Wesele jako obrzęd przejścia
Obrzędy przejścia to działania mające w symboliczny sposób wyrażać i podkreślać fakt zmiany statusu społecznego. Są związane z przełomowymi momentami w życiu; odnoszą się w głównej mierze do zmiany stopni wiekowych; przejściu z jednej grupy do drugiej towarzyszą szczególne działania.
Arnold van Gennep w 1909r opracował teoretyczne i praktyczne obrzędy przejścia m.in.:
* narodzenie dziecka (przyjście do rodziny - próg domu)
* chrzest w społeczności chrześcijańskiej (połączony z rytuałem)
* obrzęd inicjacyjny
* wesele (oczepiny)
* pogrzeb (wyłączenie ze społeczeństwa)
(Słownik etnologoczny)
Struktura obrzędu przejścia (budowa):
1. Przynależność do danego stanu (statusu) społ., z którego jednostka ma być wyłączona
2. Faza wyłączenia (separacja) - odebranie statusu jednostki, wyłączenie z dotychczasowej grupy. Jednostka wyłączona jest w specyficzny sposób oznaczona - np. poprzez ubiór, tak by inni byli świadomi tego, że mają do czynienia z osobą, która uczestniczy w obrzędzie przejścia. Podmioty obrzędu uznaje się za będące poza czasem, są pozbawione statusu, odizolowane. Kontaktują się ze sferą sacrum, a więc mogą być niebezpieczne dla innych ludzi. Stykanie się z nimi jest zabronione lub obłożone szeregiem obrzędowych zakazów i nakazów.
3. Faza marginalna - jednostka jest zawieszona, „nie ma jej”. Jest to przynależność do stanu `anormalnego'. Rozpiętość w czasie fazy liminalnej (granicznej) jest bardzo zróżnicowana: od kilku chwil, do wielu niemal lat (np. narzeczeństwo).
4. Faza włączenia (agregacji) - nadanie nowego statusu. Ma formę oczyszczeń i ablucji (ze względu na zaistniały kontakt z sacrum)
5. przynależność do stanu nowego - manifestuje się to przywdzianiem odpowiedniego stroju, zmianą sposobu zachowania, przyjęciem wymaganych obowiązków, przestrzeganiem stosownych norm itd.
Oczepiny:
- zmiana dotychczasowego życia
- o północy (magiczna godzina)
- uczestniczyły w nich wyłącznie kobiety
- rozpoczynały się od oracji starościny, która w imieniu mężatek pozdrawiała pannę młodą
- ścinano włosy (wyraz panieństwa) (wyłączenie z grupy panien)
- akt inicjacji małżeńskiej: zdejmowano pannie wianek (i welon) (sfera liminalna - już nie panna, jeszcze nie mężatka)
- kobiety zdejmowały jej wianek i zakładały czepiec (czepiec należało zrzucić 3 razy, pokazując świadomie udramatyzowaną scenę niechęci przejścia do stanu małżeńskiego) (włączenie do nowej grupy: gospodyń, mężatek)
- po oczepinach trzy niewiasty zbierały datki na czepiec od gości. Na końcu mąż musiał dać najwięcej, żeby mógł odebrać swoją żonę, której podawał kubek wina, a następnie częstował winem każdą z kobiet.
Łeńska-Bąk „Zapraszamy na wesele”
Obrzędy przejcia mają sens tylko w przypadku gdy są powiązane ze światopoglądem jednostki. Tradycyjne wesele - powiązane z myśleniem magicznym i schematycznością modelu jest jednym z obrzędów przejścia. Zachowanie obrzędowe wyraża określony sposób myślenia danej struktury społecznej. Obrzędy - działania symboliczne, mające `przenieść' do innej grupy społ. Warunkiem spełnienia się rytuału jest jego bezbłędne wykonanie oraz podporządkowanie się działaniom po nim następującym.
H. Gerlich
przejście - bramy. Młodzi muszą się wykupić. Najczęściej wódką. Obrona przeciw złym mocom.
Oczepiny - podkreślały fakt przejścia kobiety z jednego stanu do drugiego. Młoda żegnała się z drużkami, a jednocześnie w symboliczny sposób, poprzez pocałunek, zostawała przyjmowana do grona kobiet zamężnych. Zdjęty wianek rzucała w stronę drużek - ta, która pierwsza go złapie, wyjdzie za mąż w najbliższym czasie.
Arnold van Gennep:
Narzeczeństwo - okres przejściowy
- rytuały wyłączenia, np.:
okup na pannę młodą
zmiana ubrania
obcięcie włosów
pozbycie się czegoś, co ma związek z dzieciństwem
zmiana imienia ( i inne - w zależności od kultury)
-rytuały ponownego włączenia:
uczta
związanie razem części ubrań (widoczne więzy)
picie krwi drugiej osoby
jedzenie tego samego/z tego samego talerza
związanie się sznurem
nałożenie pierścieni, bransolet
- obrzędy związane z progiem i drzwiami (graniczne)
przeniesienie młodej przez próg
Fragment książki J. Geneppa ( tak w ramach ciekawostki)
Bardzo szczególnym obrzędem ponownego włączenia jest „ślub z drzewem”, który niejednokrotnie intrygował badaczy. Łatwo go jednak zrozumieć, jeśli się pamięta, że w niektórych przypadkach (na przykład u bengalskich Kolów29) małżeństwo jest zarówno ceremonią inicjacji, jak i integracji, pozwalającą wejść do klanu totemicznego. Dziś małżeństwa zawierają tam chłopcy w wieku od szesnastu do osiemnastu lat, a dziewczęta w wieku od czternastu do szesnastu lat. Jednak dawniej zawierano je w wieku znacznie starszym. Należy zwrócić uwagę na następujące fakty. Według wierzeń Kolów dusze zmarłych udają się w pewne specjalne miejsce, ale dusze dzieci nie mogą się tam udać z tej prostej przyczyny, że dzieci nie mają duszy. Z tego samego powodu nie mogą nawet stać się demonami. Aż do małżeństwa młody człowiek nie podlega żadnym tabu pokarmowym obowiązującym w jego klanie i może utrzymywać stosunki seksualne, nie przejmując się zasadą egzogamii. Dzięki małżeństwu zyskuje duszę, która pozwala mu stać się pełnoprawnym członkiem klanu. Kolowie wyznają totemizm, a ich najważniejszymi totemami są drzewa mango i drzewa masłowe. Jeden z obrzędów ślubnych Kolów polega właśnie na tym, że najpierw „poślubia się” drzewo (poprzez ceremonię objęcia i uściskania). Chłopcy „poślubiają” mango, a dziewczęta drzewo masłowe. Jeśli się weźmie pod uwagę wszystkie te elementy, to dojdziemy do wniosku, że owo, „fikcyjne” małżeństwo nie jest obrzędem przeniesienia osobowości, mającym na celu „zapewnienie powodzenia właściwej ceremonii”30, ale rytuałem inicjacji (niezbędnym, by stać się członkiem klanu totemicznego), który przybrał formę ceremonii ślubnej. Albowiem obrzędy ślubne Kolów są jednocześnie rytuałami wstąpienia do klanu. Osoba z jakiegoś po wodu wykluczona z klanu może z powrotem stać się jego członkiem, jeżeli uda jej się zgromadzić przedstawicieli różnych wiosek, a następnie, z udziałem kapłana, złożyć ofiarę z białego kozła lub byka. Po ceremonii ofiarnej wykluczony z klanu musi napić się krwi zwierzęcia albo skropić nią dach swego domu, odmawiając modlitwę do boga słońca. Mięso bydlęcia zostaje zjedzone przez wszystkich członków klanu31.
Omówione tu obrzędy ponownego włączenia należy rozumieć w sensie stricte fizycznym, a nie symbolicznym. Sznur, którym wiążą się narzeczeni, pierścień, bransoleta, wieniec itp. mają działać w sposób realny, jako swego rodzaju środek przymusu. Bardzo interesujące z tego punktu widzenia są obrzędy związane z progiem32 i drzwiami. Przekracza się je siłą lub za przyzwoleniem mieszkańców danego domostwa. Na przykład w Palestynie dziewczyna przychodzi do domu swego przyszłego męża, a na głowie niesie dzban pełen wody. Gdy przestępuje próg, oblubieniec strąca jej dzban (nie jest to, jak sądzi Trumbull, znak świętowania, ale obrzęd wyłączenia z dawnego środowiska, a zarazem integracji z nowym, poprzez coś w rodzaju chrztu). Na wyspie Karpathos łamie się kij położony w poprzek drzwi. Edouard Chavannes opowiedział mi o bardzo interesującym obrzędzie chińskim, w którym fizyczne przejście nie dokonuje się jednorazowo, lecz etapami33. W plemieniu Hani (południowy Yunnan), kiedy przyszły zięć przybywa do domu przyszłego teścia po żonę,
teść prowadzi do niej zięcia przez drugą i trzecią salę oraz przez pawilon. Gdy przechodzą przez kolejne drzwi, pomocnik obecny przy ceremonii za każdym razem głośno oznajmia, jaki rytuał ma zostać odprawiony, a zięć dwukrotnie oddaje głęboki pokłon. Rytuał ten zwie się pokłonem oddanym drzwiom (pai men). Dla teścia, który ma zaprezentować zięciowi swoją córkę, drzwi mają wielkie znaczenie, bowiem to one są przeszkodą na tej drodze34
U Czeremisów orszak, który przybywa po narzeczoną, zatrzymuje się przy bramie gospodarstwa, gdzie mieszkają jej rodzice. Sabu (mistrz ceremonii) wchodzi do izby, a gospodarz częstuje go czymś do jedzenia i picia. Sabu prosi o pozwolenie wejścia orszaku. Na to ojciec dziewczyny pyta, czy coś zgubił, a sabu odpowiada, że owszem, taki i taki (narzeczony) zgubił jeden rękaw swojej kurtki i przybywa, by sprawdzić, czy jest w owym gospodarstwie. Ojciec panny młodej zaprzecza i sabu odchodzi. Po chwili jednak wraca, ale dopiero za trzecim razem ojciec dziewczyny przyznaje, że rękaw jest u nich w domu. Wtedy brama zostaje otwarta i rozpoczynają się obrzędy włączenia35.
Okres przejściowy może mieć znaczenie seksualne albo go nie mieć. U niektórych ludów narzeczony sypia ze swoją przyszłą żoną, a dzieci poczęte lub na rodzone w tym czasie uważa się za prawowite (zob. przypadki opisane wyżej). Gdzie indziej separacja narzeczonych ma charakter bezwzględny i dzieci narodzone na skutek nieposłuszeństwa wobec tej zasady ani w rodzinie, ani w całej społeczności nie mają praw należnych dzieciom pochodzącym z prawego łoża. Tak właśnie jest u Lapończyków, którzy
nigdy nie pozwalają narzeczonym sypiać razem aż do nocy poślubnej. Jeśli jednak do tego by doszło, to dziecko narodzone z takiego związku zostałoby uznane za bękarta, nawet gdyby dowiedziono, że poczęcie nastąpiło już w okresie narzeczeństwa po danym sobie wzajemnie słowie. Pozycja takiego dziecka - czy to chłopca, czy dziewczynki - wśród braci i sióstr zawsze będzie najniższa i zawsze będą nim pogardzać. Gdy dorośnie, nierzadko wypędzą je z domu, by opiekowało się renami36.
Ów ostatni szczegół jest interesujący, pokazuje bowiem, że dziecko zachowuje wszystkie cechy i wady, które nabyło ze względu na fakt, iż zostało poczęte w okresie nieczystym (tabu). (...)