1

TEORIE PRZESTĘPCZOŚCI

(na podstawie „Granic tolerancji” A. Siemaszki)

I. TEORIA ANOMII ROBERTA K. MERTONA

Nadmierne akcentowanie konieczności realizowania kulturowo wyznaczonych celów w porównaniu

z naciskiem, jaki dana kultura kładzie na przestrzeganie norm regulujących zachowania mające służyć

osiąganiu owych celów, rodzi tendencję do zachowań nonkonformistycznych. Dewiacja jako zjawisko

normalne- zachowanie dewiacyjne nie jest czymś nienormalnym, patologicznym, ale stanowi oczekiwany

rezultat pewnych napięć w strukturze społecznej i kulturowej; jest normalne w tym sensie, że jest normalną

reakcją na system społeczny, w którym znajdują się członkowie grup z zachowaniem dewiacyjnym.

Struktura kulturowa- zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom

określonego społeczeństwa czy grupy.

Trzy zasady kultury:

- wszyscy dążą do tych samych celów,

- porażką jest wyłącznie ograniczenie lub wyzbycie się ambicji,

- niepowodzenie nie stoi na drodze do sukcesów

Struktura społeczna- zorganizowany zespół społecznych zależności, w który uwikłani są w różny sposób

członkowie społeczeństwa lub grupy.

Główne elementy tych struktur- kulturowej i społecznej to:

- cele - rzeczy warte zabiegów, są ze sobą powiązane, tworzą hierarchię wartości, informują społeczeństwo, do

czego należy zmierzać,

- środki - służą do realizowania określonych celów, sposoby postępowania.

Między celami a środkami może dojść do zachwiania, brak jest prawidłowej integracji między tymi elementami,

wówczas Merton stworzył 2 typy społeczeństwa:

- cele są ważniejsze niż środki, jest silny nacisk na realizacje celów,

- cele są nieistotne, wyparte ze świadomości zbiorowej, zapomniane przez nią, ważne jest ścisłe przestrzeganie

rytuałów. Społeczeństwo jest tradycyjne, aprobowane kulturowe zachowania są wąskie, odznacza się neofobią

(lęk przed zmianami, nowościami).

Anomia to załamanie występujące wtedy, gdy istnieje silna rozbieżność między normami i celami kulturowymi

a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami.

Typy adaptacji jednostek

1. Konformizm- akceptacja celów kulturowych i środków służących do ich realizacji. Jednostka dąży do

osiągnięcia sukcesu przestrzegając reguł gry. Takim wyznacznikiem sukcesu jest pozycja społ. A z tym

wiąże się pieniądz,

2. Innowacja- dążenie do osiągnięcia kulturowo usankcjonowanych celów przy wykorzystaniu celów

zabronionych, nieetycznych. Jednostka dąży do realizacji tych samych celów i wartości, ale odrzuca

konformistyczne środki prowadzące do ich realizowania. Reakcja innowacyjna jest wtedy,

gdy jednostka akceptuje kulturowy nacisk na osiągnięcie celu bez udziału norm, które kierują

sposobami jego realizacji,

2

3. Rytualizm- odrzucenie celów wyznaczonych przez kulturę przy jednoczesnej akceptacji norm

postępowania. Jest to znaczna redukcja lub rezygnacja z aspiracji do uzyskania życiowego sukcesu przy

jednoczesnym trzymaniu się norm postępowania. Rytualista nie robi kariery, lubi stabilizację,

rezygnuje z aspiracji,

4. Wycofanie- odrzucenie celów kulturowych i środków służących do ich realizacji. Jednostka znajduje się

w społeczeństwie, jest jej członkiem, ale tylko formalnie, bo nie podziela systemu wartości społecznych.

Odrzuca cele kulturowe i normy postępowania, rezygnuje z gry. Do jednostek, które się wycofują

zalicza się narkomanów, alkoholików, hippisów. Drastyczna formą wycofania jest samobójstwo.

Wycofanie to samotniczy typ adaptacji. Cechuje go prywatność, izolacja, brak szerszych społecznych

celów,

5. Bunt- odrzucenie celów kulturowych i środków służących do ich realizacji przy jednoczesnym

wprowadzeniu nowych celów i norm postępowania. Ma on charakter grupowy, zorganizowany. Bunt

dotyczy warstw lub klas społecznych nowo wyłaniających się, którym stary system nie daje możliwości

rozwoju. Takim indywidualnym buntownikiem jest renegat tzn. osobnik, który odrzuca panujące

wartości, łamie solidarność grupy, klasy społecznej, podważa jej ideały.

Struktura zależności przyczynowych:

- im silniejsza presja społeczna na osiągnięcie kulturowo określonych celów, tym słabszy konformizm

jednostki w stosunku do norm regulujących zachowanie zmierzające do zdobycia sukcesu,

- chęć osiągnięcia sukcesu jest silniejsza wśród tych jednostek, gdzie pozycja społeczna jest mniej korzystna

z punktu widzenia osiągnięcia tego celu,

- większe zaangażowanie psychiczne jednostki w osiągnięcie celu powoduje występowanie zachowań

dewiacyjnych,

- zablokowanie możliwości realizowania zinternalizowanych przez jednostkę kulturowo wyznaczonych

celów za pomocą aprobowanych przez jednostkę środków zwiększa możliwość występowania zachowań

dewiacyjnych.

Krytyka:

- ukazanie, w jaki sposób system społeczny może powodować zachowania dewiacyjne,

- dewiacja nie jest zjawiskiem patologicznym poszczególnych jednostek, ale jest normalna i oczekiwaną reakcją,

- dewianci działają w całkowitej społecznej izolacji,

- jednostki, które odczuwają stan napięcia między elementami struktury kulturowej i społecznej są podatni na

dewiacje,

- zachowanie innowacyjne zakończone sukcesem w osiągnięciu celu obserwowane przez członków grupy

społecznej zachęcają do naśladowania

- teoria Mertona zakłada zerwanie z konformizmem na rzecz rozwiązań dewiacyjnych,

- brak genezy określonego typu socjalizacji w danej grupie społecznej,

- przeciwstawianie kulturowych celów i środków,

- z teorii nie wynika jednoznacznie, co to jest anomia.

3

II. CHICAGOWSKA SZKOŁA EKOLOGII SPOŁECZNEJ.



wspólna metoda badawcza, obszar zainteresowań, pewna dość luźna perspektywa teoretyczna, zbliżone

zaobserwowane różnice w rozkładzie przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej,



rozpatrywanie dewiacji przez procesy zachodzące w wielkich metropoliach.

1. PARK- darwinizm społeczny. Wychodził z założenia, że ludzie rządzą się tymi samymi prawami,

co zwierzęta. Główne cechy społeczne to organizacja terytorialna, powiązanie z zajmowanym obszarem, trwałe

więzy między jednostkami, walka o pozycję ekonomiczną opiera się na inwazji, dominacji (słabsi, mniej

zaradni, uzdolnieni spychani do najgorszych dzielnic), sukcesji (przenoszenie do lepszych dzielnic). Prace

Park’a dotyczą zagadnienia terytorialnego rozkładu przestępczości, innych form dewiacji (alkoholizm,

narkomania, prostytucja).

2. BURGESS- wyróżnił 5 stref- obszarów różniących się składem mieszkańców, charakterem zabudowy,

pełnionymi funkcjami:

a) wewnętrzna- centrum przemysłowo-handlowe,

b) przejściowa- obszar zmieniający się z dzielnicy mieszkaniowej na przemysłowo-handlową z uwagi na

rozrost centrum,

c) obszar mieszkań robotniczych- zamieszkiwany przez ludzi opuszczających strefę „d”,

d) obszar zamieszkiwany przez warstwy średnie,

e) prywatne rezydencje o wysokim standardzie (dzielnica willowa).

Ważna rolę odgrywa strefa przejściowa, miała ona fazy: własności domów jednorodzinnych o ścisłych więzach

łączących społeczeństwo; najmu- osłabienie wspólnoty sąsiedzkiej; inwazji biznesu; pokoi do wynajęcia;

napływu grup rasowych i narodowościowych o niskim statusie kulturowym; wkraczanie przestępczości

i występku; chaosu społecznego; biznes i przemysł obejmują dzielnice w całkowite posiadanie. Przestępczość

jest wynikiem naturalnego procesu rozwoju miasta, a strefa przejściowa jest ostają dla tych, którzy przegrali

walkę o byt.

3. SHAW- stwierdził, że wysoki wskaźnik przestępczości w sferze przejściowej był bez zmian przez

kilkadziesiąt lat. W strefie tej osiedlały się tzw. niebieskie ptaki, miała miejsce selektywna emigracja. Miało na

ten wzrost także wpływ środowisko, w którym osiedlali się ludzie. Przyczyną przestępczości w strefie

przejściowej jest osłabienie kontroli społecznej, wynikające z inwazji biznesu i przemysłu na te tereny. Shaw

wyróżnił transmisję kulturową- tradycje przestępcze mogą być i są przekazywane kolejnym generacjom

w sposób podobny do sposobu przekazywania języka czy innych wytworów społecznych.

Krytyka:

- nie skupiano się na problematyce środowiska fizycznego (gęstość zabudowy, przeludnienie),

- nie zajmowano się wpływem środowiska fizycznego na dewiację na konkretnym obszarze miasta, dzielnicy,

- nie sprecyzowano zależności pomiędzy przestępczością a warunkami ekologicznymi,

- nie zdecydowano jasno czy określone czynniki środowiska fizycznego powodują przestępczość, czy dane

warunki ekologiczne przyciągają i skupiają

przestępców,

- wykazano, w jaki sposób struktura przestrzenna miasta wpływa na nasilenie dewiacji,

- zasługą było ustalenie, iż raz wykształcone dzielnice przestępczości pozostają siedliskiem występku przez

długi okres czasu bez względu na zmiany mieszkańców.

4

III. TEORIA KONFLIKTU KULTUR SELLINA.

Norma zachowania- ostro sprzeciwiał się traktowaniu norm prawnokarnych jako jedynej jednostki analiz

kryminologii czy też socjologii przestępczości. Uważał, że socjologia przestępczości i kryminologia winny się

zajmować nie tyle pewnym, dość sztucznie wyodrębnionym wycinkiem norm społecznych, ile generalnym

problemem norm zachowania, w tym także kwestią czynników prowadzących do naruszania norm. Normy

zachowania to społeczne postawy grupy normatywnej wobec określonych sposobów zachowania w pewnych

okolicznościach krystalizujące się w normę, której naruszenie wywołuje reakcję grupy.

Potencjał oporu normy- normę zachowania można traktować jako regułę popartą sankcją odzwierciedlającą

wartość lub jako wykrystalizowany opór ze strony grupy. Która wyposaża ją w wewnętrzną cechę słabości lub

siły.

Wewnętrzną

energię

czy

siłę

normy

możemy

nazwać

potencjałem

oporu.

Klasyfikacja subiektywnego postrzegania oporu grupy przeciwko naruszaniu normy zachowania:

1. Brak oporu ze strony grupy: jeśli norma nie stanowi elementu osobowości jednostki to nie odczuwa ona

oporu ze strony grupy lub jeśli jednostka narusza normę przypadkowo, to nie odczuwa oporu ze strony grupy.

2. Zredukowany opór ze strony grupy- jeśli konflikty norm stanowi element osobowości jednostki, to odczuwa

ona zredukowany opór ze strony grupy.

3. Całkowity opór ze strony grupy- jeśli jednostka przyswoiła sobie tylko jedną normę odnoszącą się do danej

sytuacji, to naruszając ją odczuwa całkowity opór ze strony grupy.

Konflikt kultur- Sellin ujmował społeczeństwo jako konglomerat różnych kultur, grup i społeczności

hołdujących odmiennym wartościom i przestrzegających innych norm postępowania. To, co w jednej grupie

jest traktowane jako zachowanie dewiacyjne, w innej grupie o innej kulturze może być tolerowanym lub nawet

zalecanym sposobem postępowania. Wielkie zróżnicowanie kulturowe rodzi nieuchronny konflikt wartości

i norm postępowania, który wywołuje zachowania dewiacyjne. Zderzanie się lub nakładanie na siebie

odmiennych systemów normatywnych występuje najczęściej w trzech sytuacjach: gdy odmienne

„kodeksy kulturowe” zderzają się na granicy sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych; gdy zasady

obowiązujące w jednej grupie kulturowej są przenoszone do innej grupy; gdy członkowie jednej grupy

kulturowej migrują na obszar zamieszkały przez inną grupę.

Krytyka:

odbiegający od rzeczywistości obraz społeczeństwa, bałagan pojęciowy, wątpliwa teza, że każdy konflikt kultur

prowadzi do dewiacji, ograniczona możliwość zastosowania tej teorii w stosunku do współczesnych,

zurbanizowanych społeczeństw.

IV. TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ SUTHERLANDA.

Teoria ta obejmuje następujących dziewięć stwierdzeń:

1) „Zachowanie przestępne jest wyuczone", nie jest więc wrodzone, lecz wy-maga — jak każda

działalność —stosownego wyszkolenia.

2) „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie

komunikowania się", który jest głównie werbalny, ale może też przebiegać przy pomocy gestykulacji.

5

3) „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych

powiązaniach", czyli w grupach pierwotnych co oznacza, że środki masowego przekazu odgrywają

stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania.

4) „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje: a) techniki popełniania przestępstw,

które są niekiedy bardzo skomplikowane, a niekiedy bardzo proste, b) specyficzne ukierunkowanie

motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw.

5) „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm

prawnych jako wiążących bądź niewiążących co łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują

normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających naruszanie takich norm.

6) [podstawowa teza] „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających

naruszaniu przepisów prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa", w czym

wyraża się zasada zróżnicowanych powiązań; ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek

zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań

antykryminalnych.

7) „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością

i intensywnością", ponieważ czynniki te mogą wpływać na pojawianie się zachowań przestępnych

bądź nieprzestępnych; „częstotliwość" i „trwałość" stykania się z wzorcami przestępnymi mają

oczywiste znaczenie dla wywoływania zachowań przestępnych, natomiast waga „pierwotności"

wynika z siły oddziaływania określonych wzorców we wczesnym dzieciństwie, gdyż wyuczone

wówczas motywy, postawy itd. mogą być bardzo trwałe; „intensywność" zaś łączy się z prestiżem

źródła, z którego pochodzą wzorce zachowania (kryminalnego albo antykryminalnego) oraz

z emocjonalną reakcją związaną z tym źródłem. W tezie tej wskazano czynniki wpływające na

pojawianie się preferencji do zachowań pro- i antyprawnych.

8) „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi

i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym

uczeniu się", a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo.

9) „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać,

odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych

potrzeb i wartości" — przecież zarówno złodzieje kradną, jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia

pieniędzy. Jeżeli natomiast uznać, że człowiek sam kształtuje swoje zachowanie, jest „aktywny", a nie

tylko „reaktywny\", to nie wiadomo, czemu ma służyć owa „nadwyżka". Omawia-na nadwyżka nie

jest więc ani wystarczającym, ani koniecznym warunkiem popełnienia przestępstwa.

Krytyka:

brak zgody konfliktu wartości chronionych przez prawo, pewne czyny dotąd dozwolone na pewnym etapie

rozwoju społecznego są uznane za przestępstwo, prawo jako środek wykorzystywany przez jedna stronę

konfliktu przeciwko drugiej, uczenie się zachowań przestępczych zawiera te same mechanizmy co każde inne

uczenie się zatem nie ogranicza się do naśladowania, wzmocnienie środków (aprobata, groźba, odrzucenie)

dotyczy fazy nabywania wzorów zachowań, w przypadku określenia powiązań przyswajanie pewnych

wzorów będzie nagradzane (aprobata grupy przestępczej), ta teoria nie ma zastosowania do przestępczości

6

z zaburzeniami psychicznymi lub przestępstw nieumyślnych, autor pisał o powiązaniach przestępczymi

wzorami a nie z osobami.

V. TEORIE PODKULTUR COHENA.

Działanie jako rozwiązywanie problemów- każde działanie człowieka jest rozwiązywaniem problemów.

Do czasu rozwiązania problemy te wywołują stan napięcia, braku równowagi; stanowią wyzwanie. Pomimo

naszych wysiłków problemy te mogą nadal pozostawać nierozwiązane, bądź rozwiązanie jednego z nich rodzi

następny. Większość z nich można z łatwością rozwiązać. Zdarzają się jednak i takie które nastręczają nam

mnóstwo trudności

Sytuacja i ramy odniesienia- wszystkie ludzkie problemy powstają i są rozwiązywane w ramach dwóch

kategorii determinacji: ich ram odniesienia, sytuacji w której działają. Rozwiązywanie problemów polega na

zmianie jednego z tych czynników bądź obydwu naraz.

Sytuacja w ujęciu Cohena to świat, w którym żyjemy i miejsce, w którym w świecie tym jesteśmy usytuowani”.

Na postrzeganie sytuacji wpływają takie czynniki jak: wychowanie, stereotypy, postawy, wartości, interesy.

Czynniki te stanowią swoisty pryzmat, przez który postrzegana jest sytuacja. Każda zmiana ram odniesienia

wiąże się z uruchomieniem mechanizmów przystosowawczych min.: Projekcji, Racjonalizacji, Substytucji.

Nacisk na konformizm- według Cohena grupy odniesienia wywierają na jednostkę presję w kierunku

zachowania się zgodnie ze standardami, które obowiązują grupę. Z powyższego wynika że nie każde możliwe

rozwiązanie problemu jest dostępne dla jednostki. Dostępne jest jedynie te które jest zgodne ze standardami,

normami, obyczajami, obowiązującymi daną grupę. Dzieje się tak ponieważ „konformizm” jest nagradzany

akceptacją natomiast „dewiacja” karana jest odrzuceniem. Konformizm stanowi kryterium trafności

czy zasadności ram odniesienia rozpatrywanej jednostki. Nonkonformizm może spowodować utratę statusu

w grupie a nawet odrzucenie przez grupę.

Procesy interakcyjne- Cohen kładł szczególny nacisk na grupowe procesy doprowadzające do dewiacji:

podstawowym warunkiem wyłonienia się nowych form podkulturowych jest interakcja jednostek, które mają

podobne problemy w przystosowaniu. Procesy interakcji mogą zachodzić między jednostkami oraz całymi

grupami. Cohen wprowadził pojęcie gestów eksploracyjnych- psychologia tłumu. Dwa elementy koncepcji

kształtowania się podkultur wymagają podkreślenia. Po pierwsze: dochodzenie w toku interakcji do nowych

rozwiązań i wykształcenie się odmiennych norm i wartości jest zjawiskiem grupowym. Po drugie: innowacyjny

rezultat wcale nie musi być zamierzony, poszczególni zaś uczestnicy interakcji mogą się przyczynić do jego

osiągnięcia zarówno przez bezpośrednie działanie jak i przez działanie pośrednie lub nawet zaniechanie

działania.

Problem statusu- problem statusu to problem zdobycia uznania w oczach otoczenia. Jeżeli grupa odczuwa,

że nie może czy nie potrafi osiągnąć statusu zgodnie z obowiązującymi kryteriami, będzie dążyć do

wypracowania nowych kryteriów statusu. Oznacza to powstanie nowej podkultury. Podkultura a kultura-

podkultura jest kulturowa, ponieważ każdy jej uczestnik znajduje się pod wpływem innych, którzy uczestniczą

w tym systemie normatywnym. Jest ona podkulturowa, ponieważ normy dotyczą tylko jednostek czerpiących

z nich korzyść i znajdujących klimat moralny, w którym normy te mogą się rozwijać i trwać. Podkultura może

istnieć dłużej niż jej założyciele pod warunkiem, że jej normy zaspakajają potrzeby następców. Spoistość

podkultury zwiększa się również poprzez poczucie zagrożenia zewnętrznego dla danej grupy.

7

Obronna prowokacja- Członkowie nowo powstałej podkultury nie są bez reszty przekonani, czy przyjęty przez

nich system aksjologiczno-normatywny jest zasadny, jego uwierzytelnieniu służy mechanizm obronnej

prowokacji. Obronna prowokacja polega na zachowaniu się w sposób, który wywołuje gniew, oburzenie

i potępienie społeczeństwa. Reakcje otoczenia świadczą bowiem lub potwierdzają, że społeczeństwo jako całość

jest wrogo ustosunkowane do członków podkultury. W rezultacie powoduje to, że więzi łączące członków

podkultury zacieśniają się przy jednoczesnym zerwaniu ostatnich więzi ze społeczeństwem

Dziewięć kryteriów statusu zgodnych z hierarchią wartości warstw średnich:

1. Ambicja- jest cnotą, jej brak ułomnością i oznaką nieprzystosowania. Ambicja oznacza wysoki poziom

aspiracji zwłaszcza wobec celów trudno osiągalnych. Posiadanie ambicji oznacza również orientowanie

się na realizację odległych celów. Dążenie do „bycia kimś” lecz także „lepszym niż” jest głównym

komponentem ambicji. Cohen podkreślał, że ambicje są kształtowane w procesie socjalizacji.

2. Indywidualna odpowiedzialność- etyka warstw średnich to etyka indywidualnej odpowiedzialności.

Główne jej cechy to: poleganie wyłącznie na sobie, niechęć do pomocy, niechęć do korzystania

z pomocy. Jednak zasada indywidualnej odpowiedzialności nie wyklucza szerokiego gestu hojności

i bezinteresowności jednak w takiej mierze, w jakiej nie utrudnia to realizacji własnych celów.

3. Szacunek dla osiągnięć- w warstwach średnich wysoko ocenia się różnego rodzaju zdolności,

umiejętności oraz osiągnięcia. Odnosi się to do wszystkich osiągnięć, jednakże osiągnięcia w szkole

oraz akademickie oceniane są najwyżej.

4. Umiejętność rezygnowania z natychmiastowej gratyfikacji- zdaniem Cohena w warstwach średnich

kładzie się silny nacisk na umiejętność rezygnowania z bezpośrednich przyjemności i unikanie pokus

w celu realizacji odleglejszych celów życiowych. Zdolność do wyrzeczeń, samo ograniczeń są cenione

nie tylko jako środek, lecz jako wartość sama w sobie.

5. Racjonalność- w hierarchii wartości warstw średnich wysoko plasuje się również racjonalność. Jest to

umiejętność przewidywania własnych działań, planowania oraz gospodarowania czasem i środkami

w najbardziej skuteczny sposób.

6. Świadome kształtowanie wyglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier- w warstwach średnich

umiejętność przestrzegania pewnych konwencji mowy i gestów jest źródłem prestiżu i stanowi środek

osiągania sukcesu.

7. Kontrola agresji fizycznej i niestosowanie przemocy- nacisk na „non violence” w warstwach średnich

wynika z konieczności rywalizacji innych wartości, oraz nacisku na konkurencyjność.

Błysk intelektualny ma racje bytu tylko wtedy gdy wyeliminuje się element agresji i przemocy fizycznej

8. Pożyteczny wypoczynek- wypoczynek w warstwach średnich powinien być „całościowy”. Nie należy

„marnować” wolnego czasu. Zabawa powinna być pożyteczna, rozwijająca i kształcąca.

9. Poszanowanie własności- poszanowania własności nie można sprowadzić ani do zwykłej uczciwości,

ani też do pożądania dóbr materialnych. Jest to specyficzny zbiór postaw wobec własności i wobec

natury prawa własności.

Cechy podkultury przestępczej

1. Bezcelowość- nonutylitaryzm działań podkultur przestępczych jest ich zasadniczym rysem. Zakłada się

że ludzie kradną bo potrzebują skradzionych rzeczy. Przyjmuje się, że kradzież stanowi środek do

jakiegoś innego celu, a zatem że jest ona działaniem racjonalnym i utylitarnym. Tymczasem większość

8

kradzieży nie jest tym umotywowana. Kradzież jest zabawą ot tak sobie „dla draki”. Zdaniem Cohena

w bezcelowych kradzieżach zawiera się właśnie negacja racjonalności i utylitarności, które to wartości,

jak pamiętamy z poprzednich rozważań, są tak cenione w warstwach średnich.

2. Złośliwość- przejawia się we wrogości zarówno wobec innych gangów (w większości powoduje to

walki między nimi) jak i wobec rówieśników nienależących do grup tego rodzaju. Przejawia się także

obcesowym, brutalnym stosunkiem do uczniów w szkole oraz do nauczycieli. Jest to źródłem

demonstracyjnej negacji autorytetów i wartości warstw średnich, które uosabiają nauczyciele.

3. Negatywizm- podkultura dewiacyjna składa się z norm, które nie są tylko indyferentne wobec norm

szacowanego społeczeństwa dorosłych. Cechuje je negatywna polaryzacja. Poczucie odrzucenia ze

strony instytucji formalnej kontroli społecznej i izolacji sprawia, że członkowie podkultury stają się

w coraz większym stopniu skazani na osiąganie statusu w ramach standardów wykształconych przez

grupę, co prowadzi do dalszej eskalacji dewiacji.

Krytyka:

dyskusyjne ogólne założenie, że każde działanie ma na celu rozwiązywanie problemu oraz, że problem statusu

jest zasadniczym problemem, przed którym staja ludzie, krytyka założenia, że podkultura nie może trwać siłą

inercji, brak realności w odróżnieniu motywacji pierwotnych i wtórnych, ograniczenie się do charakterystyki

form przestępczości młodzieży warstwy niższej, przerysowanie portretu podkultur klasowych, zniekształcony

wizerunek młodzieżowych podkultur dewiacyjnych.

VI. KONCEPCJA KULTURY WARSTW NIŻSZYCH MILLERA.

Walter Miller wychodząc z twierdzenia o zróżnicowaniu kulturowym jako źródle przestępczości warstwy

niższej stworzył teorię „punktów skupienia”. Jego zdaniem, aby doszło do wyodrębnienia negatywistycznej

subkultury grupowej potrzebne jest działanie czynników pozytywnych a nie tylko negatywnych. Warstwa

niższa wytwarza w toku swojej, sięgającej w przeszłość historii specyficzna subkulturę, przeciwstawna do

innych warstw. Subkulturę ta tworzy siec norm wywodzących się z „punktów skupienia”, z wartości

grupowych, z których wynikają wskazania, co do zachowań pozwalających uzyskać prestiż grupy.

Miller wymienił następujące „punkty skupienia":

1. Trudności— ma to być dominująca cecha tej kultury, przy czym deklarowana chęć nie popadania w trudne

sytuacje nie oznacza dążenia do zachowania zgodnego z prawem, lecz jedynie uchylenie się od ujemnych

następstw działania, które przysparza kłopotów. Stąd „wpadanie w trudności", zwłaszcza w konflikty

z prawem, nie zawsze jest potępiane, a umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, „wywinięcia się"

z kłopotów, jest wysoko ceniona.

2. Twardość — należy wykazać się specyficznie pojmowaną „męskością” (brak skrupułów, nie okazywanie

sentymentów), a także odwagą, sprawnością fizyczną i odpornością psychiczną. Łączy się z tym brak

zainteresowania dla spraw intelektualnych, a nawet lekceważenie i negatywny stosunek wobec sztuki,

literatury itd.

3. Cwaniactwo — jest to wyraz sprawności umysłowej, polegającej na — z jednej strony — umiejętności

„podejścia" czy na-wet oszukania innych, z drugiej zaś — na niedopuszczeniu do stania się ofiarą takich

manipulacji. W oparciu o nią wyróżnia się „przygłupów” padających łupem „spryciarzy”, którzy zbierają

owoce swojej zręczności, a nie muszą ciężko pracować.

9

4. Podniecenie— chodzi tu o szukanie „flirtu z niebezpieczeństwem”, przybierające postać zachowań,

w których główną rolę odgrywają alkohol, muzyka i przygody seksualne. Poszukiwanie napięcia i podniecenia

przeplata się z okresami pasywności i wyczekiwania, przeważnie na następny weekend i „pójście w miasto”.

5. Los - cecha ta wyraża się w przekonaniu o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia

przedsięwziętych działań. „Mieć szczęście” - „mieć pecha”, to dwa bieguny ludzkiego losu, które są udziałem

człowieka, lecz nic zależą - albo w niewielkim stopniu — od jego wysiłków.

6. Niezależność — wyraża się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i ulegania

autorytetom. Jednak, zdaniem Millera, zachodzi tu rażący rozdźwięk między tym, co się oficjalnie głosi, a tym,

co jest w istocie ukrytym, choć nie zawsze uświadomionym, życzeniem.

Centralne punkty zainteresowania młodzieży: status i przynależność. Potrzeba przynależności do grupy

i walka w niej o wysoką pozycję (status) wyzwalają zachowania dewiacyjne, nierzadko - kryminalne.

Przynależność do grupy ma dla członków istotne znaczenie, powodujące ze są oni nastawieni konformistycznie

wobec wymagań grupy i skłonni spełniać wszelkie jej oczekiwania. Przynależność ma dla jednostki sama przez

się znacząca wartość, pozwala uzyskać wysoki status w grupie. Wysoki status można jednak tylko uzyskać

poprzez demonstracje posiadania cech wysoko cenionych w kulturze warstw niskich.

Krytyka:

przerysowanie frakcji kultury warstw niższych, zwłaszcza mniejszości etnicznych, wyraźny wpływ innych

twórców teorii (Sellin, Sutherland), teoria ta stanowi ostrą polemikę z tezami Cohena,

kulturowo uwarunkowane motywacje do dewiacji jako główny atut teorii.

VII. TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH MOŻLIWOŚCI CLOWARDA I OHLINA.

Wady jednostki- wady systemu- wykształcenie się podkultur jest uzależnione od tego, czy jednostka zgodnie

z panującą ideologią sukcesu, przypisuje swe niedostatki bądź niepowodzenia własnym wadom lub

ułomnościom charakteru, czy też postrzega, ze istniejący porządek społeczny uniemożliwia jej osiągniecie

kulturowo wyznaczonych celów. Gdy jednostka dostrzega strukturalne bariery na drodze do sukcesu, sprzyja

to zachowaniom dewiacyjnym. Prawomocność i zasadność moralna norm- można być przekonanym o moralnej

wyższości danego sposobu postępowania i jednocześnie uważać, że w konkretnej sytuacji nie znajduje on

zastosowania ze względu na swą nieskuteczność czy nieużyteczność. Odbieranie prawomocności

niesprawiedliwym lub nieprzystającym do sytuacji normom jest podstawowym warunkiem zaangażowania

dewiacyjnego. Poszukiwanie grupy- z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom jednostka

znajduje się w stanie gotowości psychicznej do dewiacji, lecz jednocześnie staje w opozycji wobec

społeczeństwa, co powoduje stan napięcia, niepewności, lęku. Rodzi to tendencję do poszukiwania innych osób,

które maja analogiczne problemy, dochodzi do rozwiązań podkulturowych. Rola grupy polega przede

wszystkim na dostarczaniu moralnego wsparcia rozwiązaniom innowacyjnym m.in. przez racjonalizowanie

zachowań dewiacyjnych. Redukcja lub eliminacja poczucia winy przez dewianta umożliwia trwale

zaangażowanie dewiacyjne.

Dewiacja a reakcja społeczna- nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży może

powodować skutki odwrotne do zamierzonych, to znaczy zamiast ograniczać dewiację, prowadzi do jej

nasilenia. Separowanie i segregowanie młodzieży noszącej już dewiacyjną etykietkę prowadzi także do wzrostu

solidarności, poczucia odrębności i tożsamości grup dewiacyjnych.

10

Typologia podkultur dewiacyjnych: adaptacja do sytuacji rozdźwięku między kulturowo wyznaczonymi

celami, a możliwościami ich realizacji ma charakter grupowy, a nie indywidualny. Na wybór zachowania

zgodnego lub sprzecznego z prawem wpływa dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań

antyprawnych, chodzi tu o dostęp do środków konformistycznych jaki i nonkonformistycznych.

1. Przestępcze – powstają gdy nieletni żyją w środowisku społecznym nasyconym dorosłymi kryminalistami,

pod których kontrola pozostają i mogą się od nich nauczyć wykonywania ról społecznych, tak „przestępczych”,

jak i konwencjonalnych

2. Konfliktowe – formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nieletni nie stykają się

ze stabilnym systemem ról społecznych konwencjonalnych czy przestępczych. Środowiska te charakteryzują się

duża ruchliwością, zmiennym skaldem ludności, co osłabia kontrolę społeczną nad nieletnimi. Ten stan chaosu

prowadzi więc często do powstawania zbiorowości rozwiązujących swoje problemy w sposób równie

chaotyczny, a więc konfliktowy — polegający na stosowaniu prze-mocy wewnątrz grupy i wobec innych grup.

Ponieważ ten sposób uzyskiwania statusu nie jest aprobowany przez dorosłych, dla których przemoc i agresja

mają czysto instrumentalny charakter, młodzież z grup konfliktowych po przekroczeniu granicy wieku

dojrzałego musi dołączyć do zbiorowości konformistycznych albo przestępczych,

3. Wycofania – powstaje gdy nieletni nie zdołali zaspokoić aspiracji czy to przy pomocy środków legalnych czy

nielegalnych, a maja dostęp do narkotyków. Podkultura ta koncentruje się wokół używania narkotyków.

Wejście do tej grupy następuje w skutek indywidualnych zaburzeń stosunków z najbliższym otoczeniem.

Krytyka:

niepełna typologia młodzieżowych podkultur dewiacyjnych, która jest przerysowana i brak jest w niej

urzeczywistnienia, brak dostatecznej hierarchizacji struktury grup dewiacyjnych, wątpliwe rozróżnienie

prawomocności i zasadności moralnej norm, wątpliwy wizerunek społeczności, która może jednoznacznie

wykształcić dewiacyjne normy i wartości, błędne kategorie pojęciowe.

VIII. TEORIA NEUTRALIZACJI SYKESA I MATZY.

Wysnuli tezę, że nie istnieją podkultury dewiacyjne. Ich zdaniem można jedynie mówić o podkulturach

dewiacji czy też przestępczości. Operując pojęciem „podkultura dewiacyjna” akcentuje się nadmiernie

odrębność danej klasy wartości i norm zachowania w stosunku do kultury dominującej. Uważali,

że w społeczeństwie istnieją dwa systemy wartości:

Wartości oficjalne- konformistyczne, związane są z czasem pracy, nauki, z działalnością polityczną lub

społeczną

Wartości podskórne- dewiacyjne, związane są z czasem wolnym od pracy (weekendy, wakacje, święta).

Techniki neutralizacji- teoria ta zajmuje się stosowaniem argumentacji służących usprawiedliwianiu zachowań

przestępnych. Argumentacje takie trzeba sobie przyswoić i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci uważają,

że młodzież popełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm,

lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiania postępowania niezgodnego z tym systemem, Działający w ten

sposób nie przeczy, że jego czyn jest naganny, ale wskazuje na okoliczności pozwalające mu na wyłączenie

działania zinternalizowanej normy (zneutralizowanie). Taka operacja pozwala mu na uniknięcie poczucia winy

związanego z naruszeniem normy.

11

1) Kwestionowanie odpowiedzialności - sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie

zbiegu okoliczności lub określa się jako człowiek „wepchnięty\" w sytuację niedającą mu szans

innego zachowania

2) Kwestionowanie szkody- sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu

krzywdy lub tylko nieistotną, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie

powinno to obchodzić,

3) Kwestionowanie (odrzucenie) ofiary - sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania

zasłużyła sobie na takie potraktowanie, np. lichwiarz. Kryminalista może przybierać pozę

Robin Hooda, jako tego, kto urzeczywistnia sprawiedliwość, nie przejmując się ustawami.

4) Potępienie potępiających- sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go

ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. policja jest przekupna i brutalna, rodzice

wyżywają się na swoich dzieciach itd.

5) Powołanie się na wyższe racje - sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą

poświęcenia dobra — jego zdaniem — niższej wartości, np. pobił w obronie przyjaciela, ukradł

dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie itd.

6) Wspólną cechą technik neutralizacji jest dokonanie pojęciowej manipulacji odbierającej

w oczach sprawcy możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem. Do zastosowania

techniki neutralizacji dochodzi gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane i ich

zakres działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana zdaniem sprawcy w zasadzie

podlega ochronie.

Krytyka:

brak usystematyzowania twierdzeń przy omawianiu technik neutralizacji, rozbieżność systemów

aksjologiczno-normatywnych technik neutralizacji, brak wyraźnej linii oddzielającej to, co jest neutralizacją

normy, a tym, co jest już postawą nonkonformistyczną, niezbyt jasne kryteria wyróżniania poszczególnych

technik

IX. KONCEPCJA KONTROLI SPOŁECZNEJ DURKHEIMA.

Twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować

w każdym społeczeństwie. Powody tego stanu są, jego zdaniem, dwa:

1. Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, niepozwalającym mu

trwać w bezruchu, a zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych

(norm, wartości, systemów, poglądów itd.), dostarczając przy tym kryteriów ocen (ocenić, co jest „dobre",

można dopiero wtedy, gdy widzi się, co jest „złe"). Gdyby więc nawet stworzyć „społeczeństwo aniołów",

w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zachowania ich zdaniem godne potępienia,

czyli wykreują przestępczość.

2. Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców

powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi. Społeczeństwo musi więc wytwarzać środki zdolne do

powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości

we właściwych granicach.

12

To, że ludzie nie popełniają przestępstw zdaniem Durkheima sprowadza się do tego, że więź społeczna jest

tym, co pozwala społeczeństwu na kontrolowanie zachowania jednostek. Kontrola ta polega na przekonywaniu

i autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo. Są to czynniki powstrzymujące przez popełnianiem

przestępstw, jednak w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych uznawane zasady tracą swój

autorytet i następuje dezorientacja co do tego czym należy się kierować, do głosu dochodzą naturalne ludzkie

skłonności.

Krytyka- brak spójności w koncepcji człowieka uspołecznionego, nieprecyzyjny język, brak spójności poglądów

na przestępczość i dewiację, brak wyzbycia się przez autora teorii uprzedzeń, emocji i stereotypów, sprzeczność

między przestępstwem- jest czymś normalnym a przestępcą-osobnik nienormalny.

X. WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE KONTROLI SPOŁECZNEJ.

1. KONCEPCJA REISSA- dwa podstawowe pojęcia: kontrola wewnętrzna i zewnętrzna. Kontrola

wewnętrzna to zdolność jednostki do powstrzymywania się od takiego sposobu realizowania potrzeb,

który pozostaje w konflikcie z normami i regułami obowiązującymi w społeczeństwie. Kontrola

zewnętrzna to zdolność grup społecznych lub instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań

zgodnych z normami i regułami. Spośród zewnętrznych źródeł kontroli najistotniejsza jest kontrola

sprawowana przez społeczność, w której żyje jednostka (sąsiadów, kościół, organizacje społeczne, szkołę)

oraz kontrola sprawowana przez grupy pierwotne, zwłaszcza przez rodzinę (w niej odbywa się proces

przekazywania konformistycznych norm postępowania i kształtują się i konformistyczne role społeczne).

Spośród wewnętrznych źródeł kontroli duże znaczenie mają grupy pierwotne. Dlatego też przestępczość

jest skutkiem niepowodzenia grup pierwotnych w kształtowaniu odpowiednich nieprzestępczych ról

społecznych i w sprawowaniu kontroli społecznej w taki sposób, by jednostka akceptowała te role lub się

im podporządkowywała zgodnie z oczekiwaniami. Prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego

zwiększa się w 3 typach sytuacji: gdy zespół mechanizmów kontrolnych ulega osłabieniu, np. dezintegracja

rodziny; gdy brak jest klarownych reguł i norm postępowania w grupach odniesienia, do których

jednostka dostosowuje swoje zachowanie lub gdy normy poszczególnych grup odniesienia pozostają ze

sobą w konflikcie; gdy jednostka nie przyswoiła sobie konformistycznych norm zachowania. Zachowanie

dewiacyjne może być niezależnym skutkiem osłabienia któregokolwiek elementu kontroli zewnętrznej, jak

i braku adekwatnej kontroli wew., które powoduje, że źródła kontroli nie mogą doprowadzić do zachowań

zgodnych z normami obowiązującymi w społeczeństwie.

Krytyka: rażąca eliptyczność- Reiss wyjaśniał zachowanie dewiacyjne niewłaściwą kontrolą wewnętrzną,

którą definiował jako brak zachowań dewiacyjnych.

2. KONCEPCJA NEY’A- wyróżnił trzy zasadnicze rodzaje kontroli społecznej:

- kontrola wew. jest równoznaczna z internalizacją norm. Zinternalizowane normy tworzą sumienie

jednostki, każda grupa usiłuje przekazać i zaszczepić obowiązujące w niej zasady postępowania

jednostkom wchodzącym w jej skład. Brak skuteczności kontroli wew. wynika z braku zgodności co do

treści norm, z niemożności realizacji za ich pomocą istotnych wartości oraz z ograniczonego oddziaływania

poczucia winy jako kary,

- kontrola pośrednia- jest zwiana z uczuciową identyfikacją z rodzicami oraz innymi osobami

o nastawieniu konformistycznym. Liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia o nastawieniu

13

konformistycznym samo przez się wymusza konformizm. Kontrola pośrednia może być skuteczna jeżeli

istnieje więź uczuciowa z konformistycznymi grupami odniesienia,

- kontrola bezpośrednia- zewnętrzna kontrola formalina i nie sformalizowana, sprawowana za pomocą

rozmaitych bodźców negatywnych, m.in. ostracyzm, dezaprobata, ośmieszenie, sankcje stosowane przez

przedstawicieli instytucji formalnej kontroli społecznej oraz zinstytucjonalizowane typy kar.

Rodzina pełni wiele funkcji w systemie kontroli społecznej, wpływa na kształtowanie się kontroli

wewnętrznej ze względu na swoja funkcję socjalizacyjną. Wpływ kontroli pośredniej słabnie wraz

ze wzrosłem negatywnych uczuć wobec rodziców. Rodzina stanowi także ważne ogniwo kontroli

bezpośredniej przez fakt sprawowania nadzoru nad dziećmi i stosowanie sankcji w przypadku ich

niewłaściwego zachowania. Zaspokojenie potrzeb- im większy stopień zaspokojenia potrzeb, tym słabsza

może być kontrola społeczna. Te potrzeby to potrzeba pragnienia uczucia, uznania bezpieczeństwa

i nowych doświadczeń. Szczególna rola w zaspakajaniu potrzeb przypada rodzinie; zaspokaja potrzeby

emocjonalne, umożliwia realizację wielu istotnych potrzeb materialnych, fizycznych, rekreacyjnych,

przygotowuje do społecznie pożądanych sposobów realizacji tych potrzeb w przyszłości.

Nie przygotowanie jednostki do zaspokajania potrzeb może doprowadzić do zachowań dewiacyjnych.

3. KONCEPCJA HIRSCHIEGO- jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi

z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane.

Komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem:

a)

Przywiązanie- emocjonalne związki jednostki z otoczeniem, jednostka silnie przywiązana do swego

otoczenia czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które to otoczenie uznaje. Zachowanie

sprzeczne z normami społecznymi powstrzymuje jednostkę przed zachowaniem dewiacyjnym. Ludzie

wrażliwi na negatywne opinie otoczenia powstrzymują się przed naruszaniem norm. Przywiązanie jest

mierzalne i nie mierzalne niezależnie od tego, czy doszło do zachowania dewiacyjnego. Ulega osłabieniu

w chwili, gdy jednostka przestaje się liczyć z opinią otoczenia- droga do dewiacji jest otwarta.

Przywiązanie jest równoznaczne z kontrolą wew.

b)

Zaangażowanie- stosowanie się do reguł z obawy przed konsekwencjami ich naruszania. Konformizm

jednostki wynika z chłodnej kalkulacji zysków i strat- konformizm się opłaca, dewiacja przynosi straty.

Może wystąpić błąd w procesie podejmowania decyzji co do sposobu postępowania. Zarówno błędna

ocena sytuacji, jak i brak stosownych informacji mogą stanowić możliwe wyjaśnienia zachowania

dewiacyjnego. Naruszenie norm społ. Jest szczególnie prawdopodobne w tych środowiskach i u tych

jednostek, które mają stosunkowo mało do stracenia w wypadku zachowań niepożądanych, są mało

zaangażowane w działalność konformistyczną (upośledzone warstwy społ., osoby o niskim statusie).

Aspiracje i ambicje sprzyjają konformizmowi a nie dewiacji.

c)

Zaabsorbowanie- jednostka zaabsorbowana działalnością konformistyczną jest związana spotkaniami

terminami, godzinami pracy, planami więc nie ma okazji do zachowań dewiacyjnych. Zaabsorbowanie jest

pochodną zaangażowania- konformistyczne aspiracje i motywacje wymagają poświęcenia wiele czasu

i wysiłku. Zajęcie się czymś pożytecznym przeciwdziała zachowaniom dewiacyjnym.

d)

Przekonanie- jednostka jest przekonana o konieczności przestrzegania norm społecznych. Im mniej jest

przekonana, tym większe jest prawdopodobieństwo naruszania norm. Przyczyną słabnięcia przekonania

14

o konieczności przestrzegania norm społecznych jest osłabienie więzi z nonkonformistycznym

porządkiem, więzi jednostki ze społeczeństwem.

Krytyka: niejasności konstrukcyjne, brak wyjaśnienia istoty konformizmu i dewiacji, skomplikowany

konstrukt „przekonanie”, teoria wyjaśnia zachowania dewiacyjne jedynie na poziomie jednostkowym.

XI. TEORIA REAKCJI SPOŁECZNEJ MEADA.

Jaźń, osobowość człowieka kształtuje się podczas interakcji z otoczeniem, relacji typu ”twarzą w twarz”.

Interakcje zachodzą w procesie komunikowania się za pomocą gestów. Wyróżniamy dwa rodzaje gestów:

nieznaczące (polegają na natychmiastowej reakcji na bodziec, charakterystyczne głównie dla zwierząt; są to np.

odruchy bezwarunkowe) i znaczące (cechują interakcje między ludźmi, nie są bezpośrednimi reakcjami na

bodźce, lecz reakcjami już uprzednio zinterpretowanymi, uświadomionymi i celowymi).

Cechy symbolicznego interakcjonizmu

1. Interakcja jest konstruowana, a niewyzwalana - ludzie konstruują swe działania w trakcie ich

wykonywania, a nie reagują mechanicznie na zewnętrzne bodźce czy wewnętrzne siły.

2. Działanie dokonuje się na bazie definicji sytuacji, w której człowiek działa. Definiowanie jest stałym

procesem.

3. Interakcja jest symboliczna, ponieważ dokonuje się za pośrednictwem wspólnych symboli, których

interpretacja pozwala na uchwycenie wzajemnych linii działań.

4. Interakcja zachodzi przez dopasowanie wzajemne linii działań- przyjęcie roli partnera.

5. Centralny proces interakcji to przyjęcie roli partnera- wyobrażenie jak jest się widzianym okiem drugiego.

Każda rola związana jest z rolą partnera w danej sytuacji. Stale dokonuje się sprawdzenie posiadanej

koncepcji partnera, wynikiem jest stabilizacja lub modyfikacja własnej roli.

6. Interakcja ma charakter wyłaniający się- pewnej cechy wyłaniają się w jej trakcie i nie miałaby miejsca,

gdyby niepołączone działania partnerów. Perspektywa reakcji społ. a symboliczny interakcjonizm- normy

społ. nie są skodyfikowane, o istnieniu normy, o jej ważności, zakresie obowiązywania, sztywności,

elastyczności informuje siła i rodzaj reakcjo społecznej. Przedmiotem analizy winna być nie etnologia

dewiacji, lecz sposób, w jaki grupy społeczne reagują na zachowania lub cechy swoich członków określane

jako dewiacyjne, oraz konsekwencje, jakie ponoszą osoby uznane za dewiantów.

Założenia dot. wpływu interakcjonizmu na kierunek reakcji społecznej:

1. Ład i porządek społeczny jest wynikiem chwiejnej równowagi między antagonistycznymi interesami,

dążeniami i wartościami poszczególnych grup.

2. Dewiacja jest procesem a nie stanem- czynniki wpływające na zachowania dewiacyjne w jednej fazie nie

muszą mieć wpływu na zachowanie w drugiej fazie.

3. Konformizm i dewiacje są symbolami, które tworzą się w procesie konstruowania rzeczywistości- nie ma

różnic jakościowych między zachowaniem konformistycznym a dewiacyjnym.

4. Kontrola społeczna jest zmienną niezależną w procesie tworzenia dewiacji.

5. Dewiacja jest relatywna- dewiacyjność zależy od sytuacji i osoby; to samo zachowanie może być różnie

postrzegane i oceniane.

6. Mechanizmy kreowania dewiacji dewiantów ma charakter uniwersalny.

15

XII. POSTULATY TEORETYCZNE I DYREKTYWY METODOLOGICZNE- KITSUSE I CICOUREL.

KITSUSE- zaproponował przenieść płaszczyznę teoretyczną i badawczą form zachowania dewiacyjnego na

procesy, w wyniku których jednostki zostają określone jako dewianci przez innych. Nie samo zachowanie

różnicuje porządnych ludzi i naruszycieli norm; kategoria odmieńców powstaje w procesie reakcji społecznej

w wyniku, którego pewne osoby zostają określone jako dewianci, inne zaś nie.

Dewiacje należy rozpatrywać jako proces, w trakcie którego członkowie grup, społeczności lub społeczeństwa

interpretują zachowanie jako dewiacyjne, definiują jednostki zachowujące się w taki sposób jako dewiantów

określonej kategorii, traktują innych w sposób uważany za stosowny wobec danej kategorii dewiantów.

Zachowanie nie różnicuje dewiantów; kategorie dewiantów tworzy dopiero negatywna reakcja społeczna.

Z uznaniem kogoś za dewianta musza wiązać się jakieś sankcje.

KITSUSE i CICOUREL- ich głównym celem było wyjaśnianie różnic we współczynnikach zarejestrowanych

zachowań dewiacyjnych. Treść i definicje uznawali za problematyczne, a nie czynniki motywacyjne,

które doprowadzały jednostkę do zachowań dewiacyjnych. Nieuzasadnione jest założenie, iż mechanizmy

wywołujące zachowania dewiacyjne danej kategorii i mechanizmy, w wyniku których te same zachowania

pojawiają się w rejestrach urzędowych, są tożsame. Uważali, że należy się przyjrzeć procesom formalnej reakcji

społecznej, w wyniku której kategoryzuje się zachowania. Poddali wątpliwości istnienie zależności między

faktycznym poziomem dewiacji a jej odzwierciedleniem a statystykach. Dewiacja istnieje tylko w takiej mierze,

w jakiej spotyka się z reakcja społeczną. Postulowali rezygnację z absolutystycznego ujmowania norm

społecznych na rzecz ujęcia relatywistycznego i kontekstowego.

XIII. KONCEPCJA ERIKSONA.

Dewiant i dewiacja- dewiacja to zachowanie uważane powszechnie za wymagające zainteresowania instytucji

kontroli społecznej, dewiacyjność stanowi cechę przypisaną przez społeczną widownię zachowaniom

obserwowanym przez nią. Wg Eriksona mało uwagi poświęcano analizie roli społeczeństwa w tworzeniu

dewiacji i dewiantów. Widownia segreguje i kategoryzuje wiele elementów obserwowanego przez siebie

zachowania, ustala jakie zachowania są zakazane lub nieaprobowane. Erikson dokonuje selektywnego wyboru

jednostek, które naznaczone są piętnem dewiacji.

Dewiacja a porządek społeczny- cechą społeczną jest bliski bezpośredni kontakt tworzących je osób i wspólne

doświadczenie. Każda społeczność ma poczucie odrębności, winna mieć określony zasób aktywności, wartości,

zwyczajów, w ten sposób nie nastąpi połączenie z innymi; będą stałe wyznaczone i utrzymane granice

w przestrzeni kulturowej. Przestrzeń kulturową można ustalić w trakcie konfrontacji dewianta z instytucjami

kontroli społecznej. Dewiant jest jednostką, której działalność wkroczyła poza granice grupy i kiedy

społeczność każe mu się wytłumaczyć z przewinienia, ustala on charakter i położenie swoich granic. W trakcie

konfrontacji dochodzi do określenia zmienności i odmienności, jaka może tolerować grupa nie tracąc swej

odrębności. Zachowania dewiacyjne stanowią istotny warunek utrzymania stabilności życia społecznego.

Funkcje instytucji kontroli społecznej - (więzienia, szpitale psychiatryczne, zakłady odwykowe) utrwalanie

dewiacji, zwalczanie i zapobieganie zachowaniom patologicznym, rejestrowane rozmiary zachowań

dewiacyjnych są uzależnione od technicznych, materialnych, organizacyjnych środków jakimi w danej chwili

16

te instytucje dysponują, społeczność mierzy sprawność aparatu kontroli społecznej, a nie dewiacyjnej

skłonności swych członków.

Wartości a style dewiacji- każda społeczność ma swój styl dewiacji, pewną grupę zachowań, która wzbudza

silne negatywne emocje i na której skupiona jest uwaga opinii publicznej. Między społecznościami występują

odmienne systemy wartości. Erikson stwierdził występowanie różnic kulturowych pod względem wartości

centralnych np. zachowań seksualnych, zdrowia psychicznego. W każdy społeczeństwie pewna grupa ludzi

świadomie decyduje się na czyny godzące w wartości centralne, wyrażają jak gdyby protest przeciwko

wartościom. Inna grupa ludzi narusza normy związane z wartościami istotnymi dla społeczeństwa w skutek

nadmiernego dążenia do ich realizacji. Dewiant i konformista żyją w podobnym świecie znaczeń i symboli,

interesują się zbliżonymi aspektami, są wytworem tej samej kultury, wymysłem tej samej wyobraźni.

Relacje dewianta ze społeczeństwem- dewiacyjna rola społeczna, a charakter przejściowy, winna być zbliżona

do innych ról społecznych o charakterze przejściowym(uczeń student, żołnierz). Początkowi pełnieniu tych ról

towarzyszą ceremonie, które służą także do podkreślenia, że dana osoba przestała pełnić swą dotychczasową

rolę. W przypadku dewianta jego rola jest stała. Powrót byłego więźnia, alkoholika pacjenta szpitala

psychiatrycznego odbywa się bez rozgłosu. Społeczeństwo traktuje taka osobę zgodnie z jej ostatnią rolą

społeczną, z rola dewianta. Instytucje formalnej kontroli społecznej traktują dewianta tak jakby w jego sytuacji

nic się nie zmieniło. Taka reakcja społeczeństwa powoduje, że nie mogą oni znaleźć pracy, maja trudności

w kontaktach interpersonalnych, mają poczucie niskiej wartości. Erikson stwierdził, że powrót do zachowań

dewiacyjnych może być jedynym sposobem, aby ta jednostka osiągnęła porozumienie z otoczeniem co do tego,

jaka ta jednostka jest w istocie.

Podsumowanie: centralnym problemem w rozważaniach nad dewiacją winna być społeczna widownia,

która ustala krąg pożądanych zachowań oraz określa kto jest dewiantem, stabilizacja dewiacji w czasie,

społeczeństwo potrzebuje wolumenu dewiantów, zapotrzebowanie to jest realizowane przez instytucje

formalnej kontroli społecznej, rozważania nad zależnością miedzy poziomem dewiacji a wielkością

i sprawnością działania aparatu kontroli społecznej.

XIV. KONCEPCJA BECKERA.

Dewiant i dewiacja- dewiacje tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, ich naruszenie stanowi

dewiację. Sam czy nie jest dewiacyjny, ale jest nim wtedy, gdy zostanie określony w reakcji społecznej.

Dewiantem jest ten, kogo widownia społeczna wskaże jako winowajcę, przyczepiając mu etykietkę dewiacyjną,

zachowanie dewiacyjne to takie, które widownia uważa za takie. Dewiantem nie jest tren, kto narusza normy

społeczne, ale ten, który zostaje uznany za naruszającego normy społeczne. Zachowanie dewiacyjne zależy od

wielu okoliczności (nasilenie reakcji społecznej jest zmienne w czasie). Reakcja społeczna zależy od tego,

kto naruszył normę oraz kto był poszkodowany (reakcja zależy od tego, do jakiej kategorii ludzi należy

dewiant). Reakcja społeczna zależy także od tego, czy dane zachowanie nie zgodne z normą pociąga za sobą

jakieś skutki. Grupy społeczne naznaczają określone zachowanie danej osoby jako dewiacyjne. Inni postępują

identycznie, ale uchodzą za konformistów. Społeczeństwo tworzy dewiantów przez określenie całych klas

zachowań jako dewiacyjnych.

Typologia zachowań dewiacyjnych:

- zachowanie zgodne z regułami, niepostrzegane jako dewiacyjne- konformistyczne,

17

- zachowanie zgodne z regułami, postrzegane jako dewiacyjne- błędne ocenianie,

- postępowanie sprzeczne z regułami, niepostrzegane jako dewiacyjne- dewiacja ukryta,

- postępowanie sprzeczne z regułami, postrzegane jako dewiacyjne- dewiacja czysta.

Proces tworzenia i egzekwowania reguł społecznych- u podstaw tworzenia i egzekwowania reguł społ. leży

władza i siła. Reguły służą zazwyczaj interesom grup dzierżących władzę, ich egzekwowanie opiera się na

przymusie. Grupy społeczne są wysoce zróżnicowane społecznie, etnicznie, zawodowo i kulturowo i nie uznają

tych samych reguł. W wyniku tego występuje rozbieżność poglądów co do tego, jakie zachowanie jest właściwe

w danej sytuacji. Różnice w stosowaniu reguł dotyczą zróżnicowania pod względem siły i władzy. Tworzenie

i stosowanie reguł są procesami politycznymi.

Sekwencyjny model dewiacji- każdej sekwencji procesu dewiacji odpowiadają inne przyczyny, odmienne

czynniki. Każdej dającej się wyodrębnić fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki

warunkujące zachowanie, rola czynników operujących w trakcie całej złożonej sekwencji jest w każdej fazie

inna. Becker wprowadził pojecie kariera- dewiacyjna pozwala na określenie pewnych sekwencji wydarzeń,

których końcem może być zaakceptowanie przez nonkonformistę swego statusu. Pierwszym szczeblem kariery

dewiacyjnej jest popełnienie nonkonformistycznego czynu, który stanowi naruszenie pewnego zbioru reguł.

Becker uważał, że w całej sekwencji zdarzeń zapoczątkowanych pierwszym naruszeniem norm istotne

znaczenie ma stopniowe kształtowanie się motywacji dewiacyjnych. Istotnym momentem w rozwoju kariery

dewiacyjnej jest pierwsze publiczne określenie danej osoby jako dewianta; kiedy zachowanie dewiacyjne zostaje

ujawnione to ma to istotne znaczenie dla osoby naznaczonej tj. na jej własny obraz i na życie w społeczeństwie.

Ważnym jest zmiana jej publicznej tożsamości. Końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do

zorganizowanej grupy dewiacyjnej.

Cechy statusu dewiacyjnego- każdy człowiek posiada wiele statusów z uwagi na przynależność do pewnych

kategorii społecznych. Status dewiacyjny dominuje nad pozostałymi statusami, które może posiadać jednostka;

jest pierwszym symbolicznym identyfikatorem dewianta w trakcie interakcji. Status dewiacyjny posiada

posiłkowe cechy, w wyniku naznaczenia następuje symboliczna generalizacja z jednego zachowania, które jest

uważane za niewłaściwe, także na inne zachowania i cechy dewianta.

Dewiacja jako samo spełniające się proroctwo- osoba publicznie określona jako dewiant bywa odcinana od

uczestnictwa w grupach konformistycznych. Odrzucenie dewianta prowadzi do tego, że narusza on normy

społeczne, których nie zamierzał łamać, lecz zmuszony jest do tego okolicznościami. Istotnym czynnikiem

spełniania się proroctwa są zinstytucjonalizowane metody postępowania z dewiantami. Mechanizm tego

proroctwa spycha dewianta na margines życia społecznego, w kierunku podkultury dewiacyjnej. Końcowym

etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej.

Podsumowanie: samotniczy charakter interakcji dewianta ze społeczeństwem, głównie negatywny typ jego

relacji z otoczeniem, indywidualistyczny charakter teoretycznego modelu dewiacji, początek naruszania norm

u dewianta jest przypadkowy i nieintencjonalny, tylko negatywne relacje dewianta ze środowiskiem,

społeczeństwo karze, stygmatyzuje, odrzuca, naznaczanie negatywne dokonuje widownia.