M.Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej,
Kraków 1997, t.1.

POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA

Okres młodopolski kojarzy się przede wszystkim z poezją. Wydawać by się mogło, że
powieści nie ustępuje ilościowo publikacjom wierszowanym.Wbrew pozorom bardzo dużo
powieści wtedy powstało. Sam Głowiński wspomina o 200 pozycjach. W obrębie prozy
znajduje się także wiele powieści, które tworzyły literaturę popularna swojego czasu,
przeznaczoną do zaspokajania powszechnych potrzeb czytelniczych (ujawniały one
konwencje i schematy prozy młodopolskiej w czystej postaci, nie zakłócone przez
interwencje indywidualnego talentu). Wielu znanych krytyków młodopolskich, jak
Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Matuszewski, Lack, Ortwin, Dąbrowski, zajmowało
się krytyką ówczesnej powieści.

Słowiński na początku swoich rozważań wychodzi od gatunku i prądu literackiego. By móc
umówić zmiany, jakie zaszły na polu literackim Młodej Polski, trzeba przede wszystkim
przybliżyć kwestię prądu literackiego, który traktowany jest jako element procesu
historycznoliterackiego i jest pewnym zespołem możliwości, uwarunkowanym przez czynniki
różnego rodzaju, które mają bezpośredni bądź pośredni udział w rozwoju literatury, ich
repertuar nie ma w zasadzie charakteru stałego, zmienia się zależnie od sytuacji. Możliwości
te dotyczą z jednej strony sposobów pisania, z drugiej zaś – sposobu odbioru.. Tak rozumiany
prąd literacki wyznacza granice, określające sposoby kształtowania konwencji i wybór form
literackich. Nie czyni tego w formie nakazów, które nie uznają odstępstw i wyjątków,
kształtują raczej pewne okoliczności, które sprawiają, że dane formy wypowiedzi stają się
szczególnie aktualne, nośne, istotne, inne zaś – usuwają się na dalszy plan lub w ogóle
schodzą z historycznej sceny. Zespół możliwości jest bytem historycznym i kształtuje się w
zależności od zmiennych sytuacji.

Dla prądu literackiego problem przeszłości jest ogromnie ważny. Nie da się od przeszłości
odizolować, tworzy się tradycja. Istotne jest nie to, że styl jest całkowicie nowy, ale że patrzy
ze współczesnego punktu widzenia na style minione. Prąd literacki tworzy nie tylko pewien
zespół możliwości, zmierza do tego, by przynajmniej pewne z nich przeszły ze stanu
wirtualności w stan rzeczywistego użycia, dąży więc do utrwalenia własnych i dla siebie tylko
charakterystycznych sposobów mówienia.

Nie da się określić prądu na podstawie jednego pisarza, czy dzieła. Do tego potrzebna jest
grupa utworów, która da się scharakteryzować w obrębie danego kontekstu (np. mają jakieś
cechy wspólne charakterystyczne dla powieści ekspresjonistycznej). Przypisanie utworu
prądowi nie jest interpretacja, a tworzy dopiero warunki ku temu.

Sytuacja powieści młodopolskiej

Gatunek literacki, respektując w mniejszym lub większym zakresie zespół norm już
utrwalonych, determinujących jego dotychczasowy rozwój, podlega także normom nowym.
Jego położenie w tym nowym układzie nazywane jest sytuacją gatunku literackiego. Sytuacja
w Młodej Polsce stanowi problem dosyć skomplikowany, gdyż nie jest podany tutaj jeden typ
propozycji i dążeń literackich (tutaj zawiera się tendencja naturalistyczna i modernistyczna).
Jest to zespół zróżnicowany, ale posiada jednak tyle cech wspólnych, iż można go traktować
jako zorganizowana całość.

1.Typ tradycji powieściowej. W okresie Młodej Polski tradycję w zakresie prozy tworzyła
klasyczna powieść realistyczna. W Polsce najwybitniejsze osiągnięcia klasycznej powieści
realistycznej są chronologicznie równoległe do pierwszych wystąpień pisarzy Młodej Polski.
Dlatego kwestii realizmu nie da się pominąć. Wzorzec ten nie był kwestią wolnego wyboru,
był w ówczesnej sytuacji literackiej koniecznością, wtedy nawet, gdy go gwałtownie
negowano (przede wszystkim w okresie modernizmu).

Maria Komornicka neguje pewne założenia realizmu (głos programowy modernistki w
pierwszym okresie młodopolskiej burzy i naporu). Kwestionuje fabularność jako główny
wyróżnik gatunku, a także nadmierne dążenie do obiektywizmu i pewien aprioryzm, tzn.
przedstawienie życia tak, jakby było ono niezależne od ludzkich uczuć i świadomości.

Powieść realistyczna posiadała jednolicie skonstruowaną fabułę, nie zauważano obecności i
roli narratora. W powieści młodopolskiej pozycja narratora ulega zmianie. Zanika ciągłość
fabuły, w miejsce jednolitego rozwoju zdarzeń zajmują chaotycznie ze sobą powiązane
epizody (takie zarzuty skierowane są do Żeromskiego, Berenta, Reymonta, Daniłowskiego).

2.Stosunek praktyki powieściopisarskiej do naturalizmu i modernizmu. Kazimierz Wyka
dowodzi, że te dwa na pozór odmienne kierunki, wchodzą ze sobą w różnorakie związki.
Naturalizm w Polsce jest ruchem równoległym do modernizmu. Naturalizm to przede
wszystkim zespół tematów czerpanych z życia współczesnego, ujmowanych brutalnie, bez
ogródek, utrwalających jakby sam surowiec życia. Losy ludzkie traktowane mają być
biologistycznie, paralelnie do życia przyrodniczego, działania bohaterów motywowane
„fizjologicznie”, a także relacjonowane z obiektywistycznego punktu widzenia. Tak
ujmowany naturalizm budził opory modernistów, którzy wyznawali ekspresjonistyczne
postawy wobec świata, przyjętych wartości, położenia artysty w społeczeństwie. Jednak z
dzisiejszej perspektywy naturalizm tworzył warunki dla pełnej realizacji programu
modernistycznego. Przykładem może być punkt odniesienia dla powieści realistycznej,
którym mógł stać się monolog liryczny. A monolog liryczny to według modernistów
ekspresja subiektywnych, intymnych doświadczeń. Pamiętniki realistyczne pisane w 3os.,
jako „dokument ludzki” to dla modernistów też zapis ludzkiego doświadczenia. W okresie
Młodej Polski nie niknie też funkcja kształtowania społeczeństwa.. W realizmie powieść
miała spełniać zadania społeczne i narodowe. W późniejszej epoce takie założenia spełniała
proza Żeromskiego. Acz inaczej były realizowane. Naturalizm stawiał na pierwszym miejscu
funkcje poznawcze, modernizm funkcje ekspresywne, biograficzne. Powieść była środkiem
bezpośredniego oddziaływania na czytelnika. Młodopolski czytelnik nie miał narzuconego
zdania przez wszechwiedzącego narratora. Miał patrzeć na świat powieściowy niejako jej
oczyma (zjawisko bohatera prowadzącego – czytelnik miał się zidentyfikować z bohaterem).

Przekształcenie powieści realistycznej: pozycja narratora

W klasycznej powieści realistycznej dominowało opowiadanie w3 osobie , ono bowiem
pozwalało umieszczać narratora na olimpijskich wysokościach, zapewniało mu autorytet i
stanowisko nie podlegające zakwestionowaniu. Proza młodopolska nie do końca zerwała z
tym modelem. Bardzo wiele książek było napisanych w 3 osobie, jednak nastąpiły
przekształcenia. Tutaj autor schodzi z powieściowej sceny, pozwalając bohaterom na bardziej
samodzielną egzystencję. Posługując się terminami Franza Stanzela (w typologii form
narracyjnych) narracyjnych prozie klasycznej występuje narracja auktorialna – historia
opowiadana jest z pozycji wszechwiedzącego narratora, w Młodej Polsce istnieje już narracja
personalna – pozycja narratora nakłada się na pozycję jednej lub więcej postaci, które są
zaangażowane w opowiadaną historię, ale nie mówią one w 1 osobie. Narrator więc mówi w
zasadzie od siebie, ale opowiada tak, jak mogłaby to czynić dana postać, ogranicza więc
swoją wiedzę do wiedzy bohatera. Takie przejście ma istotną role: dzięki temu ginie dystans
pomiędzy mową narratora, a mową postaci. Wołoszczynow i Bachtin nazywają to zjawisko –
nastawienie na cudzą mowę. Przy takim układzie narrator nie może opowiadać już tylko „od
siebie”. Jego mowa znajduje się pod ciśnieniem mowy innych, a w konsekwencji podlega
daleko idącym przekształceniom. Nasycenie wszystkich warstw narracji słowem postaci jest
określone zasadą „A voit B agir”.

Istotna tu też jest perspektywa narracyjna, czyli z jakich pozycji prowadzone jest
opowiadanie: z pozycji narratora wszechwiedzącego, narratora z ograniczoną wszechwiedzą,
z pozycji jednego z bohaterów lub wielu.

Narrację trzecioosobową w powieści polskiej przełomu XIX/XX wieku można określić jako
pośrednią. Gdyż z pozoru zostaje zachowana integralność narratora, jego kompetencje i
odrębność jego języka, jednakże tylko z pozoru, gdyż w istocie wszystko to zostaje
umniejszone i w mniejszym lub większym stopniu zakwestionowane. Narrator staje się
opowiadaczem z ograniczoną odpowiedzialnością, przerzuca bowiem cześć zadań i
przywilejów na barki bohaterów. Rezygnuje ze stawiania ocen, bezpośrednich komentarzy.
Eliminuje się autorytet narratora, acz nadal pełni funkcje organizatora świata powieściowego.

Język opowiadania przestaje być językiem moralistyki i interpretacji, teraz jego zadaniem jest
przyleganie do rzeczy, sytuacji, bohatera.

Powieść młodopolska jest organizowana w myśl zasad mowy pozornie zależnej – narracja
nasycona jest w całym swoim toku cudzymi słowami. Tu narrator utracił osobowość
językową, większa ekspansywność wykazywała mowa bohatera. Mowa pozornie zależna,
traktowana jako podstawowy środek przedstawienia nie gotowych i zamkniętych przeżyć
bohatera, ale samego toku przeżywania w jego aktualnym przebiegu, rozpada się na dwie
podstawowe odmiany. Pierwsza ma charakter ekspresyjny w wąskim sensie tego słowa, ma
być wyrazem przeżywania postaci, gdzie podmiot jest traktowany jako jednostka czynna,
dramat toczy się na oczach czytelnika. Druga jest także przekazem przeżyć, jednak bohater
jest bardziej bierny: mowa pozornie zależna jest tu środkiem ukazującym jego percypowanie
świata 9druga jest królestwem impresjonizmu). Taka ekspresyjna mowa zależna odznacza się
ostrymi i dramatycznymi intonacjami, dominują wykrzykniki i pytania, częste są także
równoważniki zdań. Występuje też zjawisko zwane mową pozornie zależną chóralną. Tu na
nowo wzrasta znaczenie narratora, gdyż ujawnia się jako organizator wypowiedzi, tu układ
pochodzi od niego.

W powieści młodopolskiej jest więcej przytoczeń niż w realistycznej. Są dwa typy:
przytoczenia dialogów i dłuższych wypowiedzi o charakterze monologowym oraz
przytoczenia wypowiedzi pisanych. Drugie stanowią pewne novum. Owe pisane przytoczenia
można podzielić na 3 podstawowe rodzaje: 1. przytoczenia listów, 2. przytoczenia wspomnień
i dzienników, 3. przytoczenia różnego rodzaju dokumentów. Cechą wspólną jest to, że mają
one pełne kompetencje narracyjne, tzn. że stanowią dostateczny przekaz wiedzy o jakimś
zdarzeniu, że nie podlegają weryfikacji narratorskiej, nie są ani potwierdzane, ani
kwestionowane. Różnica z powieścią realistyczną jest taka, że owe przytoczenia nie są
interpretowane przez narratora. Przytoczenie wypowiedzi ustnych to przede wszystkim
sprawa dialogu. Dialog w powieści młodopolskiej nie podlega ocenom, nie jest przedmiotem
komentarza, jeśli zaś występują jakieś jego pozostałości, to sformułowane są w języku
bohatera prowadzącego. Wypowiedź w dialogu ma może pełnić funkcje narracyjne, tzn. Ma
pewne uprawnienia do przekazywania informacji na temat tego, co się działo na scenie
powieściowej bez weryfikujących potwierdzeń narratora.

Przekształcenia powieści realistycznej: powieść jako zespół scen.

W prozie młodopolskiej głównym założeniem było opowiadanie o tym, co jest bezpośrednim
przedmiotem obserwacji i doświadczenia bohatera, skazuje na mówienie o faktach
jednorazowych, aktualnie w danym momencie dostępnych postaci. Mowa pozornie zależna
jest z natury przeznaczona do relacjonowania zjawisk dziejących się tu i teraz. Czas w
powieści młodopolskiej w przeważającej liczbie wypadków ciągiem momentów,
następujących po sobie w porządku chronologicznym. Linearność występuje niemal
wszędzie. Głównym wyjątkiem jest Beret, który w ogóle kształtuje powieść według nowych
zasad epoki.

Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie.

Zwrot ku narracji w 1 os. Jest jedną z najistotniejszych oznak świadczących o przemianach,
jakie zachodziły w obrębie prozy pod koniec XIX wieku. W 3 os. Sam akt wypowiadania był
w zasadzie ukryty, pojawiła się wyraźna tendencja do przemilczania go; powieść jakby
opowiadała się sama. Ukształtowania językowe, jak refleksja, aforyzmy musiały być
traktowane bezosobowo. Świat takiej powieści był z natury rzeczy uogólniony, mimo, że na
fabułę składały się codzienne doświadczenia jednostkowych bohaterów. Inaczej jest w
powieści pierwszoosobowej: akt wypowiadania nie może w niej zostać całkowicie
przemilczany, przedmiot opowieści zaś jest ukazywany z perspektywy konkretnego narratora,
on staje się miarą wszystkiego. Takie formy wypowiedzi, jak pamiętnik, list, relacja ustna są
istotnym elementem konkretnych utworów. Owo naśladowanie w powieści innych
niepowieściowych form wypowiedzi nazywać będziemy mimetyzmem formalnym.

Narracja pierwszoosobowa mogła realizować program naturalistyczny, miała dane po temu,
by ograniczyć do minimum fabułę i naśladować realnie istniejące formy wypowiedzi, a więc
pokazywać świat poprzez temperament określonej jednostki.

Narracja 1-os. Obejmowała teren od dokumentu do wyznania, od prostego zapisu do
manifestu postaw pokolenia. Trzy główne odmiany owej powieści: powieść-pamiętnik,
powieść-dziennik, powieść w listach. Przykładowo opowiedziana w listach historia układa się
w fabułę konsekwentnie zorganizowaną i zamkniętą. W powieści-dzienniki zjawiskiem
podstawowym jest konstrukcja czasu, polegająca na rozbiciu tak konsekwentnie i troskliwie
budowanej przez realistów ciągłości na zespół momentów, ulotnych chwil. Ważne jest
wieczne TERAZ. Przyjęta konwencja dziennika, podkreślająca czas, w którym się pisze, i
pozycja narratora w toku pisania, sugeruje jednakże znajomość faktu końcowego. Na
początku zapisu pseudoautor dawał do zrozumienia, że wie o wszystkim, co się stało, przede
wszystkim zaś informował o wrażeniach, jakie wywołał w nim dany bieg wypadków. Innym
ważnym elementem struktury zapisu jest jego zakres i stopień zorganizowania. Zapis może
być chaotyczny, nieprecyzyjny, może się składać z luźnych zdań, które w ogóle nie wiążą się
ze sobą. Powieść młodopolska nie korzysta jednak z tych przywilejów. Nawet w momentach
najwyższych uniesień zapisy są konsekwentne i przejrzyście zbudowane. W powieści w
pierwszej osobie im mniej przytoczeń, tym wyrazistsza stylizacja na autentyk. Powieści-
dzienniki nie rozpoczynają się zwykle w byle jakim miejscu biografii bohatera, ale w ważnym
czy wręcz przełomowym jej momencie – stąd ogromne znaczenie ekspozycji. Istotne
znaczenie dla tej formy powieści ma zakończenie. W powieści-pamiętniku bohater-narrator
występuje bardzo wyraźnie. Czas pisania jest tu z natury rzeczy bardziej oddalony od czasu
relacjonowanych zdarzeń. Pseudoautor patrzy na zdarzenia z pewnego oddalenia, dostrzega
ich całość, może dokonywać uogólniających interpretacji. Najbardziej reprezentatywnym
utworem tego rodzaju jest Otchłań Tetmajera.

Konstrukcje i dekonstrukcje

Oprócz wyżej wymienionych form narracji i pisarstwa, pojawiły się też inne sposoby
pisarstwa tzw. Dekonstrukcje. Była to próba zorganizowania wypowiedzi według nie znanych
dotychczas zasad, próbie najbardziej i najdalej posuniętej. Po jednej stronie destrukcji
znajdować się będzie Miciński, z dwoma swoimi utworami prozatorskimi: Nietodą i Xiędzem
Faustem, po drugiej stronie znajdować się będzie Beret z Próchnem i Irzykowski z Pałuba.
Te utwory znajdują się na pozycjach granicznych, a pomiędzy nim są powieści młodopolskiej
o poetyce już wcześniej opisanej. Stosunek Micińskiego do powieści miał charakter
konsekwentnie negatywny: poddawał ją destrukcji, nie respektował jej zasad, nie interesowała
go też nowa strukturalizacja gatunku. Beret inne wyciągnął wnioski. Dążył on bowiem do
nadania gatunkowi postaci konsekwentnej. Wyeliminował niemal całkowicie narratora w jego
tradycyjnym kształcie, każąc mu przemawiać w sposób mniej lub bardziej pośredni tylko
przez usta bohaterów. Uczynił powieść wypowiedzią konsekwentnie polifoniczną. Rezygnuje
także z obowiązującej dotąd linearności, grupuje sceny na niewielkim odcinku czasu.
Przedmiotem zainteresowania nie są wydarzenia, a bohaterowie.

Te graniczne utwory reprezentują trojakiego typu możliwości, jakie stworzyła proza
młodopolska: powieś jako zbiór różnego rodzaju luźno ze sobą powiązanych epizodów, jako

wynik poczynań w pewnym sensie wyłącznie negatywnych, swobodnie rozkładających
wzorce istniejące i nie troszczących się o skonstruowanie wzorca nowego; powieść
konsekwentnie polifoniczna, radykalnie negująca fabułę w tej jej postaci, która dotychczas
wydawała się koniecznym elementem gatunku; powieść w której czynnikiem jest refleksja
metodologiczna.. Utwory te są utajnionymi możliwościami, które nie wpisały się w
powszechna gramatykę gatunku.

MICHAŁ GŁOWIŃSKI – POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA



prace o powieści młodopolskiej pisali Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Lach,
Ortwin, Dąbrowski



niemonograficzne założenia Głowińskiego przy tworzeniu tej książki



stosuje poetykę historyczną

I. Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej



gatunek to znak literackości, kategoria znana od wieków – stąd teza o historyczności
gatunku



ważna jest świadomość gatunkowa



gatunek to gramatyka literacka



gatunek to gra konieczności i możliwości



gatunek to pole porozumienia pisarza z czytelnikiem



inwarianty gatunkowe



diachroniczne przekształcenia gatunku



gatunek to konwencja literacka

II. Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej



prąd oddziałuje na system gatunkowy



prąd to zespól określonych czasowo czynników



prąd to pojęcie szersze niż pojęcie okresu literackiego



bardzo ważny jest przedrostek PRE- jest on zespołem możliwości – literackie
LANGUE epoki – strukturalizacja i destrukturalizacja epoki



prąd dokonuje wyboru w tym, co pozostawiono mu w spadku po poprzednich
epokach, prądach

III. Sytuacja powieści młodopolskiej



Młoda Polska – 1890 – 1918, ale w prozie trwa do 1930 roku



w Polsce największe osiągnięcia w powieści realistycznej idą w parze z
najciekawszymi powieściami awangardowymi, modernistycznymi
(klasyka powieście realistycznej – Balzac, Dickens, Turgieniew)



powieść młodopolska oceniana jest innymi kryteriami niż powieść realistyczna



Brzozowski opisywał „złą kompozycję” powieści modernistycznej (nerwowość
stylu)



współżycie naturalizmu z modernizmem jest częste w prozie młodopolskiej



modernizm miał przecież na uwadze głównie poezję



naturalizm składa się na młodopolski fenomen



pojmowanie naturalizmu wg wskazań Zoli: teza, że literatura kreuje wizję świata
przepuszczonego przez filtr temperamentu artysty (intymne doświadczenie)



jedność symbolizmu i naturalizmu!



zmiana w postrzeganiu czytelnika – nie jest już apodyktycznie narzucany styl
odbioru, postawa (wolny odbiór)



zapatrzenie we wnętrze powieści



z pozoru powieści tej epoki pełne są sprzeczności i paradoksów



naturalizm w MP kojarzony był raczej z poezją!

IV. Przekształcenia powieści realistycznej: pozycja narratora



powieść modernistyczna inaczej sytuuje narratora



ważny staje się stosunek mowy narratora do mowy kreowanych postaci



narrator dystansuje się od mowy postaci (bez monologu wypowiedzianego)



czasem narrator ogranicza swoje kompetencję i rezygnuje ze swojej odrębności
językowej



narracja personalna (Stanzel) – narrator nie opowiada o tym, jaki świat jest, ale o
tym jak widziany jest przez określoną postać



nastawienie na cudzą mowę – nasycenie wszystkich warstw narracji słowem postaci
– tzw. punkt widzenia



narracja pośrednia



narrator to opowiadacz z ograniczoną odpowiedzialnością



brak komentarzy retorycznych



obniżenie autorytetu narratora



ale narrator jest wciąż „gospodarzem powieści”, choć najważniejszy staje się
bohater, bo to on prowadzi i prezentuje świat i wydarzenia



powieść młodopolska kładzie nacisk na faktografię



powieść młodopolska odrzuca moralistykę



bardzo ważną rolę odgrywa mowa pozornie zależna



tzw. powieści chłopskie wykorzystują różne gwary



na pierwszy plan w powieści modernistycznej wysuwa się język bohatera



dużą rolę w powieści młodopolskiej odgrywa kontekst



powieść młodopolska kładzie też nacisk na psychikę bohatera



w powieści modernistycznej język jest równoważnikiem uczucia



osobowość bohatera ma się ujawniać przez jego działania, a nie opis



refleksje bohatera mieszają się bezpośrednio wyrażanymi emocjami



częste „cytaty z cytatów” – bohater staje się zwierciadłem w którym odbijają się
inne postacie



tzw. „bogate mówienie”



w powieści młodopolskiej bohater dąży do ekspresji



język narratora zbliża się do języka postaci



język wskazuje na jakieś właściwości postaci świata przedstawionego



częstym zabiegiem jest pozorowanie powieści na pamiętnik



duża rolę w powieści młodopolskiej odgrywa ironia

V. Powieść jako zespół scen



scena – wytworzenie efektu chaotycznego



zadaniem sceny było sugerowanie, że w powieści panuje taki porządek „jak w
życiu”, a więc każdy może mówić w sposób nieograniczony



powieść nie musi mieć ciągu przyczynowo-skutkowego



w powieści modernistycznej dominuje fragmentaryczność



fenomenalizm (psychologia bohatera powieściowego)



dążenie do ukazania rozkładu postaci, a więc powieść młodopolska sytuuje się
polemicznie wobec ujęć całościowych



trud kreowania całości z rozsypujących się elementów przypada w udziale
czytelnikowi!



częste zastosowanie budowy powieści przez atomy powieściowe



interwały między scenami



przeważają w powieści modernistycznej ujęcia interaktywne



dwuznaczna pozycja narratora wobec czasu zdarzeń



sceny pozwalają ukazać przeszłość w przyszłości i odwrotnie



moderniści twierdzili, że „zła kompozycja” była kwestią przestrzegania linearności
życia bohatera



telling + showing!



zbliżenie powieści młodopolskiej do dramatu



układ scen organizuje aktywność czytelnika

VI. Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie



zwrot ku narracji 1-osobowej jest najważniejszą zmianą w prozie XIX wieku



ten zwrot intronizuje narratora wszechwiedzącego



narracja w 1 osobie postulowała wszelakie formy- od wyznania po dokument, od
zapisu do manifestu postaw pokoleniowych – np. „Bez dogmatu” Henryka
Sienkiewicza jest dziennikiem intymnym i powieścią polemiczną, skierowana
przeciwko dekadentyzmowi, literatura intymna, analityczna, literatura wyznań
(spowiedź zbolałej duszy)!



często występuje także powieść w listach (np. Dąbrowski „Felka”)



duża rola „pisania o pisaniu” (autotematyzm)! (np. „Pałuba” Karola
Irzykowskiego):
powieściowa metodologia powieści
metajęzyk
interaktywność
cytatowość



stylizacja powieści na dziennik była w MP bardzo atrakcyjna



w powieści modernistycznej nie występuje inwersja czasowa



powieść MP musi mieć początek, środek i koniec



w powieści młodopolskiej częstym zabiegiem jest autocytat



w MP dobrze rozwinęła się powieść pamiętnik

VII. Konstrukcje i destrukcje



destrukcja – kwestionowanie dotychczasowych struktur, bez proponowania nowych
układów
np. Tadeusz Miciński „Nietota” i „Xiądz Faust”



konstrukcja – próba zorganizowania wypowiedzi wg nie znanych dotychczas reguł,
próba świadoma
np. Wacław Berent „Próchno” i „Ozimina”, Karol Irzykowski „Pałuba”



Tadeusz Miciński:
przegrane powieści, miał ochotę respektować wymagania powieści (bo są fabularne),
ciągłość
ale jest to też próba opanowania żywiołu fabularnego
wprowadził chaos do swoich powieści
miały być to powieści z kluczem
przechodził od prozy do wiersza
Miciński konstruuje przestrzeń w porównaniu do kinematografu
Miciński rezygnuje z zasady prawdopodobieństwa, odrzuca uwarunkowania
społeczne i psychiczne postaci



Wacław Berent:
wyciągnął wnioski z przekształceń w epoce
autor „Próchna” i „Oziminy”
Brzozowski określał „Próchno” jako „siedlisko monologów i spowiedź” (negatywnie)
”Próchno” ma strukturę powieści polifonicznej
czytelnik zmuszony jest do większej aktywności (czynne czytanie)
autor w „Próchnie” nie podaje gotowej syntezy, każdy ma sobie sam wyciągnąć
wnioski
u Berenta wszystko dzieje się w zbliżeniu
Berent opowiada się za momentem, a neguje przeszłość i przyszłość
powieści Berenta to „powieści wyzwolone”
”Próchno” jest apologią artystów fin de sieclu i jednocześnie pamfletem na nich



Karol Irzykowski:
bezpośrednio po publikacji „Pałuby” wypowiedział się o niej tylko Brzozowski i Lach
dla Brzozowskiego „Pałuba” była zjawiskiem na skalę europejską, podkreślał
dystans bohatera do narratora – narracja jest dyskursem
czytelnik zdobywa tu najpierw informacje o decyzjach narracyjnych
bezpośrednie zwroty do czytelnika, co nie pojawiało się w prozie młodopolskiej

VIII. Powieść młodopolska – miejsce w historii



1870 – 1880 – pierwszy okres działalności wielkich realistów



doniosłość eksperymentów MP – potwierdziło to dwudziestolecie międzywojenny,
artyści tej epoki nawiązywali do Irzykowskiego i Micińskiego



w MP duża rolę odgrywa proza poetycka



najbardziej aktualny i czytany był Irzykowski

MICHAŁ GŁOWIŃSKI – POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA. STUDIUM Z POETYKI

HISTORYCZNEJ

KRAKÓW 1997
(O „PAŁUBIE”)



powieść młodopolska – 1890-1918



w powieści tendencje naturalistyczne i modernistyczne – jest to zespół wewnętrznie
zróżnicowany



MP w prozie trwa do roku ok. 1930 – tradycję w prozie młodopolskiej ukształtował
realizm (XIX wiek): Balzac, Dickens, itp.



powieść młodopolska ma jednolicie skomponowaną fabułę, zamkniętą kompozycję,
bohater przeżywa „historię z życia” – nie doceniano roli narratora



o nowej powieści pisano, że cechuje ją nieustanna zmiana terenu, przejście od
liryzmu do ironii



naturalizm tworzył dogodne warunki do realizacji programu modernistycznego (np.
rola temperamentu artysty jako filtra w pokazywaniu rzeczywistości, impresjonizm
językowy)



modernizm akcentuje wątki biograficzne



powieść była środkiem bezpośredniego oddziaływania na czytelnika

POZYCJA NARRATORA



F. Stanzel – powieść auktorialna – mowa opowiadającego przekazuje nienaruszalne
prawdy o świecie powieściowym



w modernizmie świat jest pokazywany z perspektywy widzenia bohatera



narrator jest „gospodarzem powieści”! (określenie Kazimierza Wyki) ale jest też
kreacja bohaterów prowadzących



głównie mowa pozornie zależna



narrator w dużym stopniu utracił osobowość językową! (nie u Irzykowskiego)



modernizm = psychologizm / czytelnik stawał się już nie tylko obserwatorem działań
bohatera ale też jego wspólnikiem



tendencje impresjonistyczne ujawniają się w opisie – styl osobisty – poezja narzuciła
styl wypowiedzi całemu okresowi



Irzykowskie w „Pałubie” tworzy metajęzyk (powieść homofoniczna)



„Pałuba” neguje samą siebie jako powieść i dokonuje rozkładu postaci



w MP następuje następuję zwrot ku narracji w 1 osobie (jak u romantyków)



w narracji 1-osobowej akt wypowiedzi nie może w niej zostać całkowicie
przemilczany, przedmiot opowieści ukazywany jest zaś z perspektywy konkretnego
narratora



powieść młodopolska „obejmowała” teren literacki od dokumentu do wyznania
(powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, dziennik intymny)



pojawiają się też refleksje o pisaniu (autotematyzm – np. w „Pałubie”) wchodzące w
skład dziennika (powieść-dziennik) pozostały jedną z osobliwości o minimalnym
wpływie na rozwój tego gatunku; przeniesione do innych odmian powieści,
rewolucjonizowały je, tak jak je zrewolucjonizował (wbrew epoce) Irzykowski w
„Pałubie”

CZAS



gdy autor konstruuje powieść-pamiętnik, to operuje dwoma wyraźnie od siebie
oddzielonymi płaszczyznami czasowymi: czasem opowiadania czy pisania, który jest
swojego rodzaju czasem teraźniejszym i czasem w którym przebiegają relacjonowane
zdarzenia



czas pisania bywa w powieści młodopolskiej wyraźnie zaznaczony (najczęściej zostaje
jednak zapomniany)



narrator ma wszelkie dane po temu, by przedstawiać swoje refleksje na temat pisania,
by w pewnym sensie występować w roli teoretyka swoich własnych działań
narracyjnych („Pałuba”)

KONSTRUKCJE I DESTRUKCJE



„Pałuba” jest przykładem destrukcji! – przykładem ekstremalnym, radykalnym



„Pałuba” znajdowała się w sferze możliwości MP (prozy MP), nie negowała
wszystkiego, przyjmowała pewne podstawowe założenia (np. konstrukcja quasi-
biograficzna)



powieść jest biografią bohatera (por. z naturalizmem), narrator sugeruje, że przeżywa
kolejne doświadczenia wraz z postacią, że jego wiedza w zasadzie ogranicza się do
wiedzy jego bohatera (jak w powieści biograficznej)



Irzykowski robi dokładnie przeciwnie, cały ciężar przerzucony został z faktografii na
jej interpretację, ale nie rezygnował z wprowadzanie wątków powieściowych – fabuł
lokalnych



postacie w „Pałubie” nie mówią, dominuje słowo opowiadane



w „Pałubie” narracja często upodabnia się do dyskusji w której podmiot mówiący
rozważa różne aspekty sprawy, przedstawia możliwości wielu rozwiązań



wszyscy pisarze młodopolscy dążyli do zbliżenia narratora z bohaterem – Irzykowski
przeciwnie, podkreśla dystans, dla niego narracja jest dyskursem (zbliżał się do
języka krytycznego)



język zintelektualizowany (sam Irzykowski określał „Pałubę” jako studium czy
rozprawę)



kompromitacja narratora! – opowiadacz-interpretator



Irzykowski wprowadza też bezpośrednie zwroty do czytelnika (wyeliminowane w
powieści młodopolskiej) – odbiorca wciągany jest w grę, jest wspólnikiem refleksji
teoretycznej na temat samej powieści



przejście od języka do metajęzyka – „Pałuba” to oskarżenie rzucone rutynie
artystycznej