91

3.

RECEPTURA P£YNNYCH POSTACI LEKU

A. Roztwory – Solutiones

Renata Jachowicz, Anna Czech

Roztwory lecznicze – solutiones medicinales – s¹ p³ynn¹ postaci¹

leku przeznaczon¹ do stosowania wewnêtrznego lub zewnêtrzne-

go, otrzyman¹ przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji lecz-

niczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpusz-

czalników. Tworz¹ homogenny uk³ad molekularnie rozproszonych

cz¹stek w okreœlonym rozpuszczalniku.

Cel stosowania

Roztwory maj¹ szerokie zastosowanie terapeutyczne. W zale¿no-

œci od drogi podania ró¿ne jest ich stosowanie.

Ze wzglêdu na miejsce aplikacji rozró¿nia siê roztwory:

O

do podawania doustnego,

O

do stosowania na skórê i b³ony œluzowe,

O

do irygacji,

O

do ucha, nosa oraz do oczu,

O

do podania pozajelitowego.
Ze wzglêdu na ró¿ne przeznaczenie roztworom stawia siê œciœle

okreœlone wymagania. Wi¹¿e siê z tym koniecznoœæ wyboru w³a-

œciwej metody i warunków sporz¹dzania, a tak¿e substancji po-

mocniczych zapewniaj¹cych odpowiedni¹ jakoœæ preparatu.

Jako rozpuszczalniki stosuje siê m.in. wodê, etanol, glicerol, gli-

kol propylenowy oraz oleje roœlinne i parafinê p³ynn¹. Roztwory

92

mog¹ zawieraæ dodatek substancji pomocniczych, takich jak: œrodki

poprawiaj¹ce smak i zapach, solubilizatory, przeciwutleniacze,

œrodki konserwuj¹ce.

Do roztworów do podawania doustnego jako œrodek konser-

wuj¹cy mo¿na stosowaæ pirosiarczyn sodu (1,25 g/l) i etanol 95°

(50 g/l) lub hydroksybenzoesan etylu (1,0 g/l) z benzoesanem sodu

(2,0 g/l) i etanolem 95° (50 g/l).

W recepturze substancje rozpuszczane maj¹ nazwê solvendum,

a rozpuszczalnik solvens seu menstruum.

W zale¿noœci od rodzaju rozpuszczalnika wyró¿nia siê nastêpu-

j¹ce rodzaje roztworów:

O

roztwory wodne – Solutiones aquosae,

O

roztwory etanolowe – Solutiones spirituosae. Termin ten odno-

si siê do roztworów sporz¹dzonych w etanolu o stê¿eniu poni¿ej

40° (360 g/l). W przypadku u¿ycia etanolu o wiêkszym stê¿eniu

roztwory te maj¹ nazwê spirytusów leczniczych – Spirituosa

medicata,

O

roztwory glicerolowe – Solutiones glicerinatae,

O

roztwory olejowe – Solutiones oleosae.
Termin solutio – roztwór – oznacza zawsze roztwór wodny, na-

wet je¿eli nie jest to wyraŸnie zaznaczone. Na przyk³ad zapis So-

lutio Kalii iodidi oznacza roztwór wodny jodku potasu. W przy-

padku pozosta³ych rozpuszczalników ich obecnoœæ musi byæ w re-

cepcie zaznaczona, np. Iodi solutio spirituosa, Acidi salicylici solu-

tio oleosa.

Tabela 10. Zalety i wady roztworów jako postaci leku

Zalety

Wady

Homogennoœæ uk³adu
Mo¿liwoœci aplikacji ka¿d¹ z dróg

podania
£atwoœæ wch³aniania
£atwoœæ dawkowania
Mo¿liwoœæ stosowania jako prepa-

raty doustne w miejsce sta³ych po-

staci leku

Mniejsza trwa³oœæ substancji leczniczych w roztworach

w porównaniu do sta³ych postaci leku
Trudna rozpuszczalnoœæ niektórych substancji leczni-

czych w odpowiednich rozpuszczalnikach przeznaczo-

nych do celów farmaceutycznych
Dawkowanie w pewnych przypadkach mo¿e byæ mniej

dok³adne od stosowania doustnych sta³ych postaci leku

93

Roztwory lecznicze mog¹ byæ stosowane bezpoœrednio, po ich

uprzednim rozcieñczeniu lub po zmieszaniu z innymi preparatami.

FP VI zaleca okreœlenie stê¿enia roztworów przez podanie masy

substancji zawartej w roztworze w g/l lub g/ml roztworu. Stê¿enie

substancji leczniczej w preparacie mo¿e byæ wyra¿one w ró¿ny

sposób (tab. 11). W praktyce farmaceutycznej stê¿enia wyra¿a siê

najczêœciej w stosunkach wagowych g/g lub m/m, tzn. stosunkiem

masy substancji rozpuszczonej do masy gotowego roztworu. Spo-

sób zapisywania sk³adników leku w recepcie mo¿e byæ ró¿ny, np.:

O

w procentach – 2% Kalii iodidi Solutio = 2 g substancji/100 g

roztworu,

O

w promilach – 1‰ Epinephrini Solutio = 1 g substancji/1000 g

roztworu,

O

w stosunku – iloœci substancji leczniczej do iloœci roztworu

(np. 1: 2) lub rozpuszczalnika (np. 1+1):

0,05/100; 1: 2000; 1,0/2000,0

1: 2 lub 1+1

1:10 lub 1+9

1:100 lub 1+99

O

przez okreœlenie iloœci rozpuszczalnika lub podanie masy goto-

wego leku.

Tabela 11. Sposób wyra¿ania stê¿eñ substancji leczniczych

* Pars per milion.

Oznakowanie

Znaczenie

Przyk³ad

Stê¿enie

% w/w

IloϾ g substancji w 100 g preparatu

Leki recepturowe

% v/v

IloϾ ml, np. rozpuszczalnika,

w 100 ml preparatu

Mieszanina etanolu – wody

% v/w

Iloœæ ml p³ynu w 100 g preparatu

Olejki eteryczne w preparacie

% w/v

IloϾ g substancji w 100 ml preparatu

Roztwory do wstrzykiwañ

i wlewu kroplowego

Stê¿enie w innych jednostkach

‰

1 cz. w 1000 cz.

IloϾ g substancji w 1000 g preparatu

ppm*

1 cz. w 1 000 000 cz.

IloϾ mg substancji w 1000 g prepara-

tu

Molowe

IloϾ moli w 1 litrze preparatu

Roztwory mianowane

94

Rp.

Natrii thiosulfatis

1

10,0

Aquae

1

90,0

lub

Rp.

Natrii thiosulfatis

1

10,0

Aquae

ad

100,0

W odró¿nieniu od roztworów recepturowych do u¿ytku we-

wnêtrznego lub zewnêtrznego, stê¿enia roztworów do wstrzyki-

wañ s¹ zawsze okreœlane w stosunkach wagowo-objêtoœciowych

(g/ml), np. Solutio Glucosi 10,0/100,0 ml.

Sporz¹dzenie roztworu o ¿¹danym stê¿eniu jest zale¿ne od roz-

puszczalnoœci substancji i rodzaju rozpuszczalnika (polarnoœæ, sto-

pieñ dysocjacji itp.).

FP VI wprowadza ró¿ne okreœlenia rozpuszczalnoœci substancji

leczniczej, pocz¹wszy od bardzo ³atwo rozpuszczalnej do praktycz-

nie nierozpuszczalnej, z uwzglêdnieniem iloœci rozpuszczalnika po-

trzebnego do rozpuszczenia 1 cz. substancji leczniczej (tab. 12).

Stopieñ rozdrobnienia substancji rozpuszczanej, temperatura

rozpuszczalnika, a tak¿e proces mieszania maj¹ istotny wp³yw na

zwiêkszenie szybkoœci rozpuszczania substancji podczas sporz¹-

dzania roztworów. Z tego powodu substancje trudno rozpuszczal-

ne powinny byæ przed rozpuszczeniem rozdrobnione, np. przez

Okreœlenie rozpuszczalnoœci

RozpuszczalnoϾ 1 cz. substancji

w x cz. rozpuszczalnika

Bardzo ³atwo rozpuszczalny
£atwo rozpuszczalny
Rozpuszczalny
DoϾ trudno rozpuszczalny
Trudno rozpuszczalny
Bardzo trudno rozpuszczalny
Praktycznie nierozpuszczalny

*

1

1–10

10–30

0

30–100

100–1000

.

1000–10 000

§

10 000

Tabela 12. Okreœlenie rozpuszczalnoœci wg FP VI

95

roztarcie w moŸdzierzu. Rozpuszczanie mo¿na przyspieszyæ przez

mieszanie przy u¿yciu prêcika lub mieszad³a laboratoryjnego.

Mo¿na równie¿ rozpuszczaæ substancjê w rozpuszczalniku w pod-

wy¿szonej temperaturze, jednak nale¿y mieæ na uwadze wra¿li-

woœæ danej substancji na zmianê temperatury.

Zwiêkszenie rozpuszczalnoœci substancji trudno rozpuszczalnych

w wodzie mo¿na uzyskaæ przez zastosowanie mieszaniny rozpusz-

czalników.

W praktyce recepturowej do wody dodaje siê drugiego rozpusz-

czalnika mieszaj¹cego siê z wod¹, np. etanolu, glicerolu, glikolu pro-

pylenowego, okreœlanego mianem wspó³rozpuszczalnika.

Poprawê rozpuszczalnoœci trudno rozpuszczalnych substancji

zapewnia równie¿ dodatek solubilizatorów.

W recepturze przyk³adem substancji z u¿yciem solubilizatorów

mo¿e byæ aminofilina (Aminophyllinum) bêd¹ca po³¹czeniem teo-

filiny i etylenodiaminy lub kofeina z benzoesanem sodu (Coffe-

inum et Natrii benzoas), kofeina z salicylanem sodu (Coffeinum et

Natrii salicylas).

Pod wzglêdem fizykochemicznym roztwory recepturowe mog¹

byæ:

O

roztworami rzeczywistymi – o molekularnym rozproszeniu cz¹-

stek wielkoœci poni¿ej 1 nm,

O

roztworami koloidalnymi – uk³adami dyspersyjnymi o wielko-

œci cz¹stek rozpuszczonych w granicach 1–100 nm.
Roztwory rzeczywiste i koloidalne powinny byæ pozbawione nie-

rozpuszczalnych cz¹stek. W przypadku roztworów rzeczywistych

w celu uzyskania przezroczystoœci mo¿na stosowaæ s¹czenie, cze-

go nie mo¿na uczyniæ w przypadku roztworów koloidalnych. Dla-

tego te¿ do sporz¹dzania roztworu koloidalnego nale¿y u¿ywaæ roz-

puszczalnika pozbawionego zanieczyszczeñ nierozpuszczalnych.

W zale¿noœci od przeznaczenia roztwory powinny odpowiadaæ

wymaganiom dotycz¹cym czystoœci mikrobiologicznej (tab. 3).

Ogólne zasady sporz¹dzania roztworów

Odwa¿on¹ na wadze proszkowej odpowiedni¹ iloœæ substancji lecz-

niczej nale¿y rozpuœciæ w czêœci rozpuszczalnika i po ca³kowitym

rozpuszczeniu uzupe³niæ pozosta³¹ iloœci¹ rozpuszczalnika do prze-

pisanej masy.