Śmierć
1. Określenia, wizerunki, zwiastuny śmierci
a) H. Gerlich „Narodziny, zaślubiny, śmierć”
-zw. ze zwierzętami:
a) wycie psa-czasem mówiono, że gdy ma łeb skierowany ku ziemi
b)pianie kury -aby uchronić rodzinę przed śmiercią należało taką kurę zabić, wyrzucić do śmietnika lub zjeść- to w biednych rodzinach. Wśród Ślązaków istniała też taka praktyka: należało odmierzyć długością kury odległość kuchennego stołu do drzwi, zaczynając od ułożenia ptaka głową w kierunku wejścia. Następnie ptaka przekładano na przemian: głowa-ogon. Jeżeli to głowa znalazła się przy drzwiach przepowiadało to domostwu dalsze niebezpieczeństwo.
-wydarzenia zw. z przedmiotami materialnymi:
a) niespodziewane pęknięcie szklanego kosza, szyby, porcelany, lustra itd.
b) nieuzasadnione zatrzymanie się zegara
-niezwykłe odgłosy, „straszenie”;
Występuje gł. nocą, świadkami jest najbliższa rodzina
a)pukanie w okno lub drzwi
b) nieuzasadnione odgłosy dobiegające z pomieszczeń mieszkania lub na zewnątrz domu
-ukazywanie się zmarłego po śmierci:
Głównie w celu poinformowania o śmierci, ale także, aby np. przypomnieć o wyrządzonych mu krzywdach lub w skutek silnych więzi emocjonalnych (w ten sposób ukazują się gł. Matki dzieciom)
-„głosy”:
Może on wołać określoną osobę z rodziny na ratunek
-przeczucie:
Przejawia się jako „dar od Boga” lub poczucie wewnętrznego niepokoju
-wróżby ze snów:
Sen o wypadających zębach, małych dzieciach, kobiecie w welonie
-wróżby dot. śmierci:
a) rok przestępny wróży dużą liczbę zgonów kobiet
b)pierwszy w roku ślub lub pogrzeb określają charakter życia w okolicy
c)jeżeli ktoś w domu umrze i leży w kostnicy lub domu przez niedzielę to w przeciągu roku pociągnie kogoś za sobą
d) w czasie ślubu w kościele: jeśli świece płoną jasnym płomieniem- dobra wróżba, jeśli ciemnym- kłopoty/Śmierć; jeśli któraś ze świec zgaśnie to te z małżonków, który stoi naprzeciw niej umrze jako pierwszy
b) Smolińska- „Tradycyjne zwyczaje…”
-jak wyje pies, to umrze któryś z domowników
-jak sowa w nocy wrzeszczy, to ktoś umrze
-jak zegar stanie, to ktoś umrze
-jak kret ryje w budynku, nastąpi śmierć jednego z domowników
-o zmarłym, który żył niemoralnie nie można mówić, bo przyjdzie do domu i będzie trzaskał po drzwiach i ścianach
-jeśli zmarły leży w domu przez niedzielę, to wkrótce ktoś na wsi umrze
-przy żniwach, gdy robiono snopki i koziołki, jeśli na końcu pola został jeden snopek bez pary, to ktoś z rodziny umrze
-jeśli o kimś mówią, że umarł, a on żyje to znaczy, że będzie bardzo długo żył
-w Trzech Króli nie należy podróżować, bo wróży to nieszczęście, wypadek albo śmierć
-o dziecku, które w pierwszych latach życia jest bardzo mądre, mówiono, że się nie zestarzeje
-jeśli dziecku najpierw dolne zęby wyrosły to niedługo umrze
-silny wiatr informuje o samobójstwie wisielca
-jak zmarły ma otwarte oczy to może kogoś wypatrzeć i pociągnąć za sobą
c) D. Simonides- „Od kolebki do grobu”
-pócka lub pójdźka- sowa siedząca na drzewie, czasem puchacz pohukujący inaczej niż zwykle
-rżenie koni, ryk krowy, więdnięcie kwiatów, schnięcie/złamanie drzewa (jest ono utożsamiane z człowiekiem, jeśli młode-umrze młody człowiek, jeśli stare-umrze stary człowiek)
-pojawienie się dużej ilości krecich kopców
-nagły wiatr lub jego podmuch
-znaki w mieście: spadanie obrazów ze ścian, pękanie luster i kryształów, otwieranie się nagle drzwi i okien, trzykrotne odezwanie się dzwonka u drzwi wejściowych, dziwne syczenie ognia
d) A. Zadrożynska „Świętowania polskie”
Wyobrażenia śmierci:
- wygląda jak zaprzeczenie żywego człowieka
-na ogół chuda, niekiedy nie ma ciała/kości/twarzy/oczu
-bywa przeźroczysta
-odziana w długie szaty koloru białego/szarego
-jako mężczyzna- ma czarny frak i cylinder na głowie
-ma ziemiste, blade, przeźroczyste oblicze
e) H. Wesołowska „Zwyczaje i obrzędy rodzinne” w: „Folklor Górnego Śl.” (podaję tylko te przykłady, które nie pojawiły się we wcześniejszych opracowaniach)
-śmierć z młotkiem przychodzi po małe dzieci, z sierpem po starsze, a po dorosłych z kosą
-złym ludziom śmierć ukazuje się w odrażającej postaci- np. rozwścieczonego psa z buchającym mu z psyka ogniem lub kościotrupa z czarnymi zębami
-wybrańcom śmierć ukazuje się wcześniej i daje znak
-śmierć można odpędzić, oszukać, albo kogoś od niej wyprosić, np. matkę z małymi dziećmi
-rozróżnia się śmierć naturalną, której przyczyną jest starość lub długotrwała choroba („swoja śmierć”), śmierć samobójczą („nieswoja śmierć”) i śmierć nagłą i tragiczną(„zła śmierć”)
-symptomy śmierci-
Mruczenie pod oknem białego kota; kret ryjący kretowisko od domu na zewnątrz (wywiedzie on kogoś z domu);pohukiwania puszczyka (wzywa on „pójdź, pójdź za kościółek, tam już czeka kopidołek”); kukułka (kogoś wykuka); ptaki podlatujące pod dom, szczególni, jeśli uderzają dziobem w okno (śmierć ciśnie się do domu); wlatująca przez okno jaskółka; pęknięcie na pół chleba;
Sny-o pogrzebie; wiórach, słomie, węglu, topieniu się, brudnej wodzie, spadaniu z góry, o zbieraniu białych kwiatów
W czasie Wigilii- brak cienia, któregoś z członków rodziny; snucie się dymu ze świecy w kierunku drzwi
Zostawienie na strychu suszącej się bielizny w czasie Wigilii lub Nowego Roku
Dusza:
-dusza po opuszczeniu ciała ukazuje się ludziom będącym w stanie łaski, wszyscy odczuwają zimny powiew duszy
-dusza po śmierci przybiera postać ptaka, w przypadku człowieka niewinnego gołębia, a zmarłego w grzechu-wrony lub kruka
-dusza człowieka, który umiera z dala od domu i bliskich przybywa do nich pod postacią niezwykłego ptaka, cienia lub zarysu postaci zmarłego. Znakami jego obecności jest 3-krotne pukanie, skrzypienie drzwi ukazywanie się we śnie.
-dusze odwiedzają bliskich w noc zaduszkową i w Wigilię oraz w ważnych dla rodziny momentach, pomagają wtedy np. podejmować trudne decyzje.
2)Zgon człowieka. Sens czynności wykonywanych od zgonu do pochówku.
a) H. Gerlich „Narodziny, zaślubiny, śmierć”
Zgon:
-należy przed śmiercią spełni w miarę możliwości wszystkie życzenia umierającego, w przeciwnym wypadku będzie on nękał najbliższe otoczenie
-należy wybaczyć umierającemu wszystkie kłótnie i krzywdy, aby nie nękał żywych po śmierci oraz aby mógł spokojnie umierać
- gdy ktoś umiera należy zachowywać się cicho i spokojnie- stąd zakaz głośnego płaczu i okazywania rozpaczy. Powody: aby nie utrudniać konania oraz, aby po śmierci umierający może prześladować rodzinę
-jeżeli ktoś umiera w domu, a cześć domowników śpi należy ich obudzić, dla ochrony ich przed śmiercią (tłumaczenia: Śmierć może pomylić się i zabrać śpiącego, zamiast leżącego umierającego lub zmarły może pociągnąć za sobą śpiących z powodu smutku i tego, że ciężko samemu odchodzić; racjonalne tłumaczenie mówi, że umierający powinien mieć w pobliżu siebie całą rodzinę)
-wyobrażenia śmierci: kobieta z kosą, „śmieciucha”, „kostucha”, chuda, blada, w czarnych/białych włosach, w białej koszuli/szerokim płaszczu, posiada zdolność nieskrępowanego przemieszczania się w przestrzeni
-umierającemu towarzyszyła gromnica (umożliwia przejście na tamten świat), aby nie bał się on umierać i aby jego dusza nie błądziła w zaświatach (płomień utożsamia duszę człowieka/ Ducha Św.); nie podanie świecy- sankcje dla rodziny ze strony zaświatów
-umierającemu należy też dać krzyżyk zgonu- ok. 10 cm, drewniany krucyfiks
-zakaz proszenia zmarłego, aby odwiedzał rodzinę i okazywał jej swoją pomoc. Sankcje: konanie będzie utrudnione i przedłużone lub zmarły będzie bezustannie nawiedza rodzinę.
- podstawowy nakaz: zawiadomienie księdza i umożliwienie zmarłemu spowiedzi. Zw. z tym jest przekonanie, że osoba, która przez 9 kolejnych piątków miesiąca przystąpi do komunii nie umrze bez Boga.
-bezpośrednio po zgonie następuje manifestacja nastrojów, niekiedy w teatralnej formie (lamenty, rozpacz itd.)
-zakaz otwierania okien, gdy ciało znajduje się w domu-> bo: żeby dusza nie uleciała, a zmarły był do czasu pogrzebu rodziną (racjonalne wytłumaczenie mówi, że świeże powietrze powoduje szybszy rozkład ciała).
-zakaz używania do czasu pogrzebu przedmiotów należących do zmarłego, ponieważ rzeczy te nadal należą do niego. Nieprzestrzeganie zakazu mogłoby spowodować zemstę ze strony zmarłego.
-zasłanianie lustra, aby zmarły nie pociągnął kogoś za sobą (lustro ma moc magiczną, jest ośrodkiem emanacji złych duchów i siedliskiem duszy ludzkiej).
-położenie monet na oczy zmarłego-ma to zapobiec kolejnej śmierci w rodzinie, poza tym monety mają charakter zaświatowy, ich barwa (czerwień, srebro) przynależą do porządku sacrum
Przygotowanie do pogrzebu:
-myciem, goleniem, strzyżeniem itd. zajmowali się krewni, rodzina lub osoby profesjonalnie wykonujące te czynności. Istniała zasada „jedności płci i progenitury”, tak więc jeśli umarł ojciec przygotowaniem ciała zajmował się najstarszy syn. Jeśli czynności te wykonywała osoba profesjonalna nie pobierała ona za to pieniędzy.
-wylewanie wody używanej do mycia nieboszczyka- na tereny rzadko uczęszczane, lecz w pobliżu domu nieboszczyka. Wynikało to z wierzenia, że organizmy żywe w kontakcie z tą wodą narażone są na niebezpieczeństwo.
-naczynia używane przy myciu nieboszczyka- wierzono, że nabierają one złych mocy w czasie kontaktu z nieboszczykiem. Zakazywano ich dalszego użytkowania nie mogły one pozostać w obrębie domostwa, należało je zakopać lub wyrzucić. Ich negatywna moc dotyczyć miała jedynie członków rodziny.
-osobiste rzeczy nieboszczyka- najczęściej palono je wyrzucano, a niektóre wkładano do trumny
-ubieranie nieboszczyka- należy do niego mówić, używa się formuł: „zmięknij”, „nie bądź taki twardy” itd. Stosuje się też zdania oparte na perswazji, typu: „Józek przestań, przecież muszę cię ubrać i umyć żebyś na pogrzebie dobrze wyglądał”.
-zakaz zamiatania- aby nie uderzy duszy miotłą
-zakaz pożyczania czegokolwiek z mieszkania- złamanie zakazu może spowodować w niedalekiej przyszłości śmierć kogoś z domowników
Wierzenia dot. zwłok:
-zmarły jest w domu i jest burza- trup będzie się rozkładał
-jak zmarły leży w domu przez niedzielę-pociągnie kogoś z domowników za sobą w przeciągu roku
-wszelkie przedmioty pożyczone od zmarłego należy znieś do jego domu, niekiedy wkładano je do trumny
-ubranie: górników ubierano w mundur galowy, dominują ciemne ubrania, w przypadku dzieci ubieranie ich w strój do I Komunii, młodzieńców w strój ślubny dla podkreślenia, że dana osoba nie osiągnęła następnego etapu z życiu.
-dekoracja trumny- w kalie, mirt, chryzantemy, goździki
-wyposażenie zmarłego- różaniec wplatany w palce, książeczka do nabożeństwa, krzyżyki, szkaplerze, obrazki święte (gł. wizerunki patronów), rzadziej drobiazgi takie jak: kapelusz, laska czy chusteczka
-nakaz wkładania do trumny połówki ułamanej monety, drugą cześć zachowuje rodzina, aby zmarły nie zabrał ze sobą całego dobytku i wszystkich pieniędzy
-wkładanie do trumny bilonu na ofiarę dla św. Piotra
Odwiedzanie zmarłego:
-sąsiedzi, co najmniej raz powinni przyjść do domu żałobnego i wziąć udział w modlitwach
-„czuwania”- wielogodzinne modlitwy i śpiewy nad zmarłym, często kierowała nimi jedna ze starszych kobiet, członkini koła różańcowego
b) Smolińska- „Tradycyjne zwyczaje…”
-praktyki mające ułatwić umieranie i zabezpieczyć żywych przed zmarłym: przesuwanie sprzętów w mieszkaniu, oznajmianie koniom, bydłu i pszczołom o śmierci pana
-sposoby na ułatwienie duszy w opuszczaniu ciała: podanie choremu 3 razy po 3 łyżki wody jako „ostatni pokarm na drogę”; rozplątywanie węzłów na ubraniu, uchylanie drzwi lub okna; gaszenie gromnicy po zgonie
-sposoby na uchronienie żywych przed zmarłym/duchami/śmiercią: budzenie śpiących domowników, zasłanianie luster, zamykanie zmarłemu oczu
-powstrzymywanie się od prac gospodarczych, aby nie zakłóca zmarłemu spokoju
-praktyki związane z przygotowaniem zmarłego do pogrzebu: przemawianie do trupa po imieniu, obdarowywanie zmarłego przedmiotami związanymi z kultem religijnym, do których był przywiązany, ale też chlebem i monetami.
-„puste noce”- czuwanie przy zmarłym i zbiorowe modlitwy prowadzone przez „śpiywoka”, „przewodnika pogrzebowego” lub dziada
c) Simonides „Od kolebki…”
Zgon:
Etapy umierania
Człowiek czując kres życia kładł się do łóżka i wołał do siebie najbliższych, aby towarzyszyli mu w ostatniej drodze, potem prosił o wybaczenie win, błogosławił ich wszystkich i dawał im rady dot. życia. Następnie zapalano gromnicę i odprawiano nad nim modły. Potem wołano księdza, aby udzielił ostatniego namaszczenia. Jeżeli nie mógł nadal umrzeć, sądzono, że coś go jeszcze trzyma na ziemi (np. kłótnia z sąsiadem, brak obecności syna itd.), szukano więc wtedy różnych sposobów by mu ułatwi konanie:
-usuwano spod jego głowy poduszkę, szczególnie gdy była z kurzego pierza
-ponownie zapalano gromnicę (po śmierci należało ją zachować, miała ona strzec domostwo przed złodziejami)
-kładziono konającego na podłodze posypanej piaskiem lub na twardym sienniku
-zabroniony był krzyk, płacz i głośne rozmowy (może to utrudniać konanie)
-gdy człowiek wydał ostatnie tchnienie sprawdzano ten fakt lusterkiem i rozpoczynano modły.
-otwierano na chwilę okno, aby opuścić ciało, po chwili należało je jednak zamknąć, aby dusza nie mogła wrócić racjonalne wytłumaczenie: we wioskach bywały epidemie, wiatr je potęgował i powodował roznoszenie chorób. Mówiono wtedy, że okno było zbyt długo otwarte i dlatego dusza wróciła po innego członka rodziny lub, że zmarły nie zdążył zrobi wszystkiego za życia, jego dusza pragnie powrotu, aby to zrobi za niego.
-zatrzymanie zegarów w domu- symbol, że dla zmarłego czas przestał się już liczyć
-zasłanianie lustra i wszystkiego, w czym mogłaby odbić się postać nieboszczyka- mogłoby to pociągnąć za sobą śmierć drugiej osoby z tego samego domu
-zgłoszenie śmierci księdzu lub służbie kościelnej, wtedy też rozlegał się dźwięk dzwonu śmiertelnego, ogłaszający śmierć mieszkańca wsi. Wszyscy mieszkańcy w tym momencie ściągali czapki z głów, czynili znak krzyża i wypowiadali: „Daj mu Boże wieczne odpoczywanie, a światłość wiekuista…”
-jeśli umarł gospodarz/gospodyni rodzina miała obowiązek obejść wszystkie zwierzęta i drzewa w gospodarstwie i oznajmić, że gospodarz pożegnał się z tym światem i odszedł do Boga.
Przygotowania do pogrzebu:
-mycie zwłok- zwykle czynność tą wykonują osoby z poza rodziny zmarłego
-ubranie- ubogim chałupnikom wkładano ubrania ślubne (był to strój odświętny na wielkie okazje) lub też tzw. śmiertelne koszule (białe, płócienne).
-trumnę kupowano za życia na jarmarku i trzymano ją na strychu używając jako skrzyni na zboże czy zbędne rzeczy
-jeżeli zwłoki zesztywniały w czasie ubierania trupa, należało się do nich zwracać czule i pieszczotliwie. Mówiono po imieniu, proszono, aby podał rękę czy nogę. Wierzono, że takie miłe przemawianie powoduje, że ciało nieboszczyka mięknie.
-kolorystyka ubioru- określony zwyczajem, czarny/biały, jasny/ciemny. Jeżeli umarł ktoś młody ubierano go jak do ślubu (rodzaj rekompensaty), jeżeli umarł starzec ubierano go na czarno, jeśli dziecko z reguły na biało, przykrywano je obrazkami (kładły je głównie małe dzieci, które przyszły się pożegnać z kolegą). Zawsze chowano w butach, bo nieboszczyk nie może wejść boso do nieba.
-trumnę ustawiano na 4 stołkach, twarzą do drzwi, aby „nogi były gotowe do wyjścia”. Ozdabiano ją mirtem i świecami. Pod nią kładziono wannę z zimną wodą lub kawałek żelaza.
-szczelnie zamykano oczy nieboszczykowi, aby nie wypatrzył śmierci, któregoś z domowników. Czasem przyciskano powieki monetami.
-ręce składano jak do modlitwy i owijano wokół nich różaniec. Między dłonie wsuwano książeczkę do nabożeństwa lub „Drogę do nieba” otwartą na stronie z modlitwą za zmarłych lub litanią do wszystkich świętych.
-do kieszeni zmarłego należało włoży monetę- na ofiarę, aby miał się czym wykupić lub „za ciężką robotę”. Poza monetą wkładano do kieszeni również chustkę do nosa, kawałek chleba, nici, okulary i fajkę.
-woda święcona w trumnie- aby zmarły mógł odpędzić złe duchy, które będą chciały porwać go do piekła.
-pod głowę kładziono worek ze święconymi w czasie Zielonych Świąt ziołami
-jeśli zmarła położnica wierzono, że przychodzi ona w nocy karmić swoje dziecko. Do jej trumny wkładano białą płachtę.
- zmarły znajdował się w domu przez 3 dni (tzw. puste noce). Czuwano wtedy przy nim, śpiewano pieśni, modlono się. Brała w tym udział cała społeczność wioskowa. W ostatnią noc przed pogrzebem czuwała przy zmarłym tylko najbliższa rodzina.- racjonalne wytłumaczenie: tak naprawdę była to obserwacja zmarłego. W XIX w. nikt nie wystawiał aktów zgonu, śmierć orzekano na podstawie braku tętna, niższej temperatury ciała czy sztywnienia. Umierający mógł znajdować się w stanie letargu, dlatego baczono, aby się nie poruszył czy drgnął (stąd liczne opowieści o pochowanych za życia).
d) Zadrożynska „Świętowania polskie”
Konanie:
-istniało przekonanie, że szybko i bezboleśnie umierają ludzie dobrzy
-w chwili oddania duszy człowiek cierpi, bo ostatnie tchnienie sprawia ból, a dusza niechętnie opuszcza ciało
-jeżeli umierał zły człowiek śmierć wyciągała z jego ciała duszę jak najdłużej, żeby choć trochę odpokutował swoje winy
-zapalanie światła przy zmarłym-żeby oświetli drogę odchodzącej duszy
Zgon:
-wywoływał lament kobiet, pośmiertelne obrzędy nie przewidywały opłakiwania zmarłego przez mężczyzn. Płakać musiały kobiety, szczególnie te z najbliższej rodziny.
Po śmierci:
-w domu nieboszczyka przerywano wszelkie prace- bo w obliczu śmierci ludzkie sprawy nie mają żadnego znaczenia
-kobiety musiały przerwać przędzenie, szycie, wyszywanie do czasu mszy za zmarłego
-dom nawiedzony przez śmierć oznaczano chorągwiami wypożyczonymi z kościoła. Czarna chorągiew z białym emblematem- symb. śmierci kogoś starego, kolory szary/malinowy/czerwony/zielony- samb. śmierci kogoś młodego.
Podzwonne:
-zawiadamiał wioskę o śmierci, miał odstrasza złe duchy. Głos dzwonu to apotropeion, środek przeciw złu, zagrożeniom i zaświatom.
Obmycie zwłok:
-zazwyczaj obmycia dokonuje ktoś obcy, kobieta myła kobietę, mężczyzna mężczyznę
Ubieranie zmarłego:
-ważne jest, aby zmarły został pochowany w nakryciu głowy, bez nakrycia chowano tylko ludzi młodych
Czuwanie:
-podczas czuwania wypijano po kieliszku, albo i więcej wódki. Po rozejściu się czuwających zostawiano pełny kieliszek dla duszy zmarłego.
e) H. Wesołowska „Zwyczaje i obrzędy rodzinne” w: „Folklor Górnego Śl.” (podaję tylko te przykłady, które nie pojawiły się we wcześniejszych opracowaniach)
Praktyki przy zgonie:
-istnieje przeświadczenie, że jeżeli ktoś długo i ciężko choruje, to na kilka dni przed śmiercią jego samopoczucie się poprawia, aby mógł rozwiązać wszystkie ziemskie sprawy
-w czasie konania odmawia się modlitwy skierowane do św. Barbary, patronki dobrej śmierci
-pod poduszkę konającego wkłada się palmę wielkanocną, święcone wianki (odpędzenie sił nieczystych)
-spod głowy konającego wyciągano poduszkę, nie można bowiem umiera na ptasich piórach
-po śmierci nieboszczykowi podwiązuje się brodę chustką, aby nie miał otwartych ust- mógłby wtedy kogoś wywoła do siebie. Chustkę zostawiano, wierząc, że przyniesie ona szczęście w późniejszym załatwianiu spraw urzędowych.
-aby domownicy nie bali się zmarłego powinni na chwilę po jego śmierci potrzymać go za wielki palec lewej ręki
Przygotowanie zmarłego do trumny:
-w ubraniu zmarłego nie można zrobić żadnego węzła- można w ten sposób zawiązać duszę i utrudnić rozstanie się ze światem
-wszystkie przedmioty używane przy zmarłym (ręczniki, brzytwa, bielizna) zakopuje się lub pali, aby „śmierć się nie roznosiła”) ale: w okolicach Raciborza wylewa się wodę z ostatniego mycia trupa na drogę, bo, gdy przejedzie po niej wóz to przerwie śmierć.
-jeżeli wodę z mycia trupa wyleje się pod płot sąsiada to nie będzie mu się wiodło
-naczynie z wodą można też było rozbić o koło wozu, którym wieziono zwłoki na cmentarz, co miało uwolni zagrodę od złych duchów/duszy umarłego
-zakaz ubierania zmarłego w odzież podartą lub połataną- mogłoby to spowodować niedostatek w rodzinie („w domu zawsze będzie dziura”)
-kolor trumny- dla ludzi starszych-czarna lub brązowa, dla dzieci-biała, dla osób w średnim wieku w naturalnym kolorze drewna.
-poduszka do trumny- powinna by zrobiona z wiórów, bo poduszka z pieprza utrudni zmarłemu powstanie z grobu na sądzie ostatecznym
-przy trumnie cały czas powinny pali się świece, niedopalonych resztek nie powinno się jednak zostawiać w domu, bo spowodowałoby to kolejną śmierć. Świece dopala się w czasie żałobnej mszy lub na cmentarzu, albo wkłada się do trumny, aby zmarły mógł sobie poświęcić na tamtym świecie.
-wkładanie do trumny gałązki piołunu, albo trzy wierzbowe gałązki z palmy wielkanocnej, aby miał się czym odgania, od niebezpieczeństw tamtego świata
-osobom dorosłym wkłada się w ręce książeczkę do nabożeństwa otworzoną na modlitwie przeznaczonej na porę dnia, o której umarły
-dzieciom wkłada się do trumny białe koszulki od chrztu, aby nie miały przeszkód w drodze do nieba i nie musiały po nią wracać
-od chwili zgonu do pogrzebu nie można „ruszać” gnoju, bo ciało się za szybko rozłoży
-odwiedzając zmarłego w domu należy na niego patrzeć tylko do strony nóg, bo kto patrzy z przodu lub z boku będzie się go bał.
-najbardziej znane pieśni żałobne- „Już idę do grobu”, „Z głębokości ja wołam”, „Witaj Królowo Nieba”, „Barbaro święta, perło Jezusowa”
-ostatni wieczór przed pogrzebem („pusty wieczór”, „opłakana noc”)- czuwającym przy zmarłym daje się wtedy kołacz i kawę, czasem częstuje się winem i kanapkami
3. Uroczystość pogrzebowa (pożegnanie, kondukt, stypa, żałoba)
a) H. Gerlich „Narodziny, zaślubiny, śmierć”
Uroczystość pogrzebowa:
-najczęściej pogrzeb odbywał się w 3 dzień po śmierci, rzadziej w 4 lub 5. Termin był zdeterminowany załatwianiem formalności urzędowych, przyjazdem krewnych itd.
-najbliższa osoba powinna zmarłemu ofiarować bukiet tzw. palmę- dużą wiązankę kwiatową osadzoną na gałęziach jodłowych, przyozdobioną szarfą z napisem, kto jest ofiarodawcą.
-całowanie nieboszczyka- rzadko, częściej umożliwianie wszystkim obejrzenia po raz ostatni zmarłego
-wynoszenie zmarłego z domu- „nogami do przodu”, zlekceważenie zakazu może spowodować śmierć kogoś z rodziny, bo „umarły zostawia za sobą śmierć”
-trumnę należy wynosić na końcu, po opuszczeniu domu przez żałobników- tłumaczenie j/w
-przekroczenie progu domu wymaga 3-krotnego uderzenia trumną o próg lub jej lekkiego podrzucenia. Jest to rodzaj pożegnania zmarłego z domem
Kondukt pogrzebowy:
- w rodzinach górniczych uczestniczą górnicze orkiestry dęte
-trumnę przewożono karawanem zaprzężonym w czarne konie
-schemat konduktu pogrzebowego opiera się na hierarchii jego uczestników. Podstawowe znaczenie ma stopień pokrewieństwa w stosunku do zmarłego. Im bliższy stopień pokrewieństwa, tym dana osoba znajduje się w kondukcie bliżej trumny. Niekiedy w przestrzeni między trumną, a najbliższymi krewnymi idą małe dzieci niosące kwiaty. Na czele konduktu idzie ministrant niosący krzyż, za nim ksiądz, dalej orkiestra, samochód/ karawan wiozący trumnę, rodzina, krewni i znajomi.
Złożenie do grobu:
-zakaz wrzucania ziemi na trumnę zmarłego przez jego krewnych
-po złożeniu trumny rodzina pozostaje jakiś czas przy grobie
Stypa („polywanie skórki”, „przepicie skórki”):
-udział w stypie to pretekst do rozmów o konaniu, chorobach, przemijaniu itd.
-obok elementów smutnych, żałobnych występuje tu nastrój biesiadny; opowiada się dowcipy, nie wolno jednak śpiewać, tańczyć, czy słuchać muzyki.
-wymagana jest duża ilość alkoholu i w miarę atrakcyjne jedzenie. Niedostosowanie się rodziny do obowiązującej formy stypy może wywoła interwencję ze strony zmarłego, którego w ten sposób obrażono.
-stypę przygotowuje najczęściej rodzina zmarłego, pomagają krewni i sąsiedzi, oni też zajmują się zakupem określonych towarów, pieczeniem ciasta.
b) Smolińska- „Tradycyjne zwyczaje…”
-przekonanie, że na pogrzebie powinna być chociaż jedna osoba z każdego domu na wsi
-żegnanie zmarłego przez rodzinę- dotknięcie jego ręki lub trumny i wymówienie słów: „idź z Bogiem”, trzykrotne uderzenie trumną o próg ze słowami: „ostańce z Bogiem”, trzykrotne zatrzymanie ciągnących karawan koni przed bramą zagrody
-żegnanie zmarłego przed krzyżem lub kapliczką przez jednego z uczestników pogrzebu w imieniu całej wsi (współcześnie zwyczaj ten został zastąpiony mową pogrzebową na cmentarzu przez księdza)
-„chowanie na kupie”- w bogatych chłopskich rodzinach chowanie zmarłego w grobach rodzinnych wcześniej zmarłych pokoleń
-stypa- „przepijanie skórki”, „skórka przepić”, „pogrzebiny”. Szczególnie bogate przyjęcie urządzano, gdy umarł kawaler lub panna, był to rodzaj rekompensaty za brak wesela.
Ofiarowywanie darów zmarłemu:
-wyposażanie w pokarmy, narzędzia, ozdoby i broń, znane było już w starożytności
-istniał pogląd, że żywność i ozdoby wsadzano zmarłemu do grobu, aby ujarzmi jego gniew i skłonić go do tego, aby zapewnił żywność swoim bliskim na ziemi
-umarłemu pszczelarzowi daje się w pudełeczku do grobu kilka pszczół, żeby mu towarzyszyły z życiu pozagrobowym
-niekiedy w Św. Zmarłych wkładano do grobów jedzenie
-ogień-uwalnia duszę od ciała, przez niego dusza osiąga nieśmiertelność, oświetla drogę w tamten świat
-obkadzanie ciała zmarłego święconymi ziołami, kiedy to leży już na wozie mającym go zawieźć na cmentarz. Później naczynie z ziołami kładzie się pod koła wozu, kiedy wóz rusza naczynie zostaje połamane. Ma to symbolizować zerwanie łączności nieboszczyka ze światem żywych.
c) D. Simonides- „Od kolebki do grobu”
Pogrzeb:
-termin pogrzebu- z reguły 3 dni po śmierci
-dzwony kościelne oznajmiały wyprowadzenie zwłok z domu, wtedy po raz ostatni do zmarłego podchodzili domownicy i żegnali się z nim dotykając jego rąk lub głowy.
-trzykrotne uderzenie trumną o próg (na pamiątkę Trójcy Św.), czynność tą powtarzano przy bramie (symboliczne pożegnanie z domostwem).
-wóz, na którym przewożona była trumna należało obrócić kołami do góry, aby zapewni zmarłemu spokój, a żywym bezpieczeństwo.
-kondukt wyruszał na cmentarz. W pogrzebie brała udział cała społeczność wiejska, był to podstawowy obowiązek rodzinny i sąsiedzki.
-kondukt zatrzymywał się przy krzyżu, gdzie modlono się za zmarłego, po czym jeden z gospodarzy przemawiał, przepraszając za wszelkie winy zmarłego (symboliczne zdjęcie ze zmarłego wszelkich przekleństw, typu: „obyś się w grobie przewracał” i tych, które zmarły rzucił na kogoś innego).
-śpiewak kościelny- dobiera smutne pieśni, za nim szli ludzie i śpiewali, na co on głośno odpowiadał.
-śmierć nie znosiła różnic społecznych. W innym miejscu chowano gburów (bogatych chłopów), a w innym chałupników.
-po spuszczeniu trumny zrzucano grudkę ziemi na nią, w niektórych okolicach najpierw czyniła to najbliższa rodzina.
-stypa („przepicie skórki”, „zaskórka”)- brali w niej udział wszyscy członkowie społeczności.
d) A. Zadrożynska „Świętowania polskie”
Trumna:
-nie wolno było brać miary na trumnę, bo śmierć przyczepiłaby się do mierzącego, albo na długo pozostała wśród domowników.
Wyprowadzanie zmarłego:
-do mającego wieźć trumnę wozu zaprzęgano woły jarzmem na opak, wylewano na nie wodę, straszono.
e) H. Wesołowska „Zwyczaje i obrzędy rodzinne” w: „Folklor Górnego Śl.” (podaję tylko te przykłady, które nie pojawiły się we wcześniejszych opracowaniach)
Pogrzeb:
-symboliczne dotknięcie ręki zmarłego, czy wieka trumny w czasie pogrzebu oznacza, że wszystkie sprawy między nim a żyjącymi zostały zakończone
-wieko do trumny przybijają obcy ludzie, nie może tego robić nikt z rodziny, bo zmarłemu „byłoby przykro, że rodzina nie chce go więcej widzieć”
-po wyniesieniu trumny z domu przewraca się „mary”, na których stała trumna i inne sprzęty w przekonaniu, że te zmiany nie pozwolą duszy na powrót do domu
-cały dom okadza się jałowcem i innymi ziołami, aby nie straszyło
- nie można wieźć trumny na cmentarz własnymi końmi, nie będą one chciały ciągnąc własnego gospodarza na cmentarz. Wśród koni ciągnących karawan nie może być klaczy, ponieważ przestałaby ona źrebic.
-porządek konduktu pogrzebowego: 1) mężczyźni z chorągwią pogrzebową i krzyżem 2) bractwo różańcowe ze świecami 3)dzieci i młodzież z wieńcami i kwiatami 4)ksiądz i ministranci 5) trumna z żałobnikami (mężczyźni ubrani na czarno) 6)rodzina i pozostali uczestnicy pogrzebu
-porządek konduktu panny/kawalera: 1)przed karawanem idzie kilka koleżanek, które na ozdobnej poduszeczce niosą wianek mitrowy i złamaną świecę (pogrzeb panny) lub „woniaczkę” i złamaną świecę (pogrzeb kawalera). Świeca symb. Młode życie, które zgasło, wianek i „woniaczka” niewinność. 2) po bokach karawanu idzie kilka par w stroju weselnym (rekompensata za brak wesela)
-w pogrzebie małego dziecka trumnę niosą kilkuletnie dzieci
-do kościoła kondukt nie może iść przez pola, na skróty-może to spowodować nieurodzaj
-do kościoła nie wnoszono złoczyńców i samobójców
- w czasie wynoszenia trumny z kościoła na cmentarz ciężar trumny wzrasta-dusza w kościele wraca do ciała i dopiero na cmentarzu jak przestaną bić dzwony je opuszcza albo trumna zaczyna być ciężka, bo grzechy się na niej wieszają albo zmarły przyciska trumnę do ramion niosących, bo „nie chce iść do dziury”
-zakazy w czasie pogrzebu: zakaz wyprzedzania karawanu, oglądania się za siebie (może to spowodować śmierć wśród najbliższych), spotkanie konduktu żałobnego to niepomyślna wróżba, jeśli podczas pogrzebu pada deszcz to znak, że zmarły był skąpy
4. Pamięć o zmarłych
H. Gerlich „Narodziny, zaślubiny, śmierć”
Rocznica śmierci:
-należało zamówi mszę w intencji zmarłego oraz zorganizować ucztę dla rodziny, znajomych, sąsiadów
-we mszy powinna uczestniczyć jak największa liczba osób, cała rodzina powinna przystąpić do komunii
-po mszy odbywa się uczta, zwana czasem „drugą stypą
12