Dychotomie w koncepcjach przestrzeni

•

Idea greckiej polis

•

Miejskie ‚ratio’ Kartezjusza i racjonalność filozofii nowożytnej

•

Wydajność , świeckość i dominacja miasta, kultury miejskiej nad obszarami i

kulturą wsi

•

Modernistyczne i postmodernistyczne koncepcje przestrzeni

•

Trzy główne koncepcje przestrzeni:

1. Materialistyczna / realistyczna (Arystoteles) versus idealistyczna (Platon)
2. Materialistyczna przestrzeń wyprodukowana społecznie (Lefebvre) versus

idea ‚innej’ przestrzeni jako heterotopia / utopia (Foucault)

3. Przestrzeń postmodernizm (Massey, Soja) versus przestrzeń neomarksizmu

(Harvey)

„Nauki ścisłe i humanistyczne zapatrują się na elementarny sens przestrzeni
zaskakująco podobnie. W naukach ścisłych jest to trójwymiarowa rozciągłość objęta
pewnymi granicami. Dla nauk społecznych lub humanistycznych istnieje między
dwiema sferami, dziedzinami czy podmiotami i występuje jako niesamodzielna
odległość lub stosunek powstający przez odniesienie jednej rzeczy (podmiotu lub
przedmiotu) do drugiej” (Majer 2010: 42)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Przestrzeń heterotopii i utopii: Michel Foucault (1926-1984)

„…Obecna epoka będzie przypuszczalnie w większym stopniu epoką
przestrzeni. Znajdujemy się w czasach symultaniczności, w epoce
zestawienia, w epoce rzeczy bliskich i dalekich, jednego obok drugiego,
rozproszonego. Znajdujemy się w momencie, kiedy, jak sądzę, świat
wydaje się nie tyle długą historią rozwijającą się w czasie, co siecią
łączącą punkty i przecinającą własne poplątane odnogi…” (M. Foucault,
Inne przestrzenie, s. 117, 2005)

Foucault wyróżnia dwie kategorie przestrzeni społecznej:

1) Heterotopie jako przestrzenie realne i urzeczywistnione tu i teraz w

życiu społecznym

2) Utopie jako przestrzenie niemożliwe do zrealizowania w rzeczywistości

społecznej

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Przestrzeń w kontekście kulturowego sacrum i profanum (M. Foucault)

• Zachwianie równowagi kulturowej oraz podważenie porządku sacrum i profanum

ukazuje heterogeniczny charakter przestrzeni społecznej

• Przestrzeń jako heterotopia: kontrmiejsce i alternatywa jako odbicie

rzeczywistości społecznej

• Kontrmiejsce jako nie-miejsce (M. Augé): miejsca krótkiego pobytu,

tymczasowości, również jako przestrzenie ‚pomiędzy’, tranzytu

• Heterotopia (gr. heterotopos: różne lub inne miejsca) jest kategorią oznaczającą

„miejsce miejsc (…) opis splątanych sieci relacji wyznaczających miejsca i
pozwalającą na rekonstrukcję reguł ich nieustannej kreacji lub rekreacji w
zróżnicowanych praktykach społecznych” (Majer 2010: 26)

• Heterotopia jest przestrzenią różną od wszystkich innych miejsc, jednocześnie

jako przeciwieństwo utopii i jej lustrzane odbicie

• Heterotopia jako przestrzeń zawieszona pomiędzy prawdziwą, realną przestrzenią

społeczną a przestrzenią utopii

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Określenie i funkcje heterotopii

•

Znaki i zwiastuny nowych norm i koniec obowiązywania starych jako zwiastun i
syndrom zmiany społecznej

•

Miejsca o cechach zmiennych, hybrydycznych, wirtualnych

•

Cecha charakterystyczna każdej kultury

•

Odmiany heterotropii:

•

Heterotopia kryzysu

•

Heterotopia dewiacji

•

Heterotopia jednego realnego miejsca

•

Heterotopie związane z akumulacją czasu

•

Heterotopie wynikające z tymczasowości, okazyjności wydarzeń, np. jarmarki
w historii

•

Heterotopie otwarcia i zamknięcia, pozornego otwarcia

•

Heterotopie w relacji do pozostałej przestrzeni jako iluzja lub kompensacja

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Określenie i funkcje heterotopii

• Przestrzeń wyobrażona np. przez dzieci

• Heterotopia w formie wizerunku miasta

• Permanentny proces kształtowania rozumienia przestrzeni na drodze

negocjacji społecznych

• Proces sukcesywnego zastępowania heterotropii rzeczywistością

wirtualną

• Dychotomie w historii kultury Zachodu:

• Sakralne a świeckie
• Niebiańskie a ziemskie, transcendentne a immanentne
• Zamknięte a otwarte
• Przestrzeń i kultura miejska a wiejska

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Określenie i funkcje heterotopii

• Przezwyciężenie dychotomii jako warunek otwarcia na inne odmiany

przestrzeni, tym samym zdynamizowanie społeczeństwa i konfiguracji
życia społecznego

•

Heterotropia innych przestrzeni jako przejście na drugą stronę lustra

•

„…Sądzę, że pomiędzy utopiami a tymi całkiem odmiennymi miejscami,

heterotopiami, może istnieć rodzaj mieszanego, pośredniego
doświadczenia, jakim byłoby zwierciadło. Zwierciadło ostatecznie jest
utopią, ponieważ stanowi miejsce bez miejsca. W zwierciadle widzę
siebie tam, gdzie mnie nie ma, w nierealnej, wirtualnej przestrzeni,
która otwiera się za jego powierzchnią; jestem tam – tam gdzie mnie nie
ma, rodzaj cienia, który daje mnie samemu moją widzialność, która
pozwala mi oglądać siebie tam, gdzie jestem nieobecny – oto jest utopia
zwierciadła” (Foucault 2005: 120)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Zwrot przestrzenny w postmodernizmie

• Odrzucenie obiektywnej rzeczywistości społecznej, która nie podlega

jednoznacznej ostatecznej interpretacji w analogii do geometrii fraktali,

tj. w zależności od przyjętej skali

• Rzeczywistość społeczna to nie system reguł i norm, lecz splot

wielorakich zdarzeń

• Foucault podkreśla nieustanny proces stawania się przestrzeni, a tym

samym społeczeństwa

• Miejsce powtarzalności praktyk społecznych zajmuje poszukiwanie i

dążenie do niepowtarzalności

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Społeczne wytwarzanie przestrzeni – Henri Lefebvre (1901-1991)

• Neomarksizm w Europie Zachodniej

– Krytyka społeczna: Gyorgy Lukacs, Fredric Jameson, Henri Lefebvre
– Krytyczna teoria (Szkoła Frankfurcka): Theodor W. Adorno, Jurgen

Habermas, Walter Benjamin, Ernst Bloch (w nurcie dialektyki Hegla)

• H. Lefebvre i strukturalizm francuski: wyjaśnianie poszczególnych zjawisk

społecznych jest możliwe tylko poprzez uchwycenie całej struktury:

– Współczesny kapitalizm opiera się na podwójnym obiegu:

1) Pierwotny obieg kapitału jako wytwarzanie zysku i dochodu

narodowego

2) Obrót finansowy na rynku ziemi i nieruchomości, również jako

podstawowy mechanizm rozwoju przestrzennego miast

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Teoria przestrzeni H. Lefebvre

La production de l’espace (Wytwarzanie przestrzeni, 1974)

• Oparcie analizy przestrzeni na obiektywnej strukturze i panujących

stosunkach społecznych, a nie na poznaniu podmiotowym, subiektywnym

• Napięcia i konflikty społeczne obok stosunków produkcji wynikają z różnic w

postrzeganiu i użytkowaniu przestrzeni pomiędzy jednostkami, grupami,

wspólnotami a instytucjami polityczno-państwowymi

• Zasadnicza rola państwa w wytwarzaniu struktury przestrzeni

• Przestrzeń społeczna jako rzeczywista i wytworzona w realnym czasie,

materialna, jako wytwór stosunków społecznych, a nie abstrakcyjnych,

idealistycznych koncepcji umysłu

• Przestrzeń jako zasadniczy czynnik kształtowania społeczeństwa,

wytworzona przez społeczeństwo jako swoisty pojemnik wszystkich

stosunków społecznych w historii i teraźniejszości

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Dynamizm przestrzeni (H. Lefebvre)

• Przestrzeń jako aktywny czynnik kształtowania społeczeństwa: funkcja

instrumentalna w moderowaniu i kształtowaniu stosunków społecznych

– Stosunki rodzinne, grupowe, między generacjami
– Stosunki pracy
– Podział i organizacja pracy

• Przestrzeń jako zwierciadło społeczeństwa i jego struktur, hierarchii i

złożoności stosunków społecznych

• Przestrzeń wytwarza społeczeństwo poprzez praktyki polityczne, system

społeczny, podział pracy i sposoby produkcji

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Znaczenie i model przestrzeni (H. Lefebvre)

• Przestrzeń jako surowiec w procesie stawania i kształtowania

społeczeństwa

• Wyraz charakterystycznych dla danego społeczeństwa praktyk

społecznych

• Przestrzeń jako pojęciowa triada:

1. Praktyki przestrzenne: produkcja i reprodukcja oraz przestrzenna

zabudowa charakterystyczna dla danego społeczeństwa

2. Reprezentacje przestrzeni (représentations de l’espace): przestrzeń

jako przedmiot analiz i planowania przestrzennego, które wynika ze

stosunków produkcji oraz z obowiązującej wiedzy, znaków, kodów

kulturowych

3. Przestrzenie reprezentacji (espaces de la représentation): dalsze

konotacje i znaczenie wynikające z planów i realizacji założeń

przestrzennych

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Społeczne wytwarzanie przestrzeni (H. Lefebvre)

•

Nieustanny proces kodowania i dekodowania przestrzeni i zawartej w niej

symboliki jako wyraz niewidocznych stron życia społecznego, również jako

narzędzie:

– Krytyki stosunków społecznych
– Kształtowania, ‚uprzestrzennienia’ życia społecznego

•

Produkcja przestrzeni jako wypadkowa środków produkcji oraz reprodukcji sił

wytwórczych

•

W wolnorynkowym systemie gospodarczym oznacza to zdominowanie przestrzeni

społecznej przez:

1. Przemysł i rozwój nowych technologii
2. Wydobycie surowców
3. Przemysł rolniczy
4. Ochrona własności prywatnej
5. Kapitał i przestrzeń jako elementy współczesnego miasta w formie:

• Centra finansowe
• Centra władzy
• Centra indywidulanej i zbiorowej konsumpcji

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2

Praktyki i struktury przestrzenne (H. Lefebvre)

• Każdy sposób produkcji wytwarza adekwatne praktyki i struktury

przestrzenne, np. industrializm z produkcją przemysłową oraz

postindustrializm z usługami jako dominująca forma produkcji

• Właściwości strukturalne przestrzeni: zmiana jednego elementu prowadzi do

transformacji całego systemu, np. znaczenie technologii informacyjno-

komunikacyjnych i usług we współczesnych gospodarkach rozwiniętych

• Sposób funkcjonowania przestrzeni odbija jak w zwierciadle zmiany

zachodzące w społeczeństwie

• Gospodarka rynkowa w wymiarze przestrzennym prowadzi do fragmentacji,

homogenizacji pod względem konsumpcji i hierarchizacji społecznej

– Napięcie między przestrzenią abstrakcyjną (idealną) a przestrzenią

zróżnicowaną, rzeczywistą

– Zarys nowej wyłaniającej się przestrzeni jako miejsca spotkań, zgromadzeń,

równoczesności, jak w przypadku centr handlowych, poczekalni, transportu

publicznego (tzw. nie-miejsca, M. Augé)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 2