KULTURA TRADYCYJNA
Chrzest, wesele, śmierć w kulturze tradycyjnej
Funkcje soli i chleba w obrzędach rodzinnych:
Sól:
Działanie konserwujące
Operator przejścia ze sfery profanum do sacrum - powoduje zmianę
Zamyka drogę do dalszych przekształceń
Zabezpiecza żywych przed złymi mocami - funkcja ochronna
Funkcja antydemoniczna, odstraszanie złych mocy - kobieta w ciąży nosi przy sobie sól (palenie soli - zaspokojenie potrzeb złych demonów)
Straż czuwająca przy zwłokach (puste noce) chowała w kieszeniach sól, smakowała jej
Sól oczyszcza drogę zmarłemu, czasami wkładano sól do trumny
Chleb:
-Obecny w każdym obrzędzie przejścia
-Funkcje magiczne - chronienie przed przeciwnościami losu, zapewnienie szczęścia
-Funkcje sakralne
-Rodzice chrzestni ofiarują chleb żebrakom - ochrona przed demonami (żebrak - pośrednich ze sferą sacrum)
Chleb i sól dawano parze młodej wyruszającej w „zaświaty”
Zaproszenia na ślub:
Kiedyś:
- pierwsze zapowiedzi zazwyczaj w niedziele, w tym dniu powinny być powiadomione o weselu te osoby, które będą pełnić funkcje obrzędowe, a także starostów i drużbów
-szczególną wagę przywiązywano do zapraszania rodziców chrzestnych
-młodzi chodzili do każdego osobiście zapraszając na wesele, czasami klękali podczas tego przed gospodarzami domu (klęczenie - dawniej w rodzinach górniczych)
-na wesele zapraszano głównie krewnych i znajomych rodziny - w zależności od majętności urządzających wesele (obowiązek urządzania dużego wesela, gdy za mąż wychodziła pierwsza córka)
-chodzenie z kołaczem - chodzenie po ludziach i obdarowywanie ciastem (także osób nie zaproszonych) - 3 gatunki - kołacz z makiem, z serem i kruszonką, czasami także z jabłkami, powinno być zapakowane w biały papier przystrojona mirtem lub asparagusem. Po II wojnie światowej zdarzało się, ze panna młoda chodząc z kołaczem była obdarowywana prezentami przez tych, którzy nie byli zaproszeni na wesele
Teraz:
-zaproszenie pozbawione treści religijnych
-zaproszenia drogą korespondencyjną, korzystając ze specjalnych kart-zaproszeń, w zaproszeniu zamieszczane są często wiersze, często b. pomysłowe
-przez telefon, e-mail
-osobiście należy powiadomić najbliższą rodzinę, świadków, rodziców chrzestnych
-zwyczaj z częstowaniem kołaczem zachował się do dzisiaj
Błogosławieństwo:
Jest to życzenie lub uzyskanie specjalnej przychylności Bożej dla jednostki lub wspólnoty poprzez odpowiednie słowa lub symboliczne gesty sakralne. Z uwagi na egzystencjalną zależność od Stwórcy błogosławieństwo stanowi podstawową sakralną kategorię religii, choć występuje również w formie wypaczonej w religijność lub religiach magicznych.
Cel: za pomocą nadnaturalnych mocy uzyskać konkretne „pożytki”. Każdy kto udzielał błogosławieństwa wyrażał tym samym zgodę na to małżeństwo.
Kto udziela błogosławieństwa?
W katolicyzmie powinna go udzielać osoba duchowna, ponieważ błogosławieństwo ma znaczenie liturgiczne, z taką osobą wiąże się specjalna moc sprawcza. Błogosławieństwa przeważnie udzielają rodzice - wtedy błogosławieństwo jest jedno lub kilu zdaniowe. Jeżeli nie było rodziców to dziadkowie, jeżeli nie było dziadków to bracia, siostry lub rodzice chrzestni.
Język: tryb rozkazujący, w oparciu o słowa „uświęć”, „pobłogosławić”, którym przypisuje się treści religijne, nie zaś magiczne. Forma oracji. Styl podniosły
Charakter: W myśleniu ludowym: Motywacje religijne są nierozdzielnie pomieszane z magicznym stosunkiem do świata. Formuła błogosławieństwa jest wtedy prośbą o boską interwencję i ma chronić przed sferą sacrum (demony). Obecna symbolika śmierci - rytualna śmierć. Często gubi się symbolikę, stawiając na decorum oraz potrzebę przedłużania tradycji. Możliwość porzucenia ograniczeń ludzkiej kondycji i uzyskanie nowej postaci, skorzystanie z mocy sacrum.
Gesty błogosławieństwa: Są kierowane do młodych, najpierw wykonywali go rodzice, swat, goście, później (błogosławieństwo w drodze między domem a kościołem) Ci którym przypisywano właściwości mediacyjne: dzieci, wędrowne dziady. Gest uzyskał rangę społecznie uznawanego decorum.
-Składanie pocałunku i rąk na głowach młodych - gest aprobaty.
-Stosowanie święconej wody - zmywa brud, umożliwia nowe życie.
-Pocałunek: wyobrażenie o przechodzeniu tchnienia przez usta, tzn. duszy lub demonów, przekazywanie inicjowanemu nowej energii potrzebnej do odrodzenia po zakończaniu obrzędu i chwilowego kontaktu z sacrum. Symbolizują kontakt między udzielającym a otrzymującym błogosławieństwo, podkreślają słowa, wzmacniają je.
Słowo: Błogosławieństwo może być zwane zbawieniem słowa. Wiara w moc sprawczą słowa (która coraz bardziej zanika), oddziaływanie fizyczne. Dzięki temu błogosławieństwo miało walor sprawczy jako akt zmierzający do zapewnienia wszelkich dóbr, jednocześnie będąc narzędziem magicznej obrony.
Scenariusz: Należało go przestrzegać rygorystycznie. Robiono to z powodu wiary w magiczną sprawczość, ale także aby dostosować się do wzorca, społecznie zaakceptowanych działań i czynności - lęk przed wykluczeniem ze wspólnoty. Uczestnicy zostają wyłączeni z normalnej rzeczywistości zanurzając się w czasoprzestrzeni nacechowanej obecnością sacrum - separacja osób inicjowanych. Bycie w takiej przestrzeni zobowiązywało do przestrzegania zakazów i nakazów, co zapewni bezpieczny powrót do rzeczywistości.
Mowa błogosławieństwa: Powinno się mówić jednym tchem, bez poprawiania. Jest to niezbędne do wykonania obrzędu i zabezpieczenia podczas przekraczania granic między ekumeną a zaświatami. Wiele zależy od starannego wykonania (a może nawet wszystko). Opuszczanie podczas błogosławieństwa słowa amen Bóg w żydowskiej legendzie karze okrutną śmiercią. Zmiana porządku mogłaby być zagrożeniem dla istniejącego ładu. Młodzi przyklękają przed rodzicami, kłaniają się do nóg osób błogosławiących, zdarzało się, że narzeczeni stali po przeciwnych stronach stołu, podawali sobie prawe ręce i opierają je na położonym chlebie. Odwoływanie się do postaci biblijnych
Miejsce: na progu, w miejscu granicznym bądź w centralnym miejscu izby
Błogosławieństwo-oracja starosty
Oracja - (łac. oratio od orare: mówić, rozprawiać) to: 1. zwykle długie i kwieciste przemówienie w bardzo uroczystym tonie; żartobliwe określenie umoralniającej mowy; uroczysta modlitwa w liturgii rzymskokatolickiej. 2. (ludowa) należy do silnie związanych z sytuacją obrzędową i przez nią w zasadniczym stopniu determinowanych. Jest to dłuższy tekst wypowiadany przez jedną osobę zwrócony do grona słuchaczy, a związany z określoną sytuacją, głownie o charakterze obrzędowym.
Przed opuszczeniem domu weselnego i przed udaniem się do kościoła wygłaszał do wszystkich zebranych mowę (str. 168); zapowiada to, że pójdą teraz do kościoła. Mowa uruchamiała funkcje mitycznej sprawczości. Centralna część: przed pożegnaniem się z domem i wyruszeniem młodych do świątyni. Starosta był mediatorem między zwyczajną codziennością a sferą sacrum.
Napomnienie młodych o obowiązku podziękowania za zdrowie od Boga, podziękowanie rodzicom za wychowanie
Uzasadnianie wagi ustanowionego przez Boga sakramentu
Charakter moralizacji, mówienie o obowiązkach i stylu życia
Podziękowania dla gości
Prośba w imieniu narzeczonych do rodziców o wybaczenie win (gest oczyszczenia)
Życzenia, np. licznego potomstwa
Przypomnienie o konieczności szacunku dla rodziców
Formuła modlitewna - „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Amen” - zwrot ten jest także swoistym otwarciem aktu modlitewnego, powołuje na kontakt ze sferą sacrum. Po wprowadzeniu porządku świętości
Na zakończenie podziękowania gościom za udział w uroczystości a przez to udzielania przez nich aprobaty i błogosławieństwa zawieranemu związkowi.
Podczas mowy przywoływano postacie biblijne, opowiadano o pierwszych rodzicach. Młody podczas oracji znajduje się w takiej sekwencji działań obrzędowych jak Chrystus w scenie kuszenia przez szatana. Orator mówił w wierze, że słowo ma moc sprawczą.
Błogosławieństwo na drodze: Para młoda prosi o nie każdego spotkanego, choćby dziecka, żyda, cygana, żebraka, każdemu z pokorą się schylając. Błogosławieństwo weselne kontynuowane było często podczas drogi do kościoła.
!!! Zbieżność mowy błogosławieństwa z mową pogrzebową - tu i tu wchodzenie w sferę śmierdzi i opuszczenia (w wypadku wesela: chwilowe).
Współcześnie: Gubienie symboliki, brak znaczeń wielu gestów - odchodzenie od obrzędu zrytualizowanego do ceremonialnego. Często zachowana zostaje forma wyżej omówiona, ale pełni ona inną funkcje niż w kulturze tradycyjnej. Obrzęd zostanie w wyniku zmian ogołocony z niezmiennych tekstów werbalnych, zanika wiara w magiczną moc słowa. Nastąpiła desemiotyzacja - zacieranie znaczeń i funkcji symbolicznych
Rola daru w obrzędzie tradycyjnym a prezentu we współczesności:
Dar - 1.znak życia, łączność między człowiekiem a człowiekiem, strumień życia. Dawać to przenosić cząstkę siebie w cudze istnienia, co prowadzi do powstania więzi. 2. (wg Anny Zambrzyckiej - Kunachowicz) materialne przekazane przez jedną osobą drugiej osobie za okazaną życzliwość lub w celu uzyskania życzliwości u osoby obdarowanej i grupy.
-Jeżeli kobieta jest darem dla mężczyzny to powinna otrzymać od jego rodzinny dar, aby nie być osobą „obcą”.
-Dar stanowi podstawowe działanie porządkujące chaos w obrzędach przejścia
Określenia, wizerunki śmierci w kulturze tradycyjnej:
Rodzaje:
Dziurawe ręce (ta szła do bogatych żeby nie mogli jej przekupić)
Głucha śmierć (przychodziła do kobiet w połogu żeby nie słyszała płaczu dziecka)
Kulawa śmierć (przychodziła do pozostałych)
Wizerunki: kobieta z kosą, wysoka z czarnymi albo białymi włosami, chuda, nosi białą koszulę albo płaszcz z szerokimi rękawami, straszne oczy, „i też nie widać, czy jest obła, czy ją idzie pomacać, czy jest jak para.”, ma zdolność nieskrępowanego przemieszczania się w przestrzeni, nic nie stanowi dla niej przeszkody.
Inne nazwy: śmieciucha, kostucha, ta długa z kosą
Zwiastuny śmierci
Zwierzęta (wpływ na istnienie miało to, że większość rodzin miała na gospodarstwie zwierzęta - psy, drób, króliki):
Wycie psa - śmierć, niekoniecznie właściciela, niekiedy mówiono, że jest złowieszcze tylko wtedy, gdy wyje z głową skierowaną ku ziemi
Pianie kury - zabijano je, aby uchronić rodzinę od śmierci, wyrzucano ją na śmietnik lub zjadano - unikanie niebezpieczeństwa. Istniała praktyka, że odmierzano długością kury odległość od kuchennego stołu do drzwi, zaczynając od ułożenia ptaka głową w kierunku wyjścia, następnie kładło się na przemian: głowa - ogon. Jeśli głowa znalazła się przy drzwiach przepowiadało to domownikom dalsze niebezpieczeństwo.
Ryjący kret
Hukająca sowa
3 i 4 zanikły zupełnie
Rzeczy:
Niespodziewane pęknięcie szklanego kosza, szyby okiennej, porcelanowego naczynia, lustra
Zatrzymanie się zegara
Odgłosy i widziadła (utrzymuje się to do dnia dzisiejszego)
Nagłe pukanie do drzwi, w okno
Nieuzasadnione odgłosy z domu
Wydarzenia w domu, których nie można uzasadnić racjonalnie
Głos, który woła daną osobę z rodziny
Przeczucia - niepokój wewnętrzny - dawniej wiele osób przewidywało swoją śmierć, teraz rzadko się to zdarza ze względu na to iż odsuwamy temat śmierci od naszej codzienności
Sny - o wylatywaniu zębów, małych dzieciach, kobiecie w welonie - wierzenie utrzymuje się do dzisiaj
Wróżby - w roku przestępnym liczba zgonów kobiet zwiększa się, jeżeli ktoś umrze i leży przez niedziele w domu to ktoś w przeciągu roku umrze
Wierzenia te mogą być przed śmiercią, w trakcie śmierci lub po zgonie
Współcześnie zanika to z powodu racjonalnego myślenia. Zwiastuny śmierci nabierają znaczenia po uzyskaniu informacji o zgonie danej osoby, choć niektóre wierzenia utrzymują się do dzisiaj.
Ludowe wyobrażenia śmierci:
Przede wszystkim nastąpiła personifikacja śmierci, co wiąże się z oswojeniem się ze śmiercią.
Z WIKIPEDII: Śmierć (personifikacja) - nadanie biologicznemu zjawisku śmierci cech ludzkich, nierzadko również antropomorficznej postaci. Śmierć jako pojęcie abstrakcyjne była personifikowana przez twórców wielu epok.
kostucha - ludowe, jako kościotrupa z kosą, czasem w kapturze.
W starożytnej Grecji miała postać przystojnego Tanatosa. W wyobrażeniach ludowych często jako personifikacja śmierci pojawiał się Charon. Wyobrażenie śmierci jako mężczyzny ma źródło w języku - po grecku śmierć (Θάνατος, Thanatos) jest rodzaju męskiego.
W średniowieczu przedstawiana była jako gnijący trup, mumia lub suchy szkielet. Przeważnie była kobietą, ale w Niemczech występowały męskie personifikacje śmierci (po niemiecku der Tod - śmierć jest rodzaju męskiego).
Czynności wykonywane od śmierci do pochówku:
Przebaczenie wszystkich win, aby zmarły umierający mógł spokojnie umrzeć (jeżeli tego nie zrobiono groziło to nawiedzaniem osoby przez zmarłego)
Zakaz głośnego płaczu i okazywania (głośnego) rozpacz - domownicy mają zachować spokój, gdy ktoś umiera. Związane jest to z tym żeby śmierć odbywała się w spokoju, ale także aby ochronić osoby żywe - niespełnienie warunków może wywołać interwencje osoby zmarłej, nieboszczyk będzie prześladował rodzinę
Jeżeli ktoś umiera należy obudzić wszystkich domowników (jak człowiek śpi to jest przy nim Śmierć, umierającemu jest smutno i może kogoś „zabrać” ze sobą)
Gromnica (zwyczaj zanika, ludzie umierają w szpitalach) - zapalana w domu, podawanie jej konającemu - jak człowiek umiera to musi wyjść z niego dusza, a światło jest potrzebne żeby się nie błąkała i łatwo trafiła do wyjścia
Bezpośrednio po zgonie:
Można wręcz manifestacyjnie pokazywać swoje nastroje - w skrajnych przypadkach przybierało to postać teatralną
Zakaz otwierania okien, jeżeli ciało przebywa jeszcze w pokoju - żeby dusze nie chciały go zabrać na tamten świat zbyt szybko, zmarły ma jeszcze pobyć z rodziną. Racjonalne wyjaśnienie - świeże powietrze powoduje szybszy rozkład ciała.
Zakaz używania przedmiotów zmarłego do czasu pogrzebu, rzeczy te nadal należą do niego
Zasłanianie lustra - inaczej zmarły weźmie kogoś ukradkiem na tamten świat, zwierciadło ma magiczną moc, jest ośrodkiem emanacji złych duchów, siedliskiem duszy ludzkiej
Położenie monet na otwarte oczy - zapobiega to kolejnej śmierci kogoś z rodziny, względy estetyczne, z otwartymi oczami mógłby kogoś wypatrzeć i zabrać ze sobą na tamten świat
Przygotowanie do pogrzebu:
Mycie, golenie, strzyżenie, ubieranie - zajmowali się tym krewni albo osoby profesjonalnie się tym zajmujące, zakaz mycia i ubierania nieboszczyka przez obcych żeby się nie wstydził, zasada jednolitości płci i primogenitury (gdy zmarł ojciec przygotowaniami zajmował się najstarszy syn). (Z WIKIPEDII Primogenitura - pierworództwo, prawo pierwszeństwa dziedziczenia tronu przysługujące najstarszemu synowi lub najstarszemu potomkowi w linii prostej)
Zakazy, nakazy - A. wodę po myciu zmarłego należało wylać w odpowiednim miejscu - tereny rzadko uczęszczane, organizmy żywe w kontakcie z nią byłyby w niebezpieczeństwie - zanik B. zakaz użytkowania naczyń, których używano podczas mycia - negatywny wpływ na otoczenie, musiały zostać zakopane albo wyrzucone. C. rzeczy zmarłego wyrzucano lub palono, niektóre wkładano do trumny
Ubieranie nieboszczyka - gdy ciało staje się „sztywne” należy mówić do zmarłego opierając się na swoistej perswazji, przekonując zmarłego, że jeśli „zmięknie” to będzie dobrze wyglądał na pogrzebie. Dominują ciemne ubrania zależne od mody, dzieci, które nie przystąpiły do komunii ubierano w strój na tę uroczystość, młodzieńców w strój ślubny - symbolika tego, że dana osoba nie osiągnęła kolejnego stanu życiowego. Musiał mieć buty, bo inaczej nie wejdzie do królestwa niebieskiego. U kobiet: chłopski strój lub biała/szara sukienka. Małe dzieci okładano czasami obrazkami świętymi
Zakaz pożyczania czegokolwiek (śmierć kolejnej osoby) i zamiatania mieszkania (aby nie uderzyć duszy miotłą)
Burza sprawia, że ciało kwaśnieje i szybko się rozkłada
Przedmioty wkładane do trumny: różaniec (wplata się między palce), książeczkę do nabożeństwa, krzyżyki, święte obrazki, wizerunki patronów, rzadziej: kapelusz, laskę, chusteczkę do nosa, okulary- jeżeli się czegoś nie da to zmarły może się upomnieć. W okresie między wojennym wkładano połówkę monety - zmarły nie zabierze ze sobą całego dobytku
Udekorowanie miejsca, gdzie stoi trumna - świece, dewocjonalia, kwiaty. Na trumnie kalie, chryzantemy, goździki, mirt.
Odwiedzanie zmarłego - w okresie między wojennym sąsiedzi mieli obowiązek odwiedzenia zmarłego, wzięcia udziału we wspólnych modłach. Odbywały się czuwania - wielogodzinne modlitwy i śpiewy religijne przy zmarłym. Wyznaczona zostaje jedna osoba, która kieruje modlitwami - starsza kobieta, członkini kółka różańcowego albo ktoś kto najlepiej zna modlitwy. Zanikły śpiewy związane z tym rytuałem. Teraz odwiedziny polegają na przyjściu około dwóch godzin wcześniej do kaplicy przed pogrzebem. Puste noce - czuwanie przy trumnie całe noce; integracja społeczności, obserwowano czy się nie poruszy
Pogrzeb odbywa się najczęściej w trzecim dniu po śmierci, czasami w czwartym lub piątym. Zależy to od załatwienia „formalności”
Dzień pogrzebu - osoba najbliższa zmarłemu powinna ofiarować bukiet - tzw. PALMĘ (cięte kwiaty osadzone na gałązkach jodłowych).
Umożliwienie obejrzenia osoby zmarłej - otwarte trumny
Jeżeli zmarły do dnia pogrzebu pozostaje w domu: 1. trumnę wynosi się z domu „nogami do przodu” (żeby zmarły nie zostawił śmierci za sobą, przedsiębiorstwa pogrzebowe stosują się do tego) 2. trumnę należy wynosić na końcu, jak już wszyscy wyjdą z pomieszczenia 3. podczas wynoszenia należy 3 razy stuknąć trumną o próg - pożegnanie z domem
Kondukt pogrzebowy - kiedyś niesiono trumnę co było zaszczytem, teraz jest wieziona specjalnym samochodem. Podkreślenie stopnia pokrewieństwa - najbliższy stopień oznaczał bycie najbliżej trumny. Między trumną a krewnymi czasami idą dzieci z kwiatami. Na czele idzie ministrant niosący krzyż, a dalej ksiądz. Czasami za nim idzie orkiestra. Jeżeli trumnę ciągnął koń to nie mogła być to klacz w ciąży.
Złożenie do grobu - rzucanie ziemi na trumnę zmarłego przez jego krewnych
Formy pamięci o zmarłych:
Msze za zmarłych, fotografie nagrobne, nekrologi, epitafia
Z WIKIPEDII: Epitafium, lit. - napis na nagrobku lub pomniku upamiętniającym zmarłego. Także sam taki pomnik w postaci płyty czy tablicy z napisem ku czci zmarłego, najczęściej nie w miejscu pochówku, lecz w innym miejscu związanym z daną osobą, np. w kościele, na ścianie, filarze lub posadzce.
Tradycyjne obrzędy jako obrzędy przejścia:
Odbywają się według schematu:
Rytuał wyłączenia (separacji)
Rytuał okresu przejściowego, marginalnego
Rytuał włączenia - integracji
Obrzęd przejścia wg. M. Buchowskiego - działanie mające w symboliczny sposób wyrazić i podkreślać fakt zmiany statusu społecznego jednostek lub całych grup. Podkreśla związek tego rodzaju obrzędu z przełomowymi wydarzeniami w życiu. Proponuje schemat występowania inicjacji:
Przynależność do stanu/statusu pierwotnego z którego jednostka ma być wyłączona
Wyłączenie z niej jednostki
Faza marginalna - przynależenie do stanu „anormalnego”
Włączenie do stanu nowego
Przynależność do stanu nowego