CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!

1

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Opracowanie: Paulina Bąk, dr Grzegorz Kaczmarek

Wykluczenie jako problem– znaczenie

Wykluczenie społeczne, marginalizacja dotyczy różnych sfer życia, przejawia się

brakiem lub niewystarczającym poziomem uczestnictwa w głównym nurcie społeczeństwa,

ograniczonym dostępem do rynku pracy, edukacji, kultury, dóbr publicznych czy świadczeń

społecznych. To tylko niektóre przykłady obszarów, z jakich możemy zostać wykluczeni.

Praca ogrywa w życiu człowieka niezwykle istotną rolę, jest wartością samą w sobie, ale

także instrumentem umożliwiającym nam zaspakajanie innych potrzeb życiowych. Żyjemy w

gospodarce wolnorynkowej i nasza samoocena i poczucie wartości uzależnione jest w

głównej mierze, na ile sprawnie umiemy się poruszać w tej sferze poruszać. Praca daje nam

poczucie spełnienia, otwiera drzwi samorealizacji, brak jej powoduje, iż czujemy się

niepotrzebni i bezużyteczni. Rynek pracy okazuje się jednak niedostępny dla wszystkich,

wyrzuca poza nawias pewne kategorie osób: niepełnosprawnych, kobiety, więźniów, osoby

starsze czy bezdomnych. Wykluczenie z tej sfery społecznej (gospodarczej) często przekłada

się na marginalizację tych osób z pozostałych obszarów życia społecznego: społecznego,

kulturalnego czy politycznego. Co zatem zrobić aby zatrzymać to „błędne koło”

marginalizacji pewnych grup społecznych?

Potoczne rozumienie wykluczenia

Wykluczenie społeczne często kojarzone jest wyłącznie z kategorią osób ubogich, biednych,

nazywanych underclass (klasą, podklasą ubogich). W świadomości społecznej kategoria

wykluczonych,

funkcjonuje także w odniesieniu do osób bezdomnych bądź

niepełnosprawnych, jednak rzadziej stosowana jest w stosunku grup religijnych, wiekowych

czy płciowych. Postrzeganie osoby wykluczonej jako ubogiej, jest zbyt daleko idącym

uproszczenie. Jak podkreślają specjaliści nie możemy stawiać znaku równości pomiędzy

zjawiskiem ubóstwa a wykluczeniem społecznym. Osoby ubogie nie musza być wykluczone i

odwrotnie, osoby wykluczone niekoniecznie są ubogie. Kim jest zatem osoba wykluczona i

co powoduje jej marginalizację (jakie cechy, właściwości, czynniki o tym przesądzają) i

wreszcie kto stygmatyzuje, naznacza te osoby.

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!

2

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykluczenie – czynniki subiektywne i obiektywne

Wielość światów w których żyjemy powoduje, iż nie jesteśmy wstanie uczestniczyć we

wszystkich wydarzeniach, interakcjach, rolach społecznych, korzystać w pełni z możliwości

jakie stwarza i oferuje nam życie zbiorowe. Oczywiście może to być kwestia naszego

indywidualnego wyboru. Jednak w przypadku wykluczenia czy marginalizacji mówimy, iż

czynniki uniemożliwiające nam uczestnictwo są niedobrowolne i niezawinione, zewnętrzne

wobec jednostki, niezależne. I właśnie taką sytuację, opartą na niedobrowolnym

nieuczestnictwie wynikającym z braku możliwości lub niezdolności nazwiemy wykluczeniem

społecznym, stanowiącym bez wątpienia problem społeczny.

Różne wymiary marginalizacji/wykluczenia:

Ze względu na ich wzajemne powiązanie i sprzężenie zwrotne mogą one oddziaływać na

zasadzie błędnego koła - stygmatyzacja, naznaczanie w jednej sferze może prowadzić do

marginalizacji w innych (bezrobocie może stać się przyczyną wykluczenia z możliwości

konsumpcji dóbr). W społeczeństwach współczesnych dostrzegamy obecność ludzi, którzy z

rozmaitych powodów uczestniczą w życiu zbiorowy w mniejszym stopniu niż pozostali

uczestnicy.

3 główne obszary problemów wykluczonych:

1) Problem z uczestnictwem

- w sferze politycznej, gospodarczej, instytucjonalny

2) Problem z uprawnieniami

- - prawa socjalne w zakresie zatrudnienia, mieszkania czy ochrony zdrowia

3) Problem z zasobami

- np. wykształcenie, kompetencje, czy dostęp do dóbr publicznych np. do Internetu

czy biblioteki;

Według ustawy o pomocy społecznej – następujące czynniki społeczne wskazują na

konieczność oddziaływania (jako zagrożenie wykluczeniem) m.in.:

- niskie dochody, sieroctwo, bezdomność, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka

choroba, przemoc w rodzinie, potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, trudności

w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizm i narkomania.

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!

3

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Przyczyny wykluczenia:

Metafora społecznego domu

1

: jeśli ujmiemy społeczeństwo w kategorii domu społecznego i

uznamy, że jego piętra stanowią poszczególne warstwy, klasy społeczne a pokoje na

poszczególnych piętrach to pewne style życia, wykluczenie oznacza tu bycie poza domem.

Pobyt poza domem może mieć miejsce z różnego powodu. Jakie są przyczyny przebywania

poza domem?

1) Przyczyny mogą leżeć w samych wykluczonych lub ich bliskich – spowodowane

różnymi deficytami, brakami: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą;

2) Przyczyny leżą w innych – to ci, którzy nie są wykluczenie tzw. normalsi, wykluczają

bo w ten sposób podnoszą swoja pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, gdzie

dobrobytem mogą być na przykład miejsca pracy

3) Przyczyną jest sama konstrukcja „społecznego domu” – jest za ciasny dla niektórych

grup np. brak pokoi mieszących osoby innego wyznania, narodowości, płci, orientacji

seksualnej

4) Przyczyną mogą być bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, iż dla

niektórych osób zabrakło miejsca (klęska żywiołowa np. trzęsienie ziemi burzące

jedno skrzydło domu)

Kto wyklucza – strategia asymilacji „innych/obcych” piętnowania i wykluczania

Żyjemy w społeczeństwie nowoczesnym, które promuje równość szans, prawo do

samookreślenia, odpowiedzialność jednostki za własny los, a jednocześnie postrzegamy świat

w dychotomii „tacy sami”, „inni”/ „obcy”, którzy przeważnie są kłopotliwi , burzą ład i

porządek społeczny, najlepiej ich odizolować, napiętnować a w konsekwencji poddać

wykluczeniu społecznemu (Z. Bauman). Proces wykluczenia odbywa się przez tzw.

stygmatyzację, naznaczenie, nadanie etykiety pewnym kategoriom osób. Przez proces

naznaczenia tych osób narzucamy im określoną perspektywę postrzegania siebie i swojej

sytuacji. Nie mam wątpliwości, iż za osoby stygmatyzowane uznać należy osoby

niepełnosprawne w całej różnorodności tej kategorii, także osoby nieuleczalnie czy

przewlekle chore, bezrobotnych (nie z własnej woli), samotne matki, osoby uzależnione od

alkoholu czy narkotyków, osoby w podeszłym wieku, przedstawiciele mniejszości

narodowych, religijnych czy rasowych. ale nawet osoby np. otyłe, bardzo niskie, czy bardzo

wysokie. Zauważyć zatem należy, iż problem naznaczenia dotyczy licznych kategorii osób.

1

Metafora zaczerpnięta od dr hab. Ryszarda Szarfenberga

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!

4

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Konsekwencje dla jednostki

Marginalizacja społeczna znajduje także wyraz w postawach i przekonaniach w ocenie

sytuacji życiowej szans i możliwości uczestnictwa w życiu społecznym. Człowiek

wykluczony ma często świadomość utraty lub zagrożenia emocjonalnego kontaktu z innymi

ludźmi. Staje się człowiekiem samotnym. Człowiek samotny często traci poczucie osobistego

bezpieczeństwa, żyje w stanie niepokoju i poczucia zagrożenia. W przypadku osób

bezrobotnych , które nie mają możliwości podjęcia pracy ze względu na czynniki zewnętrzne,

niezależne, sytuacja długotrwałego wykluczenia z rynku pracy prowadzić może do kumulacji

negatywnych cech położenia materialnego czy społecznego jednostek. Tworzy się swoista

subkultura bezrobotnych, oparta na bezczynności i beznadziejności w definiowaniu swojej

sytuacji życiowej. Osoby w takim położeniu mogą odczuwać poczucie krzywdy i

niepewności, przeżywać lęki i niepokoje.

Jak pomagamy? Co możemy zrobić? Jak możemy „włączyć”?

Włączenie osób wykluczonych, przywrócenie ich do głównych nurtów życia społecznego nie

może obejmować prostego procesu integracji czy asymilacji, lecz zakładać ma burzenie

utartych konwenansów uczestnictwa społecznego poprzez akceptacje inności. Celem działań

jest ustanowienie: społeczeństwa dla wszystkich”, w których każda jednostka, ze swoimi

prawami i obowiązkami, ma do odegrania czynną rolą. Proces ten musi opierać się na

konkretnych działaniach praktycznych, pierwszym z nich jest uświadomienie istnienia

problemu wykluczenia pokazanie, iż dotyczy on osób, żyjących obok nas, bądź nawet nas

samych. Kolejny krok jaki pragniemy zrobić, to przedstawić skuteczne mechanizmy

włączania, osób niegdyś wykluczonych.