Początek i koniec świata w mitologii

skandynawskiej na podstawie Wieszczby

Wölwy (Voluspa)

Wieszczba Wölwy rozpoczyna cykl „Pieśni o

bogach” w Eddzie poetyckiej, która jest
zbiorem anonimowych, epickich pieśni

skandynawskich. Pieśni te powstały od IX do

XIIIw. (ok.850-1220r.),a zostały zebrane na

Islandii w XIIIw. Najstarszy manuskrypt

Eddy poetyckiej – Codex Reguis z 1270r. Odkrył
Brynjolfur Sveinsson, biskup Skalholt w 1643r.

Voluspa jest najbogatszym źródłem informacji

o bogach skandynawskich. Główna część

stanowi monolog wieszczki o losach świata w
przeszłości i przyszłości, który skierowany jest

do Odyna („Ojca Wszechpotężnego”). Wieszczka

pamięta czasy przed stworzeniem świata,

wspomina na początku swoich opiekunów

olbrzymów (pierwsze żyjące istoty), dziewięć

ś

wiatów następujących po sobie oraz czasy

kiedy głęboko w glebie było nasienie Świętego

drzewa – Yggdrasill. Ów świat wyglądał tak:

W zaczątkach świata za czasów Ymira

Ni piasku, ni morza, ni chłodnych bałwanów,
nie było ziemi i nie było niebios,

Ni traw nie było – lecz czeluść otchłani.

Tą czeluścią był Ginnungagap, wyobrażano

sobie, że jest wypełniona magicznymi mocami.

Natomiast Ymir był praolbrzymem,
przodkiem olbrzymów – Hrymithursów,

rzekomo powstał z kropli topniejących lodów

pod wpływem ciepła płynącego

z Muspelheimu, a wykarmiła go krowa
Audumla (audr – bogata i humla – bez

rogów).2 Sam akt stworzenia świata jest

przedstawiony jako wydźwignięcie ziemi z

wód praoceanu przez trzech bogów, synów

Bura („Aż Bura synowie wydźwignęli ziemię i

Midgard sławny pobudowali”). Buri był
praojcem bogów, wylizanym z lodu przez ową

krowę, żywicielkę Ymira. Miał on z Olbrzymką

Bestlą trzech synów: Odyna, Wili i We, to

właśnie o nich mówi Voluspa. Warto zwrócić
uwagę, że Odyn przed zmianami fonetycznymi

w nagłosie w języku skandynawskich

nazywany był Wodanem. Można wtedy

zauważyć w imionach trzech braci alitarację:

Wod(t)an, Wili, We – typowy dla germańskich
reguł tworzenia imion powiązanych ze sobą

rodzinnie osób przez tę samą spółgłoskę.3

Innym, ciekawym wątkiem jest wizja łąki

pokrywającej nowo narodzony świat,
porośniętej zielonym czosnkiem. Była to roślina

bardzo ważna dla ludów skandynawskich,

przypisywano jej cechy magiczne i lecznicze,

dawała zdrowie i płodność. Bogowie nadawali

ś

wiatu kształt na błoniach Idaröllor, naukowcy

sądzą że to właśnie one są zieloną, czosnkową

łą

ką.

Chaos panował przed powstaniem świata

również jeśli chodzi o czas:

Słońce nie znało mieszkania swego,
A miesiąc mocy swej nie znał,

Gwiazdy – gdzie stać nie wiedziały

Bogowie, więc zasiedli na „stolcach

przeznaczenia” (rökstolar), nazwali dzień

(Dagr) i Noc (Natta), ale przede wszystkim
ranek i południe, popołudnie i wieczór, aby

mogła być możliwa rachuba czasu.

Później bogowie stworzyli swoje świątynie oraz

dali początek najważniejszym kunsztom (jako
prawdziwi Skandynawowie nigdy nie gardzili

pracą fizyczną):

Chram i ołtarze wznieśli wysokie,

Kowalskie zrobili ognisko, złoto obrabiali,

Obcęgi kul, narzędzia stwarzali

Wiodło im się bardzo dobrze wśród złota,
igrzysk i innych uciech, lecz przyszedł ich

kres:

Póki nie przyszły trzy thursów dziewice

Z Jötunheimu, ojczyzny Olbrzymów
Mowa jest tutaj o trzech Nornach: Urdr,

Werdandi i Skuld, które były „szafarkami

przeznaczenia”. Zajmowały miejsce ponad

ś

wiatami ludzi, bogów i innych istot, ich

przybycie położyło kres beztrosce. Norny
przędły nici przeznaczenia u stóp jesionu

Yggdrasill, przy leżącym w środku świata

ź

ródle przeznaczenia (Urdabrunnr).4

Voluspa wiąże powstanie karłów i ludzi z
czasem tworzenia porządku świata, tym

samym podobni są do siebie przez sposób

powołania ich do życia, jednak rodzaj ludzki

od początku stworzony jest w postaci

mężczyzny i kobiety, a wśród karłów istnieje

jedynie płeć męska. Najpierw powstały karły:
Bogowie wszyscy sejm wielki zwołali,

I Nieśmiertelni nad sprawą radzili,

Kto tu ma stworzyć karłów zastępy

Z Brimira krwi i Blaïna kości
Naukowcy zgodnie uznają Brimira i Blaïna za

tożsamych z Ymirem. Nastepnie Voluspa w

tzw. Dvergatal (wyliczeniu Karłów) wymienia

ich imiona. Karły jako istoty mają zarówno

cechy boskie - uzdolnienia w kowalstwie i
złotnictwie), ludzkie – ludzka postać i intelekt,

ale również są podobne do olbrzymów –

podziemny tryb życia i zamiłowanie do pracy.

Być może bogowie stworzyli karły, aby
uwolniły ich od ciężkiej pracy.

Wieszczka dalej opowiada:

Wtedy z tej rzeszy zstąpili trzej Asowie

Mocni i miłościwi, do mgieł niebytu;

Ujrzeli na ziemi w niemocy leżących

Aska i Emble, nieświadomych losu

Ducha nie mieli i tchu nie mieli

Ni krwi, ni głosu, ni rumieńców zdrowych;

Dech dał im Odin, a duszę dał Hönir,
Krew dał im Lothur i rumieniec zdrowy

Powyższe dwie strofy przedstawiają

stworzenie człowieka, a raczej znalezienie

i dokończenie przez trzech Asów: Odyna,

Hönira i Lothura. Niestety z tej trójki dobrze
znany jest tylko Odyn, pozostali dwaj bogowie

nie są wspominani w mitologii. Może to

ś

wiadczyć o bardzo starej tradycji ustnej o

stworzeniu pierwszych ludzi, których
dosłowne znaczenie imion to jesion i łoza. Ask i

Embla mieli jednak od początku pewien

kształt, byli ukształtowanymi z drzewa

(znaczenie imion) figurami ludzi, nie tak jak

w biblijnym stworzeniu człowieka z niczego.

Nie jest do końca jasne jakimi darami bogowie
obdarzyli człowieka: słowo duch (önd) oznacza

zdolność oddychania i stan życia, kiedy dusza

przebywa w ciele; rozum (odr) to zdolność

myślenia, wpadania w trans szamański
i poetycki oraz w bojowy amok (od tego

znaczenie pochodzi imię Odyna); dar Lothura

liti goda (rumieniec zdrowy) prawdopodobnie

oznacza, że bogowie stworzyli ich na swój

wygląd i podobieństwo (godar – podobieństwo
do bogów, lita – boski wygląd). Bogowie byli

jednak ograniczeni, gdyż dopiero przybycie

Norn, które dały ludziom i całemu światu

przeznaczenie pozwoliło w pełni dokończyć akt
stworzenia.5

Wieszczka wspomina w Voluspie o

najważniejszym drzewie Asgardu:

Wiem, gdzie jesion stoi, Yggdrasill się zowie,

Lśniącą wilgotnością pień jego zroszony;

Z niego idzie rosa, co w dolinach spada,
Koło urd studni wciąż zielon stoi

Jesion Yggdrasill stanowi wertykalna oś

kosmosu, u jego stóp położone jest Urdabrunnr,

czyli „źródło Urd”, będące źródłem
przeznaczenia, tam właśnie mają siedzibę

Norny (opiekunki drzewa). Na konarach

jesionu siedziała wiewiórka, która wszystko co

powiedział orzeł, przekazywała czarnemu

smokowi imieniem Nidhogg. W pobliżu drzewa
pełzały żmije.6 Miejsce, gdzie wyrasta drzewo

jest środkiem świata dla bogów i ludzi.

Również tam znajduje się thular stol ( „stolec

głosiciela prawdy” lub kapłana), z którego
przemawia Odyn. Święte drzewo jest związane

z tym bogiem, gdyż Yggdrasill to „rumak

Ygga”, gdzie Ygg znaczy „straszny” - jeden z

przydomków Odyna, jest to nawiązanie do jego

samoofiary.

Wiem, że wisiałem na wiatrem owianym
drzewie

Przez dziewięć nocy,

Oszczepem zraniony, Odinowi ofiarowany

sam siebie samemu.
Na tym drzewie, o którym nikt nie wie

Z jakich wyrasta korzeni7

Składając siebie samego (sialfr sialfum) w

ofierze wisząc przez dziewięć dni (znak pełni)

Odyn dopełnia wtajemniczenia śmierci.
Yggdrasill to przejście miedzy światem

ż

yjących, a zaświatami, tam

najprawdopodobniej wydobył ze źródła

Mimira owe runy oddając w zamian swoje oko
(Vsp. 29). Poznał dzięki temu całość sztuki

zaklęć (galdrar) oraz tajemniczą wiedzę

magiczną w interpretacji runatals thattr (w

języku fińskim słowo runa oznacza pieśń). Była

to ofiara typu do-ut-des, czyli taką, w której

składający ofiarę ofiarowuje przedmiot ofiary
adresatowi ofiary, który daje mu coś w

zamian. Paradoksem jest to, że składający

ofiarę jest tu tożsamy z przedmiotem i

adresatem ofiary.8
Bogowie nordyccy (Odyn również) byli bardzo

podobni do ludzi pod tym względem, że ich

przeznaczenie nie było od nich zależne oraz

wiedzieli, że kiedyś nadejdzie czas ragnarök i

będą musieli zginąć. Jednym ze znaków
zapowiadających koniec było przybycie

Gullweig, które kończy czas pokoju i

rozpoczyna wojnę miedzy Asami,a Wanami.

Pierwszą na świecie wojnę pomnę
Gdy na oszczepy Gullweig wbili,

Kiedy ja w hali Hara spalili,

trzykroć palili trzykroć odrodzoną,

wielekroć razy, a wiecznie żywą.

Heid ją zwano, gdy w dom wchodziła
Wieszczka mądra, różdżce moc dawała,

Czarowała wszędy zmysłów obłąkanie,

Złym niewiastom rozkosz i radość

Wojna między Asami i Wanami w mitologii
nordyckiej miała charakter wojny sakralnej.

Wanowie czuwali nad sprawami dobrobytu,

bogactwa i płodności, byli nieśmiertelni, z

imienia znamy tylko Njorda i jego siostrę

Nerthus oraz ich dzieci Freja i Freję. Ich
siedziba to Wanaheim, gdzieś poza światami

Midgardu i Asgardu. Posiadali magiczne moce

dzięki zaświatowej mądrości, zdolność

jasnowidzenia oraz uprawiali sztukę seidr.9
Chcieli odbierać taką samą cześć i udział w

ofiarach jak Asowie. Wśród Asów pojawiła się

wtedy Gullweig, która była uosobieniem

złotego, pitnego miodu, powodującego

alkoholową euforię i erotyczną pożądliwość

(„złoty (gull) napój (veigr)”). Asowie zauważyli
zagrożenie jakie niesie i próbowali ją

trzykrotnie zabić – wbijając na oszczepy i

paląc, jednak ona za każdym razem odradzała

się. Przybierając imię Heidr ( praktykując
seidr) namawiała ludzi do wróżbiarstwa,

pijaństwa i rozwiązłości seksualnej. Odyn

rzuca, więc w stronę Wanów włócznię

rozpoczynając z nimi wojnę. Dwie siły spotkały

się na przeciwko siebie: siła uśmiercania
(Asowie) oraz moc życia i odradzania

(Wanowie), konflikt nie mógł zostać

rozstrzygnięty, więc obie strony zgodziły się

na pojednanie, współpracę i wymianę
zakładników (Njord, Frej i Freja trafiają do

Asów).10

Kolejną oznaką omylności bogów, a zarazem

nieuczciwości i ogromnego sprytu był epizod z

olbrzymem-budowniczym:

Bogowie sejm wielki zwołali,
i Nieśmierteli nad sprawą radzili,

Nieszczęść kto klęskę na niebo sprowadził

i żonę Oda olbrzymowi oddał.

Thor gniewem wzburzon samowładnie młot

wzniósł

- Rzadko spokojny w podobnych sprawach:

Złamane słowa, przysięgi i śluby

i ważne umowy wspólnie zawarte
Dwie powyższe strofy mówią o olbrzymie

(niestety nie ma podanego imienia), który chce

zbudować wał Asgardu w ciągu półtora roku,

tak aby mógł stawić czoła Thursom i innym
wrogom. W zamian zażądał Słońca i Księżyca

oraz boginię Freję za żonę. Bogowie przyjęli

zakład za radą podstępnego boga Lokiego, ale

pod warunkiem, że praca zostanie punktualnie

ukończona. Nie wiedzieli jednak, że

olbrzymowi będzie pomagał wspaniały ogier –
Swadelfari. Trzy dni przed terminem, było

pewne, że olbrzymowi się uda, a Asowie

wystraszyli się, że będą musieli dotrzymać

obietnicy. Wówczas Loki, pod groźbą śmierci,
przemienił się w klacz i uwiódł Swadelfariego.

Olbrzyma ogarnęła rozpacz i zarazem

wściekłość, gdyż wiedział, że nie zdąży. Bogowie

wysłali Thora, aby go zabił swym młotem

Mjollnirem.11 Natomiast ze zbliżenia Lokiego
ze Swadelfarim urodził się źrebak – Sleipnir

(miał osiem nóg, był niezwykle szybki i

wytrzymały, mógł dotrzeć ze swoim jeźdźcem

w zaświaty, miał na zębach wyryte magiczne
runy), którego Odyn wziął sobie na

wierzchowca.12

Złamanie przysięgi rozpoczęło nowy etap w

dziejach świata, gdyż pojawiły się Walkirie

(Skuld, Skogul, Gudr, Hild, Gondul i

Geirskogul), które miały spieszyć tam, gdzie
wybuchnie wojna. Ich miano pochodzi od val –

„polegli” i kjosa – „wybierać”. Posiadały moc

uzdrawiania, ale głównie zajmowały się

inicjacją człowieka jako bohatera
i mężczyzny, później zagrzewały do czynu i

zabierały do Walhalli poległych z pola walki

lub wybierały, którzy z wojowników mają

zginąć. Tam stając razem z innymi einherjar

mają pomóc bogom podczas ragnarok, w
ostatniej walce z potworami i demonami.13

Możliwe również jest, że bogowie łamiąc słowo

dane olbrzymowi stracili moralne prawo do

rządzenia światem i ceną za to była śmierć
Baldra.

Widziałam ukryte skrwawionego boga,

Odina dziecka, Baldra, przeznaczenie:

Wysoko nad wałem stał rosły

Złej sławy lecz piękny krzew jemioły.

Stała się z jemioły, co wiotką się zdała

Ś

miercionośna strzała: Höd ją wypuścił.

Baldra brat urodził się wkrótce,

Noc jedną miał syn Odina, wroga gdy zabił.

Rąk nie mył wcale ni włosów nie czesał,

Póki nie przywiódł na stos wroga brata;

Ale Frigg płakała w Fensali

Nad klęską Walhalli

Baldr był synem Odyna i Frigg. Legenda głosi,

ż

e był najpiękniejszy, najmądrzejszy

i najszlachetniejszy, najpiękniej przemawiał i

wydawał najlepsze wyroki. Jego imię

oznaczało biel, biały, ale również władcę,
„pana” lub „butnego, dzielnego”, „silnego”

wojownika. Prawdopodobnie jest to postać

zaświatowa (nieziemska świetlistość) – martwa

lub przez los przeznaczona na śmierć. Sprawcą

jego śmierci według Voluspy jest jego

niewidomy brat Höd, który również był synem
Odyna, lecz nie wiadomo kto był jego matką.

Mit mówi, że bogini Frigg bojąc się o życie

swojego cudownego syna wymogła na

wszystkich co żyło i na martwych
przedmiotach, że nigdy nie uczynią mu

krzywdy, lecz zapomniała o jemiole. Z niej

zrobił sobie strzałę Höd, a kiedy strzelał z łuku,

jego ręką kierował bóg Loki. Pomścił tą śmierć

Wali, syn Odyna i śmiertelnej kobiety – Rind,
już jako jednodniowe dziecko. Baldr udał się do

Helu, ma zmartwychwstać po ragnarök i

wraz z Hödem panować w zgodzie nad

nowym, odrodzonym i lepszym światem (Vsp.
62). W tej wersji mitu dostrzec można wątek

przeciwstawiania dobra (Baldr) i zła (Loki)

oraz śmierci

i odrodzenia. Śmierć Baldra jest przełomowym

punktem dziejów, ta ofiara jest niezbędnym

czynnikiem dla przyszłego odrodzenia świata
z zagłady.14

Dodatkowym wątkiem powyższej historii jest

ukaranie przez bogów świadomego sprawcy

ś

mierci Baldra, czyli boga Lokiego. Był on

synem olbrzyma Farabautiego i bogini Laufey,

przez swoje pochodzenie (z zakazanego

związku) był określany jako „wszeteczny As”,

gdyż jego natura zawierała pomieszanie cech

boskich i demonicznych. Jego potomstwo z
Angrbodą wskazuje na związki z zaświatami –

spłodził największych wrogów bogów – wilka

Fenrira, Midgardsorma i Hel.15 Po zabiciu

Baldra Loki ukrywał się pod postacią łososia w
wodospadzie wpadającym do fiordu

Frangangr. Tam złowiony został przez Asów,

którzy zaprowadzili go do jaskini i jego dwóch

synów – Waliego i Narfiego. Pierwszego

przemienili w wilka, który zagryzł drugiego.

Potem bogowie związali Lokiego jelitami
Narfiego do trzech skał. Skadi wzięła jadowitą

ż

miję

i umieściła nad jego głową, zaś Sigyn, żona

skazańca, podstawiała czaszę pod kapiący jad.
Gdy czasza była już pełna, wynosiła ją, wtedy

kapiący jad palił twarz Lokiego. Wówczas

kurczył się on tak silnie, że powodował

trzęsienia ziemi.16 Uwolni się on jednak przed

nadejściem ragnarök i zostanie sternikiem
statku Naglfar, którym z zaświatów

przypłyną ogniste potwory do walki z bogami

(Vsp. 50-51)

Ragnarok to ostateczne przeznaczenie (rok)
bogów (ragnar), oznaczające śmierć panujących

z nich i zagładę obecnego świata.

Ostateczne starcie bogów z olbrzymami i

kosmiczna katastrofa od tego momentu

zaczynają się zbliżać nieuchronnie, a mają być

poprzedzone takimi oznakami, jak pianie
trzech mitycznych kogutów: w kraju

olbrzymów – Fjalar, w Walhalli – Gollinkambi

oraz „jak sadze rudy, na salach Heli” w

królestwie zmarłych (Vsp. 42-43); szczekaniem
psa Gamra i szumem jesionu Yggdrasill (Vsp.

44,47). Nadchodzącej wojnie będą również

towarzyszyły zjawiska przyrodnicze związane

z działalnością wulkaniczną.17 Nadciąga wilk –

morderca oraz Nidhogg, żywiący się trupami.
Nadciągają czasy nieprawości, szaleństwa,

bezwstydu oraz ciągłych wojen (Vsp. 45)

Również wilk Fenrir uwalnia się

z oków i staje w walce przeciw bogom. Ich z
kolei wspomagać będą einherjar, czyli polegli

wojownicy i ich wodzowie, ludzie powołani z

pól boju przez Walkirie do Walhalli, gdzie

czekają, ćwiczą się w walce i ucztują.

Wieszczka tak opisuje ostateczne starcie:

Hlin [=Frigg] po raz wtóry doznaje smutku,
Gdy Odin do walki z wilkiem rusza,

A Beli [=Frej] zwycięzca przeciw Surtowi;

Pada w boju mąż umiłowany Friggi.

Przybiega syn Sygfadra [=Odyna], wielki

Widar,

By z zwierzem, co trupy żre, walczyć,

I wbija miecz synowi Hwerdrunga

Prosto w serce; ojciec został pomszczony.

Spieszy sławny syn Hlodyny [=Thor]:

W górze wysoko wąż lśniący zieje,

Smokowi na spotkanie syn Odina idzie.
Z wściekłością go wali obrońca Midgardu;

Męże wszyscy swoje opuszczają domy;

Dziewięć kroków wstecz cofnął się syn

Fjorgyny,

Zlany jadem gada, śmiercią naznaczon i sławą

Bitwa sprowadza się do pojedynków głównych
antagonistów konfliktu: Odyn – Fenrir, Thor –

Midgardsorm, Frej – Surt, Tyr – Garm, Loki –

Heimdall.; śmierć Odyna pomści jego syn,

Widar. Przy życiu zostaną tylko Widar po
stronie bogów i Surt po stronie demonów.

Później następuje zagłada świata – załamanie

sklepienia niebieskiego i zapadnięcie ziemi

(Vsp.57). Prawdopodobnie ragnarök nie

dotyczył Wanów, nie wiadomo co będzie działo
się z Elfami. Karły natomiast zapewne zginą,

gdyż lękają się o swoje życie („ Jęczą Karły u

kamiennych wrót/ skalnych ścian mędrcy”).

Potem świat powstanie znowu, oczyszczony ze
zła przez morze (Vsp. 59). Ragnarök przeżyją

synowie Odyna - Widar i Wali, synowie Thora

- Modi i Magni, a ze starszego pokolenia

bogów siedzący w Wanaheimie Hoenir.18

Spotkają się oni na Idavollr

z powracającymi z helu Baldrem i Hodem.
Zamieszkają „na Hropta boiskach”, czyli w

nowej Walhalli.

Można odnaleźć w pieśni odniesienie do

chrześcijaństwa:
Wtedy przyjdzie Wielowładny, co sądzi,

Wszechmocny z Wysokości, co rządzi

Obraz potężnego boga, przedstawiony w tej

strofie, pasuje do postaci Chrystusa

Pantokratora przybywającego na Sąd
Ostateczny. Voluspa była spisana, kiedy

chrześcijaństwo już zadomowiło się w

Skandynawii. Być może jej mieszkańcy uważali,

ż

e lepiej było mieć jednego Boga niż wielu,

którzy często okazywali się bezradni.19

Jednak całość kończy się tragicznym memento:

Smok ciemny tam nadlatuje,

Wąż lśniący, z dołu, od Nidafjoll,

Na piórach Nidfogg – lecąc nad polem –

Niesie trupy – teraz ginie.
Mit ragnarok zawiera w sobie cykliczne

pojmowanie dziejów świata, od początku przez

właściwy rozwój do nieuniknionego końca, i

tak w kółko.