i społeczeństwa; również środowisko fizyczne budynków szpitalnych
powinno wspierać i poprawiać proces zdrowienia,
çÅ‚ zachÄ™canie pacjentów do aktywnego udziaÅ‚u w procesie promocyjnym, zgodnie z ich
aktualnymi możliwościami zdrowotnymi,
çÅ‚ tworzenie zdrowych warunków pracy dla caÅ‚ego personelu szpitalnego,
çÅ‚ utrzymywanie współpracy zarówno na podstawie inicjatyw spoÅ‚ecznych, jak i lokalnej
administracji,
çÅ‚ podnoszenie na wyższy poziom współpracy ze sÅ‚użbami dostarczajÄ…cymi Å›wiadczeÅ„
opiekuńczych i zdrowotnych w danej społeczności,
çÅ‚ identyfikowanie i tworzenie w szpitalu specyficznych grup zadaniowych (przykÅ‚adowo
 wiekowych czy odnoszÄ…cych siÄ™ do czasu trwania choroby itp.), zgodnie z ich
potrzebami zdrowotnymi,
çÅ‚ uwzglÄ™dnianie różnic w wartoÅ›ciowaniu postaw i potrzeb kulturowych, zarówno
jednostek, jak i grup danej społeczności
çÅ‚ tworzenie Å›rodowiska godnego czÅ‚owieka, wspierajÄ…cego i pobudzajÄ…cego do życia
pacjentów, przede wszystkim tych przewlekle chorych i długo przebywających
w szpitalach,
çÅ‚ podniesienie jakoÅ›ci i urozmaicenie posiÅ‚ków dla pacjentów i personelu,
çÅ‚ zwiÄ™kszenie dostarczania i poprawienie jakoÅ›ci programów informacyjnych
i edukacyjnych, a także doskonalenie umiejętności pacjentów i ich rodzin w dziedzinie
zachowania zdrowia,
çÅ‚ poprawienie jakoÅ›ci i czÄ™stotliwoÅ›ci programów edukacyjnych dla personelu,
çÅ‚ rozszerzenie bazy danych epidemiologicznych szpitala, szczególnie dotyczÄ…cych
zapobiegania chorobom i urazom oraz udostępnienie tych informacji lokalnym
twórcom polityki społecznej.
20
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Jak dotÄ…d, szpitale sÄ… zaledwie marginalnie zainteresowane promocjÄ… zdrowia
i zapobieganiem chorobom, mimo iż mają nadzwyczajny potencjał do takiej promocyjnej
działalności. Tymczasem zajmując się, oprócz praktyki, badaniami naukowymi
i kształceniem, dysponując potencjałem w postaci wiedzy i doświadczenia, szpital może
wywierać wpływ na działania innych instytucji, a także na grupy społeczne będące
w jakikolwiek sposób związane z promowaniem zdrowia. Jako instytucja zatrudniająca
liczne rzesze ludzi i równocześnie jako miejsce, do którego wiele osób przychodzi, szpital
ma ponadto kontakt z dużą częścią społeczeństwa.
W niektórych krajach ponad 20% społeczeństwa (będąc pacjentami) ma każdego roku
kontakt ze szpitalem. Większą liczbę stanowią odwiedzający. Są miasta, w których szpital
stanowi największy zakład pracy. 30 000 szpitali w Europie zatrudnia 3% całkowitej siły
roboczej. Szpitale są miejscem pracy o szczególnych zagrożeniach. Ryzyko stanowią nie
tylko różnego rodzaju środki  leki, preparaty, odczynniki  ale również stres zależny od
rodzaju wykonywanej pracy i stopnia odpowiedzialności. Szpitale są także producentami
znacznych ilości odpadów. Mogą znacząco wpływać na zanieczyszczenie środowiska, ale
jednocześnie mogą promować produkty zdrowe i bezpieczne dla środowiska.
Oprócz znanej większości z nas przysięgi Hipokratesa Primum non nocere (Przede
wszystkim nie szkodzić), istnieje inna, równie mądra maksyma (także autorstwa
Hipokratesa). Przysięga ta brzmi następująco:  Przysięgam Apollinowi, lekarzowi
Eskulapowi, że do czyjego domu wejdę, celem będzie jedynie dobro chorego . Tym
domem jest także szpital, szczególnie ten należący do SPZ. To tutaj właśnie dążeniem
człowieka, którego nazywamy dziś człowiekiem  jutra , powinno być zdobywanie
umiejętności oceny innej osoby, i to nie na podstawie konta bankowego, lecz z uwagi na
walory mierzone umiejętnością empatii i zmniejszenia cierpień innych ludzi. Słowo
cierpienie należy tu oczywiście rozumieć w całej jego rozciągłości znaczeniowej  od
psychicznego poprzez fizyczne. W tych działaniach zawarty jest problem profilaktyki
psychospołecznej, której cel polega na ograniczeniu psychicznych cierpień, a także na
profilaktyce chorób organicznych.
Platon powiedział, że  człowiek zdrowy jest człowiekiem dobrym; człowiek zły  to
człowiek chory .
Na zakończenie modułu poświęconego promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej należy
podkreślić, jak bardzo istotne jest zrozumienie, że nawet optymalne  nasycenie kraju
lekarzami nie poprawi zdrowia społeczeństwa, o ile poziom oświaty zdrowotnej nie będzie
stale wzbogacany wiedzą nie tylko biologiczną, lecz także tą tzw. humanistyczną: i to
21
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
zarówno leczących, jak i przede wszystkim leczonych, a także wszystkich tych, którzy
będą potencjalnymi pacjentami w przyszłości.
22
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Bibliografia
1. Aleksandrowicz J., 1987: Studia medyczne a etos zawodu lekarza, Wydawnictwo
Akademii Medycznej, Kraków.
2. Auksologia a promocja zdrowia, 1997: (red.) A. Jopkiewicz, Kieleckie Towarzystwo
Naukowe, Kielce.
3. Barnard K. i wsp., 1996: Zdrowie publiczne: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
Vesalius, Kraków.
4. Deepak C., 1996, Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, Wydawnictwo
W.A.B., Warszawa.
5. Elementy psychologii zdrowia, 1996: (red.) G. Dolińska-Zygmunt, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
6. Gessing H., 1995: Trenujemy odporność, czyli droga do ponownej młodości,
Wydawnictwo Astrum, Wrocław.
7. Ingrosso M., 1992: Becoming Sensitive to Health, Materiały konferencyjne II
European Conference on Effectiveness of Health Promotion and Health Education,
Ateny.
8. Janiszewski M., 1996: Biomedyczne podstawy wychowania zdrowotnego,
Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom.
9. Karski J. B., 1999: Promocja zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
10. Koz
mińska-Kubarska A., 1987: Pielęgnowanie zdrowia i urody, PZWL, Warszawa.
11. Martin P., 2000: Mózg, który szkodzi: mózg, zachowanie, odporność i choroba, Dom
Wydawniczy Rebis, Poznań.
12. McLeroy K., Steckler A. B., Goodman R. M., Burdine J. N., 1992: Theory and Practice
 Future Directions,  Health Education Research , nr 7.
13. McPherson A., 1997: Problemy zdrowotne kobiet, Wydawnictwo Springer, PWN,
Warszawa.
14. Pić J., 1997: Trójkąt zdrowia, Wydawnictwo Hizop. Cieszyn.
15. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1997: (red.) L. Wołowicka, część 12,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
16. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 13,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
17. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 14,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
18. Sanologia. Nauka o zdrowiu społeczeństwa i jednostki, 1998: (red.) L. Jabłoński,
PZWL, Warszawa.
23
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
19. Simonton O. C., 1996: Powrót do zdrowia; pozytywny program zdrowia dla osób
dotkniętych chorobą nowotworową, Wydawnictwo Ravi, A
ódz
.
20. Styl życia a zdrowie: dylematy teorii i praktyki, 1995: (red.) Z. Czaplicki, W. Muzyka,
Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Olsztyn.
24
Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w systemie opieki zdrowotnej
Literatura podstawowa
1. Janiszewski M., 1996: Biomedyczne podstawy wychowania zdrowotnego,
Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom.
2. Karski J. B., 1999: Promocja zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
3. Sanologia. Nauka o zdrowiu społeczeństwa i jednostki, 1998: (red.) L. Jabłoński,
PZWL, Warszawa.
Literatura uzupełniająca
1. Aleksandrowicz J., 1987: Studia medyczne a etos zawodu lekarza, Wydawnictwo
Akademii Medycznej, Kraków.
2. Ingrosso M., 1992: Becoming Sensitive to Health, Materiały konferencyjne II
European Conference on Effectiveness of Health Promotion and Health Education,
Ateny.
3. Mc Leroy K., Steckler A. B., Goodman R. M., Burdine J. N., 1992: Theory and Practice
 Future Directions,  Health Education Research , nr 7.
25