ZWYCZAJE, OBRZĘDY I WIERZENIA BOŻONARODZENIOWE- SYMBOLIKA I FUNKCJE
ZADROŻYNSKA „POWTARZAĆ CZAS POCZĄTKU”
-Boże Narodzenie poprzedza sprzątanie- kreacja niezwykłej przestrzeni, wprowadzanie czasu świętego. Ten czas niezwykłości nie może przebiegać w normalnej przestrzeni.
-oczekiwaniu na wieczerzę towarzyszy czekanie na pierwszą gwiazdkę- znak z zaświatów. W chwili jej pojawienia się zaczynały obowiązywać inne zasady.
- łamanie się opłatkiem- początkowo zwyczaj ten był znany jedynie wśród wyższych klas. Dzielono się nim przed wieczerzą, najpierw gospodarz z gospodynią. Mówiono, że kto się opłatkiem przełamie, ten będzie miał chleb przez cały rok. Wśród ludności rybackiej nie znano tego zwyczaju.
-wieczerza nie przypomina zwykłej kolacji. Panuje w czasie niej powaga, należy spróbować wszystkich potraw, aby mieć szczęście przez 12 miesięcy.
-wolne nakrycie- do XIX wieku zwyczaj praktykowany jedynie w dworach. Przed przystąpieniem do wieczerzy należało sprawdzić czy na krześle nie siedzi dusza.
-z wigilijnej słomy pleciono koła i obwiązywano nimi drzewa owocowe, aby nie marzły i zdrowo obrodziły.
-uczta wigilijna jest ucztą ofiarną dla istot z tamtego świata. Jedzenie przy wspólnym stole= wspólnota. Uczta to dar, więź między żywymi a zmarłymi. Adresatem daru są obcy, którzy odwzajemniając dar mieli być mili i przychylni.
-życzenia- zawsze życzono dobrze, donosiły się one do przyszłości. Życzenia to dar.
-prezenty- zwyczaj dworski. Dawano je dzieciom i starcom, jako istotom granicznym, mediacyjnym, aby ich obłaskawić.
-wigilia to czas innych, czas chaosu. Wtedy zostają zawieszone normalne prawa. Jedzenie postnych potraw miało uczynić biesiadników podobnym zmarłym. Odwrócone normy to wigilijne żarty, kolędnicy i maszkary. Wszystko, co było wykluczone z codzienności, stawało się teraz normą. Wg kościoła ten czas miał trwać do 2.02, w praktyce trwało nawet do rozpoczęcia wiosny. To kreacja nowego życia.
JEDZENIE:
-zupa z kaszą, groch, śliwy z kaszą, żur z grzybami, kluski z makiem
-siano pod obrusem, snopy w rogach izby wróżby z siana: jak wyciągnie się zielone źdźbło to wróży to ślub
-na wschodzie Polski jedzono kutię panny rzucały kutią o ścianę, jeśli nie spadła wróżyło to szczęście
-ziarna rozmaitych zbóż: pszenica do kutii, owies na kisiel
-miód- pochodzi od pszczół uznawanych za zwierzęta święte. Produkty pochodzenia pszczelego wykorzystywano w praktykach obrzędowych (woskowe świece, miód- leczenie, zabiegi związane ze śmiercią). Miód przynależy do „tamtego” świata, stąd w czasie wigilii ofiarowywano go zmarłym.
-mak- jest niepoliczalny, jako środek o właściwościach halucynogennych miał przenosić człowieka w tamten świat (sen =zaświaty). Jego ziarna to poczęstunek dla zmarłych. Nie jadano go na codzien.
-grzyby-rosną w lesie, a las to przestrzeń mediacyjna- obca, niebezpieczna. Są naznaczone niezwykłością jako dobra wykradzione mieszkańcom tamtego świata.
-orzechy(ich wygląd jest utożsamiany z ludzkim mózgiem), suszone owoce, kiszona kapusta
DZIWNE ZACHOWANIA W CZASIE WIGILII:
-starano się coś ukraść, aby mieć szczęście prze cały rok
-chłopcy przemalowywali pannom domy
-farbowano wodę w czasie pasterki na niebiesko
WRÓŻBY:
-dot. pogody- obserwacja pogody od Wigilii do III Króli
-jeżeli powodzi się w czasie Wigilii to będzie się wiodło przez cały rok
-jeżeli na niebie widać gwiazdy to kury będą się dobrze niosły; jeżeli niebo będzie zachmurzone to krowy będą dużo mleka dawać.
POŚPIECH
-wigilia (łac. czuwanie)- ma znaczenie symboliczne- „jaka wigilia, taki cały rok”.
Dzieci starają się być grzeczne, ludzie się nie kłócą
-należy wstać wcześnie rano, każdy musi wstać sam
ZAKAZY/NAKAZY:
-nie wolno niczego pożyczać, aby nie wynosić szczęścia z domu
-nie wolno rąbać drewna, bo przez cały rok będzie boleć głowa
-nie wolno wbijać gwoździ, bo będą boleć zęby
-zakaz prania, bo umrze ktoś z domowników
-zakaz hałasowania, aby nie spłoszyć dusz
-aby ustrzec się przed pożarami, nie można było wychodzić do chleba z światłem
-zakaz kładzenia na stole czapki, bo krety zryłyby pole
-zakaz kosztowania potraw, bo dzieci dostaną robaków
-nakaz kichnięcia przynajmniej raz, aby uniknąć śmierci, albo ile razy człowiek kichnie, tyle w ciągu roku będzie chory
-należy napić się szczodraka, aby być szczęśliwym przez cały rok
-należało w ten dzień coś ukraść, jeśli się udało to można było to bezkarnie robić przez cały rok
-aby w domu były pieniądze, należało sąsiadowi podrzucić śmieci
-nieszczęście zapowiadało przebiegnięcie przez drogę zająca i kota
PRZYGOTOWANIA DO KOLACJI:
-potrawy przygotowywano w dzień Wigilii, tradycja pozwalała w Boże Narodzenie jedynie odgrzewać potrawy, a nie je gotować
-mycie, sprzątanie starano się odłożyć na czas poświąteczny
-przed wieczerzą wigilijną strzelano z biczów za pomocą powrozów przymocowanych do kija. Strzelano na komendę, za co dziedzic wypłacał pieniądze. Później udawano się do księdza i tam także strzelano za opłatę. Strzelano też z moździerzy i strzelb na znak rozpoczęcia wieczerzy i radości z narodzin Jezusa.
OSTATNIE PRZYGOTOWANIA DO WIECZERZY:
-nie można usiąść do wieczerzy brudnym, bo będzie się miało pecha
-do wieczerzy zasiada się w butach
-wieczerzę spożywano w kuchni lub izbie wraz z parobkami i służbą
-w kącie stawiano snop żyta, a pod obrus siano jest to zabieg słowiański, który zyskał interpretację chrześcijańską- to pamiątka po narodzeniu Jezusa, zabieg te miał zapewnić gospodarstwu pomyślność w nowym roku.
-wieczerzę należało spożywać w ciszy, aby się rodzina nie kłóciła
-wystrzegano się osób obcych przy wieczerzy, jeśli się jednak pojawiła brano ją za osobę wróżebną. Jeśli przychodziła osoba starsza uważano, że w nowym roku przewagę w rodzinie, będzie miała osoba stara, jeśli młoda oznaczało to, że rodzina się rozmnoży.
-w czasie wieczerzy nie można odchodzić od stołu, wróżyło to śmierć, albo kury pouciekają z gniazd
-oprócz jadła obrzędowego na stół kładziono wszystkie gatunki zbóż, aby był urodzaj oraz ziemniaki, buraki, owoce.
-pod obrus kładziono pieniądze, aby były przez cały rok
-na stół kładziono siekierę lub w rodzinach górniczych młot (wł. Izolacyjne i apotropeioniczne), aby nogi były zdrowe
-moment rozpoczęcia kolacji to pierwsza gwiazdka kojarzona z gwiazdą betlejemską, która towarzyszyła narodzinom Jezusa
-o zmroku zapalona świeczki a stole lub przy obrazie Bozi oraz na choince. Odmawiano wtedy modlitwę „Ojcze Nasz” lub „Anioł Pański” na stojąco lub klęcząc, a rozpoczynał ją gospodarz lub gospodyni.
-zasiadanie przy stole: najpierw gospodarz/gospodyni, reszta rodziny i służba
-łamanie się opłatkiem-po modlitwach lub po wieczerzy. Życzono sobie szczęścia, przepraszano za krzywdy. Niekiedy maczano opłatek w miodzie. Dzielenie rozpoczynał gospodarz. właściwości opłatka- lecznicze i magiczne. Kto z kim się podzieli, ten nie zginie. To symbol jedności i zgody.
JEDZENIE:
-w biednych rodzinach potrawy na wieczerzę nie różniły się od tych jedzonych na codzien
-najważniejsza potrawa- siemieniotka- polewa z siemienia konopnego zasypana kaszą jaglaną i spożywana z kaszą tatarczaną
-śledź, makówki, karp
-najstarsza potrawa obrzędowa- Moczka- gęsty sos na zasmażce z datkami (chrzan, gruszki, grzyby, pierniki) podawany z kluskami jęczmiennymi
-powszechnie spożywano kapustę, groch, kaszę, ziemniaki, suszone owoce
-na stole nie mogło zabraknąć chleba- symbolu dostatku
-urodzaj będzie zagwarantowany, jeśli na stole pojawi się kapusta z grochem.
-należało zjeść kilka ziaren grochu, aby nie mieć świerzbu i wrzodów.
-po wieczerzy należało zjeść jabłko, aby gardło nie bolało i żeby dzieci nie gubiły się w lesie.
-należało zjeść orzechy, aby zęby były zdrowe
-na stół kładziono suszone grzyby, aby były pieniądze
-gospodyni powinna spożyć kaszę, aby gospodarz oddawał jej wszystkie pieniądze
-spożywane w czasie wieczerzy pokarmy miały spowodować urodzaj, im więcej ich było na stole, tym lepiej
-należało spożyć 7,9 lub 12 potraw
-w latach 80 najpopularniejszymi potrawami były: ryba z ziemniakami i kiszoną kapustą
-sprzątanie stołu- w niektórych rejonach zaraz po wieczerzy, w innych dopiero po świętach. Niekiedy mówiono, że należy szybko posprzątać, aby przez cały rok był porządek. W większości regionów pozostawiano resztki jadła dla dusz.
-okruszyny dawano bydłu lub roztrzepywano po polu. Nigdy ich nie wyrzucano do śmieci.
-szacunek wobec bydła- niekiedy wprowadzano na czas wieczerzy bydło do izby. Po wieczerzy odmawiano modlitwy w oborze przed każdą krową. Krowom dawano resztki ze stołu i opłatek lub kawałek chleba z masłem.
-psu, kogutowi, kaczorowi i gąsiorowi dawano chleb z czosnkiem, aby każdy z nich dobrze pilnował.
-po wieczerzy obwiązywano wszystkie drzewa owocowe słomą ze stołu wigilijnego, aby lepiej owocowały. W czasie tej czynności gospodarz wypowiadał magiczną formułę i groził drzewom.
-prezenty-przynosi je Dzieciątko. Były to droższe prezenty od tych na św. Mikołaja. Dzieciom mówiono, że przynosi je nowonarodzone dzieciątko za dobre zachowanie. Po rozdaniu prezentów dzielono struclę, dawano ją także ubogim.
-po wieczerzy śpiewano kolędy, starsze dzieci sporządzały z opłatków gwiazdę.
WRÓŻBY:
-powodzenie zapewni przybycie rano młodego chłopca
-nalanie wody do wiader, aby krowy dawały dużo mleka
-wywracanie szklanek od herbaty do góry nogami, aby kwoki chciały wysiadywać jajka
-oświetlanie świecą sadu, aby dobrze obrodził
-palenie śmieci w piekarniku, aby chleb dobrze się wypiekał
-opadanie liści dębu- zwiastun ciepła
-gospodyni przed pójściem spać ustawia łupiny orzechów (tyle łupin, ilu członków rodziny) z solą. Jeżeli nazajutrz sól z którejś łupiny jest roztopiona oznacza to śmierć.
-stawianie czterech garnków do góry dnem. Pod jednym są pieniądze, pod drugim kawałek chleba, pod trzecim węgiel, pod czwartym czepiec. Dziewczyna podnosi jeden garnek. Pieniądz oznacza, że zarobi dużo, chleb, że nie będzie głodna, węgiel śmierć, a czepiec zamążpójście.
ZADROŻYNSKA „WYRZECZYSKO”
Okres B. Narodzenia odpowiada terminowi uroczystości ku czci Saturna (17.12- dzień urodzin boga). Saturn to bóg jesiennych zasiewów i słońca. Zbieżność tych terminów wynikła z zależności Kościoła od Imperium Rzymskiego w okresie konsolidacji instytucjonalnej. Stąd też zostało przyjęte wiele form, symboli i gestów do schrystianizowanych ludów, które z biegiem czasu uległy przetworzeniu.
Rzymskie uroczystości ku czci Saturna z biegiem czasu połączyły się z Kalendae Jannariae (1.01) i trwały cały tydzień. 1.01- dzień odwiedzania bliskich i składania sobie życzeń. W tym czasie obchodzono też święto zmarłych i nieco później ok. 6.01 Epifanię- święto objawionego boga.
WYMIENIAM TYLKO TE ZWYCZAJE, KTÓRE NIE ZOSTAŁY OPISANE WCZEŚNIEJ:
-po kolacji chłopcy wyciągali źdźbło siana spod obrusa: zielone znaczyło ożenek, zwiędłe, że na męża/żonę należy poczekać, żółte- starokawalerstwo.
-ze snopów wybierano kłosy i liczono je- liczba parzysta oznaczała ożenek, nieparzysta samotność.
-po wieczerzy robiono „nowe latka”- figurki zwierząt, drzew itd.
-święta były nazywane Godami, bo to czas godzenia czeladzi lub nazwa ta ma związek ze starożytnością, kiedy to dochodziło do zetknięcia się dwóch godów (starego i nowego), czyli dwóch lat, które w erze chrześnijanskiej rozpoczynają się z chwilą narodzin Zbawiciela-25.12.
5