Obrzędy przejścia /Arnold van Gennep/

Przejście fizyczne

W czasach współczesnych przykładem przejścia fizycznego może być chociażby przejście graniczne, które ma charakter swobodny (z wyłączeniem nielicznych krajów, gdzie zachowano zwyczaj okazywania paszportu). Natomiast dawniej przejście z jednego kraju do drugiego, z prowincji do prowincji stanowiło problem i wymagało licznych formalności. Owe przejścia miały charakter polityczny, prawny, ekonomiczny, a także magiczno-religijny. Za przykład mogą posłużyć zakazy wstępu i pobytu na danym teranie obowiązujące przedstawicieli różnych wyznań.

Aspekt magiczno - religijny

a) wyznaczniki granicy

W plemionach mniej cywilizowanych terytorium zostaje określone w sposób naturalny, gdzie zarówno członkowie plemiona jak i jego sąsiedzi wiedzą jakie są granice powszechnie panującego prawa i przywileju. Do naturalnych wyznaczników granicy należy:

-kamień,

-drzewo,

-święta rzeka,

-jezioro.

Przekroczenie owej granicy pociąga za sobą karę.

Granicę wyznacza się również za pomocą przedmiotów, które zostały usytuowane w danym miejscu wraz z rytuałem poświęcenia. Do przedmiotów tych należy:

-słup,

-most,

-kamień graniczny.

b) ochrona granicy

Może mieć charakter bezpośredni lub mogą ją chronić bóstwa opiekuńcze granicy takie jak Priap, Hermes czy bogowie przedstawieni na babilońskim kudurru.

Rytualne położenie kamienia granicznego sprawia, że dany teren staje się przynależnością określonej grupy, a wtargnięcie obcego jest traktowane jak świętokradztwo. Dlatego też, zakaz wstępu na dane terytorium jest wyrażany za pomocą słupów granicznych, murów, posągów lub za pomocą bardziej prymitywnych środków.

c) położenie znaków

Znaki nie są ustawiane wzdłuż całej linii granicznej, lecz w miejscach możliwego przejścia, na drogach lub rozdrożach. Najprostszą metodą jest położenie na środku lub w poprzek drogi pęku traw, kawałka drewna czy pala z przywiązanym do niego snopkiem. Trudniejsze jest postawienie bramy zdobionej przedmiotami pochodzenia naturalnego. Przykłady:

-brama zdobiona świętymi roślinami i czaszką szympansa w Kongo,

-bramy na Wybrzeżu Kości Słoniowej zbudowane z dwóch wbitych w ziemię słupów połączonych poprzeczną belką, z której wiszą czaszki i jajka.

Powyżej wymienione bramy stanowią rodzaj tabu przejścia chroniącego przed duchami.

Dziś kraje Europy sąsiadują ze sobą bezpośrednio natomiast dawniej ziemie chrześcijan stanowiły tylko część kontynentu. Dookoła rozpościerał się pas neutralny podzielony na marchie, który stopniowo zanikał. Z tamtych czasów pochodzi instytucja glejtu umożliwiającego przejście z jednego terytorium do innego i przekroczenie strefy neutralnej. W starożytnej Grecji strefy tego typu stanowiły teren wymiany handlowej lub teren walk. Na ogół są to pustynie, bagna czy puszcze, gdzie każdemu wolno podróżować i polować bez ograniczeń. Ze względu na oscylację sacrum tereny po obu stronach sfery neutralnej są święte dla tego, kto się w tej strefie znajduje, a owa strefa jest święta dla mieszkańców obu sąsiednich terytoriów. Każdy, kto przechodzi jednego z nich do drugiego przez jakiś czas znajduje się w sytuacji zawieszenia pomiędzy dwoma światami. Autor nazywa taką sytuację stanem przejściowym, gdzie stan fizyczny i symboliczny zarazem znajduje swoje odzwierciedlenie we wszystkich obrzędach, które towarzyszą przechodzeniu z jednej sytuacji społecznej i magiczno -religijnej do drugiej.

Przykład obrzędu przejścia fizycznego /Henry Clay Trumbull/:

Kiedy generał Grant dotarł do Asjutu, miasta granicznego w Górnym Egipcie, i dobił do brzegu, kazał złożyć ofiarę z byka. Jego głowę położono po jednej stronie trapu, ciało zaś po drugiej. Schodzący na ląd generał musiał przejść między nimi i przez rozlaną krew zwierzęcia. Taki obrzęd należy interpretować jako rytuał przejścia o charakterze bezpośrednim, który pozwala na wkroczenie z jednego świata do innego.

Owe procedury odnoszą się zarówno do kraju, większego terytorium jak i wioski, świątyni czy domu, gdzie strefa neutralna stopniowo się kurczy, aż w końcu staje się zwykłym kamieniem, belką czy progiem. Rolę wejścia broniącego dostępu do drugiego świata odgrywa przejście w murach miasta, brama murów otaczających dzielnicę, drzwi do domu. Sacrum nie kryje się wyłącznie w progu, ale także w nadprożu i nadsłupiu. Wszystkie elementy drzwi stanowią całość i jeśli zachodzą zmiany w obrębie rytuałów z nim związanych, to dotyczą technicznych szczegółów ceremonii. Próg zrasza się krwią albo czystą wodą, futryny smaruje krwią lub pachnidłami, zawiesza się na nich święte przedmioty.

Drzwi są granicą między światem zewnętrznym a domowym, gdy mówimy o mieszkaniu i między rzeczywistością sacrum a profanum, gdy jest mowa o świątyni. W tym sensie “przejście przez próg” oznacza wyłącznie do nowego świata. Akt ten ma szczególne znaczenie w obrzędach zaślubin, adopcji, święceń i pogrzebu. Obrzędy dokonujące się na progu mają charakter rytuałów okresu przejściowego. Obrzędy “oczyszczenia” są wyrazem rytuałów wyłączenia (obmywanie się) z dawnego środowiska, po których następują rytuały włączenia (wspólna biesiada). Rytuały progu nie są więc rytuałami ’zjednoczenia’ , ale obrzędami przygotowującymi do zjednoczenia, poprzedzonymi rytuałami przygotowującymi do okresu przejściowego.

Terminy:

-rytuały preliminalne - odnoszą się do rytuałów wyłączenia z dawnego świata,

-rytuały liminalne - dotyczą obrzędów odprawianych podczas stanu przejściowego,

-rytuały postliminalne - odnoszą się do rytuałów włączenia do nowego świata.

Prymitywne bramy w Afryce są zapewne pierwotną formą bram, których rozwinięte przykłady można odnaleźć na Dalekim Wschodzie. Bramy te przybierały charakter niezależnych budowli, ale także stanowiły narzędzie aktów obrzędowych.

Brama jako siedziba bóstw

Brama niejednokrotnie stawała się siedzibą bóstw. Owi ’strażnicy progu’ przybierają formy monumentalne, co powoduje, że spychają na dalszy plan same wrota i ich próg. Bowiem do nich kieruje się modlitwy, im składa się ofiary. Rytuał przejścia fizycznego przekształca się w rytuał przejścia duchowego. O przejściu nie stanowi przekroczenie danego miejsca, ale jakaś siła o charakterze nadprzyrodzonym.

W wielu ceremoniach przejścia rytuał bezpośredni wiąże się z pośrednim, a dynamistyczny z animistycznym, by usunąć przeszkody uniemożliwiające przejście lub dokonanie samego przejścia.

Inne rytuały przejścia fizycznego

Przejście przez przełęcz, któremu towarzyszy składanie w ofierze rozmaitych przedmiotów np. kamieni, kawałków tkanin, włosów, a także modlitwa do danego bóstwa opiekuńczego. Przykład to piramida kerkur w Maroku, kamienne kopce obo usypywane na wzgórzach w Mongolii i Tybecie czy kaplice w Andach i Alpach. Przejściu przez rzekę towarzyszą ceremonie, a elementem rytuału jest zakaz przekraczania danej rzeki.

Niekiedy do rytuałów przejścia można zaliczyć akty poświęcenia budowli, bowiem stanowią one część jednorodnego zespołu ceremonii zmiany siedziby. Każdy dom pozostaje tabu do czasu, gdy po przejściu odpowiednich obrzędów staje się noa (świecki). Tabu przypomina wyświęcanie danego terytorium, gdzie mamy do czynienia z oczyszczaniem, obmywaniem i wspólnym biesiadowaniem. Inne praktyki mają na celu zachowanie domostwa w całości np.. uchronienie go przed zawaleniem. Po obrzędach tabu, wyznaczeniu ducha opiekuńczego, pierwszej śmierci, zapewnieniu przyszłego bezpieczeństwa następowały rytuały włączenia tj. uczta, rytualne odwiedziny, poświęcenie domu czy wspólny posiłek (we Francji zwyczaj takiego przyjęcia na nowym mieszkaniu nazywa się ‘zawieszeniem wieszaka‘, z kolei w Polsce ’parapetówką’). Jeżeli mieszkańcami są te same osoby, które postawiły dom owe rytuały rozpoczynają się już podczas budowy.

Rytuałom wejścia (wkroczenia) do domu odpowiadają rytuały wyjścia (opuszczenia). Za czasów Mahometa Arabowie, gdy wchodzili lub wychodzili z domu gładzili dłonią figurkę domowego bóstwa i gest ten w zależności od sytuacji miał charakter obrzędu włączenia lub wyłączenia. Każdy pobożny Żyd, który przechodzi przez drzwi swojego domu dotyka palcem prawej ręki mezuzy, a nastepnie całuje palec i mówi:

‘Niech Pan chroni twoje wejście i wyjście, teraz i na wieki’.

Tak więc rytualnym gestom towarzyszy również rytuał słowny.

Mezuza- małe pudełeczko na futrynie domu po prawej stronie, zawierające zwitek pergaminu z zapisanym świętym imieniem Boga- Szadai ( z hebr. Szadaj oznacza ’wszechmocny’) lub fragmentem Tory.

Często, podczas specjalnego obrzędu zostaje poświęcone tylko wejście główne, ponieważ tylko ono wychodzi na odpowiednią stronę świata i tylko ono jest miejscem rytuałów wejścia i wyjścia. Stąd upodobanie złodziei do wdzierania się przez okno czy zwyczaj wynoszenia zwłok przez wyjście tylne lub okno. Celem owych rytuałów jest niedopuszczenie do skażenia przejścia, które zawsze musi pozostać czyste.

Podsumowując, by zrozumieć rytuały związane z progiem, należy pamiętać, że próg stanowi tylko element drzwi, a większość owych obrzędów należy rozumieć jako bezpośrednie i fizyczne rytuały wejścia i wyjścia czyli jako rytuały przejścia.