1. Klasyfikacja obrzędów

“Każde społeczeństwo składa się z mniejszych społeczności” - w społ. nowoczesnych najłatwiej rozdzielić
na sacrum i profanum -> im “mniej cywilizowane” [to książka z 1981 r., więc odpuśćmy mu takie
sformułowania, będę tylko dodawać cudzysłów] społeczeństwa, tym większa dominacja sacrum nad
profanum

“Życie jednostki niezależnie od typu społeczności zasadza się na sukcesywnym przechodzeniu z jednej
grupy wieku do drugiej, od jednego typu zajęć do drugiego. Tam, gdzie ten podział jest wyraźny, przejściu
towarzyszą specjalne akty [...]” -> życie jednostki staje się serią etapów oraz ciągiem przechodzenia z
jednego do drugiego, a każdemu z tych etapów towarzyszą ceremonie + ceremonie przejścia (jako że
człowiek nie żyje w oderwaniu od natury) są związane z rytmem przejść kosmicznych

↓

(1) rytuały sympatyczne (imitacyjne)
(2) rytuały przenośne

(1) “rytuały oparte na wierze we wzajemne oddziaływanie podobnego na podobne, przeciwnego na
przeciwne, naczyna na zawartość, części na całość, wizerunku na przedmiot czy byt rzeczywisty, słowa na
czyn”

(2) oparte na przekonaniu, że “cechy wrodzone lub nabyte mają charakter materialny i mogą być
przenoszone na drodze kontaktu fizycznego albo na odległość”

inny podział: (A) r. animistyczne (osobowe)

(B) r. dynamistyczne (nieosobowe)

(a) obrzędzy o charakterze bezpośrednim
(b) obrzędy o charakterze pośrednim

(a) ma moc wywoływania natychmiastowych skutków, bez konieczności odwoływania się do sił
zewnętrznych (klątwa, zaklęcie, etc.)
(b) rodzaj impulsu, początek reakcji łańcuchowej, który uruchamia jakąś autonomiczną czy uosobioną
siłę/grupę sił

(I) rytuały pozytywne - akty woli przełożone na określony rytuał
(II) rytuały negatywne - tabu; akt woli negatywnej = zakaz

“ Ten

sam

rytuał

może

zatem

należeć

do

czterech

kategorii

równocześnie

,

a co

za

tym

idzie

,

istnieje

szesnaście

możliwości

sklasyfikowania

danego

rytuału

[...]”

RYTUAŁY PRZEJŚCIA:

1) rytuały wyłączenia (separacji/preliminalne)
2) rytuały okresu przejściowego (marginalnego/liminalne)
3) rytuały włączenia (integracji/postliminalne)

* sacrum jest zjawiskiem zmiennym, to nie jest kategoria bezwzględna, ale “manifestująca się w
szczególnych sytuacjach”

(1) teoria (religia)

a) dynamizm (monistyczny, nieosobowy)

b) animizm (dualistyczny, itp., osobowy)

- spirytyzm

-totemizm

- polidemonizm

-teizm

(2) technika (magia)

(rytuały)

a) sympatyczne - przenośne

b) bezpośrednie - pośrednie

c) pozytywne - negatywne (tabu)

2. Przejścia fizyczne

* zakaz wstępu na dane terytorium ma charakter czysto magiczno-religijny -> wyraża się często przez
wznoszenis słupów granicznych, murów czy posągów, oczywiście nie wzdłuż całej linii granicznej, ale w
miejscach możliwego przejścia, na drogach lub rozdrożach
* “ze względu na oscylację sacrum tereny po obu stronach sfery neutralnej są święte (nienaruszalne) dla
tego, kto w tej strefie się znajduje, a owa strefa jest święta dla mieszkańców obu sąsiednich terytoriów” ->
każdy, kto przechodzi z jednego do drugiego, przez jakiś czas (zarówno w sensie fiz., jak i magiczno-
religijnym) jest w sytuacji zawieszenia między dwoma światami -> stan przejściowy

-> por. obrzędy przejścia między dwoma częściami przeciętego drzewa, zwierzęcia, innego

przedmiotu => rytuał przejścia o ch. bezpośrednim
* drzwi są granicą między światem zewnętrznym a domowym, między rzeczywistością sacrum i
profanum

-> obrzędy dokonywane na progu mają ch. rytuałów okresu przejściowego
-> “strażnicy progu”, magiczne bramy niemalże
-> przejście przez przełęcz, składanie w ofierze rozmaitych przedmiotów (kamieni, włosów, etc.),

modlitwy kierowane do ducha opiekuńczego danego miejsca, przejście przez rzekę
* niekiedy święcenie fundamentów i budowli można zaliczyć do rytuałów przejścia => ceremonie zmiany
siedziby: każdy dom pozostaje tabu, dopóki nie odprawi się odpowiednich obrzędów
* “należy zauważyć, że najczęściej tylko wejście główne zostaje poświęcone podczas specjalnego obrędu”
-> wychodzi na odpowiednią stronę świata lub tylko ono jest miejscem rytuałów wejścia i wyjścia

-> zwyczaj wynoszenia zwłok tylnym wyjściem/przez okno, tą drogą także wchodzące kobiety w

ciąży/menstruujące

3. Jednostki i grupy

“Jednostki lub grupy, których z tytułu urodzenia czy specjalnych cech nabytych pozbawiono prawa wstępu
do określonego domostwa oraz przebywania w jednej z jego części znajdują się w stanie izolacji” -> dwa jej
aspekty: jednostki te są słabe, bo pozostają poza społecznością i silne, bo przebywają w rzeczywistości
sacrum
- w wielu społecznościach obcy traktowany jako istota święta, o wielkim potencjale magiczno-religijnym i
nadnaturalnych zdolnościach czynienia dobra lub zła

* ceremonie, jakim poddawani są obcy -> choć różne formy, zawsze mają na celu wzmocnienie

spójności grupy tubylczej; obcym nie wolno wchodzić na teren wioski/plemienia = okres preliminalny

* biesiada jako rytuał włączenia, czysto fizyczny akt zjednoczenia -> może mieć charakter

nieodwracalny, ale najczęściej trwa tyle, ile proces trawienia :)

* przyjęcie podarku oznacza związanie się z ofiarodawcą; “akceptacja daru jest wyrazem

przyjaźni”

* rytuał wymiany zajmuje miejsce centralne
* niekiedy już sam fakt wypowiedzenia na głos jakiegoś słowa lub formuły przyczynia się do

powstania co najmniej tymczasowej więzi

* powitania - rytuały włączenia; dwojaki skutek: (a) w wypadku krewnych, sąsiadów, członków

plemienia - odnowienie i wzmocnienie przynależności do społeczności, (b) w wypadku obcego -
wprowadzenie do małej społ. (np. rodziny), a następnie dalej

* bezpośrednie rytuały integracji - niektóre obrzędy seksualne, np. wymiana kobiet
* gdy obcy opuszcza społeczność, teoretycznie zostaje poddany obrzędom wyłączenia
* ALE sam fakt wjazdu gdziekolwiek nie oznacza, że podróżnik odłącza się całkowicie od swojej

społeczności -> rodzina podróżnika: zakaz wszelkich czynności mogących bezpośrednio (telepatycznie)
lub za pomocą imitacji szkodzić nieobecnemu
- adopcja - podobna sekwencja rytualna
- obrzędy zmiany pana (fakt, iż niewolnica wyda na świat dziecko pana, zmienia wiele, także w jej
pozycji społecznej)
- ceremonie zmiany klany, kasty, plemienia, obrzędy naturalizacyjne
- grupy: np. wypowiedzenie wojny
- rytuały połączenia z bóstwem/grupą bóstw

4. Ciąża i poród

“Rytuał ciąży, podobnie jak rytuały porodu, składają się w znacznym stopniu z rytuałów sympatycznych
(imitacyjnych) lub przenośnych [...]. Ich celem jest ułatwienie porodu oraz ochrona matki i dziecka [...]”
- ciąża traktowana jako etap przejściowy, po którym musi nastąpić rytuał ponownego włączenia do społ.
[ - “U nas społeczne zakończenie połogu jest zbieżne z jego końcem fizjologicznym”]
- wszystkie rytuały przejścia komplikują się w wypadku jakiś anomalii towarzyszących porodowi (np.
rodzeniu bliźniąt)
- “pierwszy poród ma wielkie znaczenie społeczne”
- “U ludów, dla których małżeństwo nabiera mocy dopiero po przyjściu na świat pierwszego dziecka,
rytuały ciąży i porodu stanowią ostatni etap ceremonii ślubnej [...], a okres przejściowy to dla kobiety
okres od początku narzeczeństwa do narodzin pierwszego potomka. Fakt, że kobieta została matką,
istotnie wpływa na jej status społeczny i prawny”.
- rytuały ciąży i porodu są ważne zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa -> dlatego obrzędy mające
ułatwić poród lub obrzędy zamiany ról także należy zaliczyć do rytuałów przejścia

5. Narodziny i dzieciństwo

- tam, gdzie kobieta ciężarna traktowana jest jak nieczysta, nieczystość ta naturalnie przenosi się na
dziecko, więc jest ono obarczone różnymi tabu, a jego pierwszy okres przejściowy zbiega się z ostatnim
okresem przejściowym matki poprzedzającym społeczne zakończenie połogu
- podobnie jak obcy, dziecko musi najpierw opuścić swoje pierwotne środowisko (matkę) -> rytualne
odcięcie pępowiny i wszystkie związane z nią ceremonie

* przedmioty, jakimi odcina się pępowinę, należą niekiedy do grupy narzędzy właściwych

zajęciom danej płci

* odcięciu towarzyszą wspólne biesiady i rodzinne święta -> rytuał o ch. społecznym
* pozostawienie pępowiny w ręku dziecka lub kogoś z rodziny - cel: ochrona osobowości dziecka

bądź zachowanie żywiej więzi między dzieckiem a jego rodziną/ pępowina bywa zakopywana/ w podobny
sposób traktuje się łożysko oraz napletek -> “Każdy z tych aktów oznacza wyłączenie, które, choćby
tymczasowo, musi zostać czymś skompensowane”
- ziemię traktuje się niekiedy jako miejsce pobytu dzieci przed ich narodzinami -> stąd podobieństwa
niektórych rytuałów narodzin i obrzędów pogrzebowych

- tam, gdzie w grę wchodzi wiara w reinkarnację i wędrówkę dusz, obrzędy mają na celu wyłączenie
dziecka ze świata zmarłych i włączenie do świata żywych
- obrzędami wyłączenia są zasadniczo wszystkie te rytuały, które zawierają akt odcinania (np. włosów)
oraz rytuał pierwszego ubierania dziecka
- obrzędami włączenia są np. nadawanie imienia, rytualne karmienie mlekiem, świętowanie pojawienia
się pierwszego zęba, etc.
- “Okres między przyjściem na świat a wkroczeniem w wiek młodzieńczy czy też inicjację itp. dzieli się
na etapy, których długość i liczba są zróżnicowane zależnie od społeczności”
- nadawanie imienia: (1) dziecko nabiera cech indywidualnych, (2) wprowadzone zostaje do wspólnoty
rodzinnej
- dziecko jest poddawane także obrzędom integracji ze światem kosmicznym reprezentowanym przez jego
podstawowe elementy (zwłaszcza w społ. totemicznych), np. przedstawianie dziecka słońcu, księżycowi,
ziemi, etc.

6. Obrzędy inicjacji

PAMIĘTAĆ! dojrzałość fizyczna ≠ dojrzałość społeczna! to dwie odrębne kategorie, które bardzo
rzadko występują równocześnie
- dziewczęta: oznaki dojrzewania fiz. dość jasne, ale społ. jest problem określić, bo: (1) rozkosz fiz. nie
jest zależna od dojrzałości i jej odczuwanie jest sprawą indywidualną, (2) czas pojawienia się 1szej
miesiączki w zależności od ras jest zróżnicowany (a także wewn. jednej grupy)
- “[...] większość tych obrzędów, których seksualny charakter nie podlega kwestii, a ich sensem jest
uczynienie chłopca mężczyzną, dziewczynki zaś kobietą [...], mieści się w tej samej kategorii co niektóre
rytuały odcięcia pępowiny, rytuały dzieciństwa i wieku młodzieńczego” = wyłączenie ze świata
pozbawionego płciowości -> włączenie do świata seksualnego i do społ. złożonej z osób tej samej płci
- chłopcy: trudnej określić moment, zróżnicowanie jest znacznie większe
- obrzezanie: nie tyle chodzi o akt fizjologiczny, ale o ceremonię w wymiarze społ.

* trzeba go włączyć do grupy praktyk, gdzie za pomocą okaleczenia, odcięcia, deformacji jakiejś

części ciała osoba zostaje zmodyfikowana w sposób jednoznacznie widoczny dla wszystkich + taki znak
wstąpienia do grupy jest ostateczny
- nowicjat: niekiedy chłopiec w tym czasie traktowany jak umarły

* polega głównie na fiz. i psych. osłabieniu chłopca w celu zatarcia w jego pamięci wszystkiego, co

związane z dzieciństwem
- inicjacja: czasem jednorazowo, czasem w kilku etapach; jeśli nowicjusz był “umarły” ->
“zmartwychwstanie” i uczenie życia w inny sposób niż w dzieciństwie
[misterium dla van Gennepa: “zespół ceremonii, które pozwalają przejść neoficie z rzeczywistości
profanum do rzeczywistości sacrum i pozwalają mu pozostawać z ową sferą sacrum w bezpośredniej i
trwałej relacji”]
- przynależność do kast czy klas społ. -> chociaż ma charakter w dużej mierze dziedziczny, jednak
niezwykle rzadko dziecko od urodzenia jest pełnoprawnym członkiem: gdy jest w odpowiednim wieku, jest
przymowany za pośrednictwem określonych ceremonii

* ceremonie te różnią się od poprzednich, bo czynnik magiczno-religijny jest znacznie słabszy i

ustępuje miejsca elementom prawnym, instytucjonalnym i społecznym
- ceremonie intronizacji czy koronacji
- nowicjusze pozostają poza społecznością i ta nie ma nad nimi władzy w trakcie nowicjatu, są uświęceni,
a przez to nietykalni i niebezpieczni; rozmaite tabu wyznaczające granicę między nowicjuszem a
społecznością, która jest zasadniczo bezbronna w tej relacji

7. Zaręczyny i małżeństwo

- jest to jedna z najważniejszych zmian kategorii społ., gdyż oznacza zmianę klasu, wioski, rodziny,
plemienia => konsekwencje dla całej społeczności -> szczególne znaczenie ma okres przejściowy =
narzeczeństwo (u wielu ludów jest on odrębną i niezależną częścią ceremonii ślubnych)
- ceremonie zaślubin obejmują rytuały ochronne i płodności
- złożoność rytuałów może być bardzo różna w zależności od typu związku, jaki ma powstać na skutek
małżeństwa
- grupy społ. zaangażowane w akt łączenia dwóch osób:

(1) dwie społeczności płciowe (reprezentowane przez drużbów i druhny lub męskich i żeńskich

krewnych)

(2) grupy krewnych po mieczu i po kądzieli
(3) całe rodziny, niekiedy sięgające bardzo szeroko
(4) specjalne społ. takie jak klan totemiczny, bractwo, grupa wieku, wspólnota wiernych, etc.
(5) grupy o zasięgu terytorialnym (osada, wioska, gospodarstwo, etc.)

- małżeństwo ma sens ekonomiczny (mniej lub bardziej istotny) -> wszystkie akty o charakterze ekon.
mają związek z właściwymi obrzędami + wszystkie w/w grupy społ. są mniej lub bardziej zainteresowane
negocjacjami i umowami o ch. ekonom. (jeśli dana rodzina/wioska/etc. ma stracić żywą siłę roboczą, musi
otrzymać jakąś rekompensatę)
[lewirat - nakaz poślubienia wdowy przez brata zmarłego męża dla zapewnienia ciągłości rodu
sororat - nakaz poślubienia przez mężczyznę siotry/sióstr swojej żony, zazwyczaj kolejno, jesli żona jest
bezpłodna lub po jej śmierci]
- porwanie lub uprowadzenie kobiety: jeśli jako niewolnica lub konkubina, zawsze będzie traktowana
jako o niższym statusie społ.; jeśli zakochani chcą się połączyć wbrew woli rodzin lub na przekór regułom
społ., społ. najczęściej ustępuje i dochodzi do kompromisów (uznanie albo faktów dokonanych, albo
odprawianie części obowiązujących obrzędów)

“Zawrzeć małżeństwo, to znaczy przejść ze społeczności dzieci lub młodzieńców do społeczności ludzi
dojrzałych, z jednego klasu do innego, z jednej rodziny do drugiej, niekiedy z jednej wioski do innej.”

↓

oderwanie jednostki od swojego środowiska ma ch. ilościowy, ekonom. i uczuciowy => praktyki

rekompensujące stratę dotkniętym ją - niekiedy opór tego środowiska przejawia się w uprowadzeniach i
porwaniach; “w zależności od tego, ile znaczy osoba, której to dotyczy, opór ten jest mniej lub bardziej
nasilony” + znaczenie ma zamożność obu stron

- ponowne włączenie: na ogół: wspólna uczta; są rytuały indywidualne (cel: połączenie dwojga ludzi,
np. przywiązanie się za pomocą fiz. więzów, wymiana ubrań, używanie przedmiotów należących do drugiej
osoby) oraz zbiorowe (cel: wytworzenie więzi między dwoma lub więcej zbiorowościami, np. wymiana
prezentów, uczestniczenie we wspólnych obrzędach)

* szczególna odmiana: ślub z drzewem -> wejście do klanu totemicznego

- okres przejściowy: “może mieć znaczenie seksualne albo go nie mieć” [a koń jaki jest, każdy widzi :D]

- kaźdy ślub jest w jakimś sensie zaburzeniem ustalonego porządku (m.in. przerywa się pracę, uszczupla
się oszczędności, ekscytacja pojawia się tam, gdzie z reguły jest raczej apatia => zawierane poza sezonem
prac polowych)

* rozwód i wdowieństwo: nikt nie cofnie tego, że małżeństwo wprowadziło człowieka w świat
dorosłych; gdy małżeństwo ma dzieci, sprawa jest trudniejsza, a czasem wręcz niemożliwa do rozejścia;
społeczność podejmuje negocjacje

- więź może wcale nie zostać zerwana w wypadku śmierci (patrz: samobójstwa wdów)
- żałoba zawiera szereg czynności o ch. ochronnym i zapobiegawczym

- ceremonialnie rzecz biorąc powtórne małżeństwa osób rozwiedzionych i owdowiałych są

prostsze

8. Pogrzeb

- wbrew pozorom to właśnie obrzędy włączenia są najbardziej rozbudowane
- żałoba: okres przejściowy dla tych, którzy pozostają na ziemi

* niekiedy odpowiednik okresu przejściowego zmarłych
* w tym czasie osoby związane ze zmarłym tworzą specjalną społ., której miejsce jest częściowo na

tym, a częściowo na tamtym świecie

* obrzędy uchylające żałobe - rytuały powrotu żywych do życia społ.
* dla odbywających żałobę życie społ. ulega zawieszeniu
* tym dłuższa, im silniejsza więź ze zmarłym oraz im wyższa pozycja społ. zmarłego

- okres przejściowy zmarłego manifestowany przede wszystkim przez dłuższy lub krótszy pobyt na
marach

* “Podróż na tamten świat i wejście do niego odbywają się poprzez szereg rytuałów przejścia. Ich

szczegóły zależą od odległości, jaką trzeba pokonać, oraz topografii zaświatów”

* czasami zmarłym pomagają przewodnicy

- osoby, wobec których nie odprawiono odpowiednich obrzędów (np. nieochrzczone dzieci lub te,
którym nie nadano imienia) nie mogą wejść do krainy zmarłych, ani dołączyć do społ. żywych -> stają się
bardzo niebezpieczne: pozbawione środków do życia, które mają zmarli w zaświatach, muszą o nie
walczyć z żywymi + często pałają żądzą zemsty -> obrzędy żałobne pozwalają pozbyć się wrogów
- tam, gdzie nie ma konkretnych wierzeń o krainie zmarłyc, pogrzebanie ciała staje się właściwym
obrzędem integracji ze światem zmarłych

9. Inne rodzaje rytuałów przejścia

(1) Włosy: (a) odcięcie włosów, (b) ofiarowanie ich lub poświęcenie komuś lub czemuś

* obcięcie = znak rozstania z dawnym środowiskiem
* złożenie w ofierze = połączenie z rzeczywistością sacrum, a zwłaszcza z konkretnym bóstwem,

demonem

* we włosach kryje się częśc osobowości człowieka - ich rodzaj, kolor, długość, sposób ułożenia są

wyraźną i łatwą do rozpoznania cechą wyróżniającą, zarówno w wypadku jednostki, jak i całych społ.
(2) Welon: oddzielenie od profanum
(3) Specjalne języki: niekiedy używa słownictwa zupełnie nieznanego w społeczeństwie, czasem to tylko
zakaz używania pewnych słów
(4) Obrzędy seksualne: celibat jest cechą większości obrzędów rytualnych; stosunek jest jednocześnie
nieczysty i bardzo potężny, a przez to skuteczny i użyteczny jako obrzęd -> stąd popularność odbycia
stosunku do kobietą poświęconą jakiemuś bóstwu

* jako końcowy akt ceremonii inicjacji - r. włączenia
* może być obrzędem zapewniającym właściwy przebieg całej ceremonii lub akt fraternizacji
* wszystko, co zostało powiedziane ad. praktyk heteroseksualnych odnosi się do praktyk

homoseksualnych

* sodomia w niektórych przypadkach może być obrzędem integracji

(5) Biczowanie: może być traktowane “po prostu” jako akt sadyzmu, niekiedy ma znaczenie seksualne,
może być też traktowane jako akt wyłączenia z poprzedniego środowiska
(6) Pierwszy raz: bo “liczy się tylko pierwszy raz”; pierwsze wejście, ciąża, poród, postrzyżyny,
miesiączka, ząb, zaręczyny, stosunek (dla kobiety), małżeństwo; “drugi raz” stanowi jedynie początek
nawyku
+ obrzędy towarzyszące zmianom pór roku, miesięcy, faz księżyca, etc.
+ obrzędy towarzyszące zemście

+ obrzędy obejmowania w posiadanie
+ rytuały przenoszenia relikwii